Vaderlandsche historie. Deel 3

[p. 284]

Zevende hoofdstuk.

herstelling van het west-ryk. - karels krooning. - zyn laetste daden. - zyne dood.

800-814.

Het jaer 800 zag een nieuwen en geduchten vyand opstaen tegen Karel den Groote en het ryk der Franken. Het kwaed had lang reeds gebroeid in het land der Denen en de verdere streken van het oude Scandinavië; maer nu brak het uit, en de geschiedenis spreekt voor de eerste mael van de togten der Noordmannen⁽¹⁾. Die woeste zeeschuimers vertoonden zich thans op de kusten van Gallië, en beproefden hier en daer te landen, tot groote schade der inwoonders. Zulks was nog maer een begin; doch Karel voorziende waer het naertoe kon gaen, en als werd het hem ingegeven dat zyne nakomelingen van dien kant alles te vreezen hadden, verliet in tyds zyne hofstad Aken, om de franksche en germaensche zeestreken te bezoeken. Aen alle ha-

(1) Zie de Annal. Lauriss. en Einhardi, ad ann. 800, by Pertz, I, bl. 187. Zie mede de Annal. Loisel. en den Poeta Saxo, by Bouquet, V, bl. 52 en 164.

[p. 285]

vens en monden van bevaerbare rivieren stelde hy posten en wachten, opdat de vyand nergens eenen vasten voet zou krygen, en gaf last tot het bouwen van eene aenzienlyke vloot, om, des noods, de vermetele vrybuiters op den Oceaen zelf te kunnen bestryden⁽¹⁾.

Met die voorzorgen en die maetregelen werd een groot deel van den zomer doorgebragt. Maer nu scheen het ook dat er voor het oogenblik in alle noodwendigheden genoegzaem voorzien was: weshalve de koning de handen ruim hebbende, in de eerste dagen van Augustus zich naer Mainz begaf, alwaer hy eene algemeene ryksvergadering had beroepen, en zyn voornemen kennen deed van naer Italië te trekken. Dit voorstel moet de Leuden goed in de ooren geklonken hebben, want aenstonds werd de togt ondernomen, en het leger zette door tot Ravenna toe. Daer gaf Karel last aen zyn' zoon Pipinus om met een deel der krygsmagt naer Beneventum te gaen en hertog Grimoald, die met zyn volk in opstand was, tot gehoorzaemheid te bren-

(1) Zie Van Bolhuis, de Noormannen in Nederland, Utrecht, 1834. Bl. 27.

[p. 286]

gen, terwyl hy zelf met het overig zyner manschap den weg naer Roomen insloeg.

Te Nomento⁽¹⁾ gekomen zynde, ontving hy den welkomgroet van Paus Leo die, met een talryk gevolg van romeinschen adel, hem zoo verre te gemoet was gegaen. Den 24 November deed Karel zynen intrede te Roomen, onder het gejuich van geheel de bevolking, en werd door den Paus ontvangen in de kerk van Sint Pieter. De volgende dagen werden besteed aen het herstel der goede orde in de hoofdstad van het christendom, eene zorg waer de koning toe bevoegd was in zyne hoedanigheid van Patricius⁽²⁾. Met deze bemoeijingen bereikte men allengskens den plegtigen dag van Kersmis, die voor Karel, voor de Kerk, voor het ryk der Franken, ja voor de toekomst van geheel Europa de allergrootste gevolgen hebben moest⁽³⁾.

De Paus, om zynen Stoel en de kerkelyke bezittingen voor altyd te onttrekken aen den wrevel der

(1) Thans Lamentano, 12 mylen in 't Noordoosten van Roomen.

(2) Zie Einhardus, Vita Kar. M. c. 38, by Bouquet, V, bl. 100.

(3) Annal. Lauriss. en Einhardi, ad ann. 800.

[p. 287]

grieksche keizers, wier gezag thans gevallen was in de handen eener vrouw⁽¹⁾; om te Roomen een eind te maken aen alle samenzweringen, en tevens om Italië te beveiligen tegen alle verdere aenslagen der Langobardsche vorsten⁽²⁾, had, met beraed van al de aenzienlykste ambtenaren, zoo geestelyke als wereldlyke, het besluit genomen, van het West-Ryk⁽³⁾ te herstellen, en den koning der Franken, wien de Kerk zoo veel verschuldigd was, wien geheel Gallië en het grootste deel van Germanië gehoorzaemde, en die reeds de oppermagt voerde over Roomen⁽⁴⁾ en nagenoeg gansch Italië, de keizerlyke kroon op het hoofd te zetten⁽⁵⁾.

(1) De keizerin Irene, een boos en eerzuchtig wyf.

(2) Adalgis was nog altyd te Constantinopelen, en voerde steeds den titel van Patricius (zie Einhardi Annal. ad ann. 774, by Pertz, I, bl. 153). Hy kon dus, als vroeger, met de Grieken samenspannen en des te meer kwaed stichten, dat de aenzienlykste zeesteden van Zuid-Italië nog voortdurend onderworpen waren aen de oostersche keizers.

(3) Zie II^de Deel, bl. 178, aenteek. 2.

(4) Niet zoo zeer als vorst of tydelyk opperhoofd van Roomen, maer als schutsheer der Kerk. Zie Gosselin, 1^re Partie, ch. 2.

(5) Zie hoe de schryver van het Chron. Moissiacense het uitlegt, ad ann. 801, by Bouquet, V, bl. 78.

[p. 288]

Dit besluit werd ten uitvoer gebragt op den feestdag van Kersmis. Karel was tegenwoordig aen de hoogmis, door den Paus zelf in St Pieters kerk gezongen. Op het einde der plegtigheid, wanneer de vorst, na gebeden te hebben voor het graf des Apostels, van zyne plaets opstond, naderde hem de heilige vader en kroonde hem met den keizerlyken hoofdband, terwyl de menigte de kerk deed wedergalmen van hare blyde toejuichingen, tot drymael uitroepende: Aen Karel Augustus⁽¹⁾, van God gekroond, aen den grooten en vredelievenden Keizer der Romeinen, leven en zege⁽²⁾.

Zoo was dan het romeinsche ryk in het Westen hersteld, en Karel verruilde den titel van Patricius tegen dien van Keizer. Zoo had dan ook de Kerk van Roomen een magtigen Voogd, bekwaem, en

(1) Augustus beteekent vermeerder of uitbreider des ryks, een titel die al de opvolgers van Karel den Groote in de keizerlyke weerdigheid behouden hebben.

(2) Carolo Augusto, a Deo coronato, magno et pacifico Imperatori Romanorum, vita et victoria. Zie Einhardi Annales, ad ann. 801. Het jaer begon toen te Roomen op Kersmis dag.

[p. 289]

gewetenshalve verpligt, den katholyken godsdienst voor te staen, en alle aenvallen der vyanden van den heiligen Stoel af te keeren⁽¹⁾.

De nieuwe keizer deed ryke geschenken aen onderscheidene kerken van Roomen⁽²⁾. Vervolgens riep hy in 't regt degenen die, 't jaer te voren, den heiligen vader zoo deerlyk mishandeld hadden, en veroordeelde hen tot de doodstraf welke nogtans, op voorbidding van den Paus, in een eeuwigdurend ballingschap veranderd werd⁽³⁾.

Karel bragt gansch den winter te Roomen door,

(1) De oppervoogdy der roomsche Kerk was de eigentlyke grond van de keizerlyke weerdigheid en van de voorregten die daeraen gehecht waren. Die hoedanigheid van summus advocatus Ecclesiae Romanae is van Karel en zyne opvolgers altyd erkend geweest, zoo wel als de pligten die er van afhingen. Zie dat bewezen in de ryksverdeeling van 806, c. 15, by Pertz, III, bl. 142, alsmede in den Conventus van 868 en 876, c. 1, aldaer bl. 508 en 532. Naderhand hebben de keizers uit de huizen van Saksen en Zwaben misbruik gemaekt van hunne voogdy om de Kerk te verdrukken, gelyk in dien tyd de Voogden gewoon waren te doen. Doch hiervan later.

(2) Anastasius noemt die geschenken op, bl. 199, sqq.

(3) Einhardi Annal. ad ann. 801.

[p. 290]

aenhoudend werkzaem om de zaken, niet alleen der hoofdstad, maer van heel Italië op goede voeten te stellen. Den 24^sten April 801 vertrok hy over Spoleto naer Ravenna, en verder naer Pavia, overal wetten en bevelen gevende voor het geregeld bestier der landen en het heil der inwoonders. Middelerwyl was zyn zoon Lodewyk bezig aen gene zyde der Pyreneën, alwaer hy Barcelona onderwierp, dat vroeger gehoorzaemd hebbende weêr afgevallen was, doch nu eene sterke bezetting kreeg om in den toom gehouden te worden.

Even zoo gunstig liep het af met den veldtogt van Pipinus tegen die van Beneventum. Chieti⁽¹⁾ werd ingenomen en neêrgeblaekt, ondanks al de poogingen van hertog Grimoald om de stad te bewaren. Meteen vielen al de kasteelen, en 't jaer daerna nog andere steden, in de handen der Franken, zoodanig dat Karels ryk van die twee kanten of vermeerderd of bevestigd werd⁽²⁾.

In den zomer van 802, terwyl de keizer in 't Ardennen-Woud aen 't jagen was, trok er een le-

(1) Civita di Chieti, oudtyds Teate, hoofdstad der hedendaegsche provincie Abruzzo-citra, in 't koningryk Napels.

(2) Einhardi Annal. ad ann. 802.

[p. 291]

ger, door het land der Saksers, de Elbe over, om wat daer nog wederspannig bleef onder de roede te brengen. Die Noord-Albingers⁽¹⁾ bedienden zich van Deenschen bystand ter herkryging hunner onafhankelykheid. Zy waren dus te vreezen, nu vooral dat hunne naburen, magtig op zee geworden, Karels staten bedreigden. Met de gewoone middelen was daer geene goede uitkomst te verhopen: weshalve de keizer, om er kort regt meê te maken, in 804, den geheelen volksstam deed opscheppen en met vrouwen en kinderen naer andere plaetsen vervoeren⁽²⁾, alwaer zy geen kwaed konden doen. Hun land gaf hy aen de Obotriten⁽³⁾, op wier trouw hy beter staet kon maken⁽⁴⁾.

(1) Zie boven, bl. 151, aenteek. 3.

(2) Hetzelfde deed hy met de inwoonders van Wihmuodi, een gau aen de kanten van Bremen, tusschen Elbe en Weser. Zie by Pertz, I, bl. 191, aenteek. 51. De voornaemsten uit het volk kregen, in de landen waer zy verplaetst werden, beneficia of leenen, en zoo won de keizer de gemoederen. Zie de Capit. Missis data van 802, c. 10, by Pertz, III, bl. 97.

(3) Zie boven, bl. 200, aenteek. 2.

(4) Zie Einhardi Annal. ad ann. 802 en 804.

[p. 292]

Karel was er dit mael in persoon by, zich ophoudende te Hollenstedt⁽¹⁾ niet ver van de Elbe. Daer verwachtte hy Godfried, koning der Denen, die voorslagen van vrede wilde doen, en reeds met zyn schepen en met al zyne ruitery naer Sleeswyk⁽²⁾ gekomen was, voornemens zynde den keizer zelf te gaen spreken. Maer de zynen ontrieden hem zulks, zoodanig dat hy beproefde om de zaken met gezanten af te doen. Men handelde van uitlevering der Saksische vlugtelingen of overloopers aen den vorst der Franken, doch dat er vrede getroffen werd, is onwaerschynlyk; want het volgend jaer ging er een leger naer het land der Wenden⁽³⁾, om van daer de Denen in 't oog te houden⁽⁴⁾.

Dat zelfde leger, versterkt door twee andere, en geplaetst onder het bevel van Karels oudsten zoon, kreeg vervolgens last om, zuidwaerts op, naer het land der Tchekhen of Bohemers te trekken, die

(1) Een Hanoversch dorp in 't vorstendom Luneburg, bezuiden Harburg.

(2) Schleswig, tusschen Jutland en Holstein.

(3) Zie boven, bl. 203, aenteek. 2.

(4) Zie de Annales S. Amandi, ad ann. 805, by Pertz, I, bl. 14.

[p. 293]

eenen naburigen volksstam van onderworpen Hunnen gedurig lastig vielen, tot zoo verre dat de Khan of vorst dier laetsten te Aken by den keizer was komen klagten doen, en vragen, dewyl hy niet meer gerust in zyn land kon blyven, om aen dezen kant van den Donau, tusschen Sarvar⁽¹⁾ en Carnuntum⁽²⁾, zich met zyn onderdanen te mogen neêrslaen. Zulks werd hem toegestaen; maer Karel nam er reden en gelegenheid uit om de heidensche Bohemers op het lyf te vallen, en deed ze aenranden langs dry kanten te gelyk. Tegen zoo groote magt dorst de vyand niet optreden, maer week in zyn bosschen en ontoegankelykste streken, terwyl de Franken, om hem voor lang den schrik aen te jagen, gedurende veertig dagen het land afliepen, alles vernielende en verbrandende. Gebrek aen levensmiddelen voor peerden en menschen dwong hen naer huis te keeren. Te Champ⁽³⁾ in het na-

(1) Hongersche vlek aen den samenloop van Guns en Raab.

(2) Hedendaegsch Heimburg op den Donau, naby de Oostenryksche en Hongersche grenzen.

(3) Champ is een vlek aen de kanten van Remiremont en Epinal, Zie Pertz, I, bl. 193, aenteek. 56.

[p. 294]

malig Lorreynen waer de keizer aen 't jagen was, kwam zyn dappere zoon hem rekenschap geven van den krygstogt, en werd met groote vreugd ontvangen. Van daer begaven zich de beide vorsten naer het paleis van Diedenhoven, om den winter door te brengen. Karels twee andere zonen, Pipinus en Lodewyk, kwamen er later nog by⁽¹⁾.

Het was niet zonder reden dat de keizer zyne kinderen naer Diedenhoven geroepen had. Hy wilde in zyn leven zyn ryk verdeelen onder zyne dry zonen, opdat er, na zyne dood, geen twist mogt ontstaen over ieders erfenis. Zulks geschiedde den 6^den February 806 -⁽²⁾, in eene vergadering van de Grooten des ryks⁽³⁾, welke de wyze verordeningen des keizers met hunne toestemming bekrachtigden. Zoo deed ook Paus Leo, aen wiens goedkeuring het verrigte onderworpen werd; doch alles verviel

(1) Zie Einhardi Annal. ad ann. 805. Zie mede de Annal. Mettenses, ad eumd. ann. by Bouquet, V, bl. 352.

(2) De dag wordt opgegeven in de Notae Hist. sangallenses, by Pertz, I, bl. 70.

(3) Zie de akte van ryksverdeeling by Pertz, III, bl. 110, sqq. Karel bad reeds vroeger aen zyne dry zonen hun deel aengewezen (Zie boven, bl. 154-55); maer in 806 werd ieders ryk nauwkeurig bepaeld.

[p. 295]

weldra door het vroegtydig wegsterven van Pipinus, en Karel⁽¹⁾.

Voor het oogenblik scheen de opvolging verzekerd. Pipinus vertrok naer Italië, Lodewyk naer Aquitanië, en de keizer begaf zich over de Moezel en den Rhyn naer het paleis van Nimwegen, om er den vastentyd door te brengen en 't Paeschfeest te vieren.

De veldtogt van dit jaer werd gerigt naer het land der Soraben⁽²⁾. De jonge Karel, voortaen zyns vaders stedehouder in de germaensche wingewesten welke hy later erven moest, trok met zyn leger de Elbe over, en vond geringen wederstand, des te min dat de opleider van den Slavoonschen volksstam, hertog Milidoch, by een eerste treffen dood bleef. Het grootste werk bestond dan in verwoesten, en dat ging spoedig voort. Om nogtans de vrucht van zynen arbeid niet te laten verloren gaen, deed Karel door zyne krygslieden twee sterkten bouwen, de eene op de Saale⁽³⁾, de andere op

(1) Zie Einhardi Annal. ad ann. 806.

(2) Zy woonden tusschen Elbe en Saale, door welke laetste rivier zy van de Thuringers gescheiden waren. Zie Einhardi vita Kar. M. c. 15. Zie ook boven, bl. 159-60.

(3) Hedendaegsch Halle.

[p. 296]

de Elbe⁽¹⁾. Van daer zond hy zyne scharen, grootendeels bestaende uit Beijeren, Alemannen en Burgondiërs, in het land der Bohemers die, hy wintertyd, met de Soraben samenspannende, op Franksche bondgenooten de schade gewroken hadden welke hun het jaer te voren was aengedaen. Dit mael werd hun zulks betaeld gezet door schrikkelyke vernieling, zoodanig dat zy in 't vervolg op wraek noch tegenstand meer schynen gedacht te hebben, en dat de oorlog van dien kant voor geeindigd mogt aengezien worden⁽²⁾.

Tot overmaet van geluk had Karel haest geen volk verloren, maer bragt zyn leger zoo goed als ongerept naer huis, en ging de tyding van zoo veel voorspoed aen den keizer melden, die hem wachtte te Celles aen de Maes⁽³⁾.

De zelfde voorspoed was aen de beide andere

(1) Naby Maegdenburg. Zie het Chron. Moissiac. ad ann. 806, by Bouquet, V, bl. 81. Zie mede Einhardi Ann. by Pertz, I, bl. 193.

(2) Zie de Annales Loisel. Fuld. en Mett. ad ann. 806, by Bouquet, V, bl. 55, 333 en 353. Zie mede Einhardus, Vita Kar. M. c. 14, aldaer, bl. 94.

(3) Beoosten Dinant. Zie Pertz, bl. 193, aenteek. 60.

[p. 297]

zonen des keizers te beurt gevallen. Pipinus had het eiland Corsica bevryd van de strooptogten der Spaensche Saracenen, en het gezag der Franken aldaer gevestigd. Zyn broeder Lodewyk was in Spanje gerukt, en had Navarre en Pampelona, vroeger reeds onderworpen, maer sedert weêr ontrouw geworden, door magt van wapenen doen bukken en tot gehoorzaemheid gebragt⁽¹⁾.

Zoo werd nu Karels ryk vermeerderd en zyn krygsroem voortgezet door zyne eigen kinderen. De keizer zelf rustte, als 't ware, uit van de vermoeijenis eens levens dat tot dus verre geene rust gekend had.

De zeetogt van 807 tegen de Saracenen, die andermael het eiland Corsica dorsten aenranden, liep nog even gunstig af. Dertien schepen werden door de Franken veroverd, en de vyand verloor daer, zoo wel als in Sardinië waer hy eerst had willen landen, zoo veel volk, dat hy den moed liet zinken⁽²⁾.

In 808 bruischte het Noorden weêr op. De Deen-

(1) Zie Einhardi Annal. ad ann. 806.

(2) Einhardi Annal. ad ann. 807.

[p. 298]

sche koning Godfried, in verbond met de Wiltzen⁽¹⁾ en andere Slavoonsche volksgemeenten⁽²⁾, had de Obotriten verrast, die 't voorwerp waren van den haet hunner nog onafhankelyke naburen, omdat zy in vriendschap met Karel leefden, en van hem onlangs het land der Noord-Albingers gekregen hadden. Hun krygshoofd, Thrasco genaemd, was gaen vlugten; een ander overste in eene hinderlaeg gevallen zynde werd aen de galg gehangen op bevel van Godfried. Een deel der natie kreeg het zoo kwaed, dat zy belofte deed van schatting te zullen betalen; maer anderen verweerden zich dapperlyk tegen de Denen.

Zoo was het daer gesteld, toen de keizer te Aken de tyding kreeg van den inval der Noordmannen. Aenstonds snelde zyn oudste zoon naer de Elbe met een leger van Franken en Saksers, sloeg een brug over de rivier, en leidde zyn krygsvolk naer den vyand. Maer deze had geen lust om de oor-

(1) Zie boven, bl. 200, aenteek. 1.

(2) Einhardus spreekt nog van Linones en Smeldingi, welke laetsten tusschen de Obotriten en de Wiltzen woonden, meer naer de Elbe op. Zie Pertz, I. bl. 195, aenteek. 62.

[p. 299]

logskans te wagen. Op het eerste gerucht van de aenkomst der Franken week Godfried achteruit, zoo veel buit meênemende als hy kon, gelyk van hunnen kant ook de Wiltzen deden. Karel vond dus niet veel anders meer te doen dan de volksgemeenten die de Denen geholpen hadden duchtig te kastyden⁽¹⁾.

Men ziet, de kryg, daer in 't Noorden, werd zonder grooten uitslag gevoerd. Godfried was naer Sleeswyk gedeinsd, en deed daer op den regten oever der Eider⁽²⁾ eene kloeke verschansing⁽³⁾ opwerpen, van de Oostzee af tot aen de Noordzee, om de grenzen van zyn ryk te dekken, latende slechts eene enkele opening⁽⁴⁾, langs waer hy met

(1) Zie Einhardi Annal. ad ann. 808.

(2) De Eider maekte toen reeds de scheidslyn tusschen het ryk der Denen en het land der Saksers. Dezelfde rivier scheidt heden nog Sleeswyk van Holstein. Zie II^de Deel, bl. 281, aenteek. 1.

(3) Die wal of verschansing, uit steenen, boomen en zoden bestaende, is in de geschiedenis gekend onder den naem van Danavirk, dat is Denenwerk. Daer zyn nog overblyfsels van, zegt men.

(4) Waerschynlyk aen de kanten van Kiel, in 't zuidwesten van welke stad de Eider haren oorsprong neemt.

[p. 300]

krygswagens en ruitery uit en in kon⁽¹⁾. De keizer vond goed het voorbeeld zyner vyanden na te volgen. Hy beval twee kasteelen te bouwen op de Elbe⁽²⁾, waerdoor ten minste Saksen verzekerd was tegen de invallen der Slavoonsche volkeren. Doch, om zich tevens door een bolwerk tegen de Denen te beschutten, deed hy het volgend jaer, in het land zelf der Noord-Albingers, op den oever der Stör⁽³⁾ eene vesting aenleggen, die bezet moest worden door talryke en welgewapende manschap. Het bestier der werken en der bezetting werd toevertrouwd aen zekeren graef Egbert en aen andere Saksische edellieden, op wier dapperheid de keizer staet kon maken⁽⁴⁾.

Dit was al een teeken dat Karel de Groote op geene veroveringen meer dacht, maer eerder zich bekommerde om zyn ryk te beschermen tegen de Barbaren uit het Noorden, wier magt en stoutmoedigheid dagelyks aengroeiden.

(1) Einhardi Annal. loc. cit.

(2) Zie Einhardi Annal. ad ann. 808, in fine.

(3) Rivier die nagenoeg door het midden van Holstein loopt, en boven Glückstadt in de Elbe stort. De vesting hier gemeend is het hedendaegsch Itzehoe.

(4) Zie Einhardi Annal. ad ann. 809.

[p. 301]

In het Zuiden vielen er andere rampen voor, bekwaem om 's keizers hart te breken. Koning Pipinus had een' zeetogt ondernomen tegen de Venetianen, die half op hun eigen bestonden, half gehoorzaemden aen den keizer van Constantinopelen van wiens zwakheid zy niets te vreezen hadden. Deze togt was juist niet naer wensch uitgevallen⁽¹⁾; maer daer bleef kans genoeg om alles tot een goed eind te brengen, wanneer de koning terugkeerende in de stad van Milanen ziek viel en stierf (8 July 810) in den ouderdom van ongeveer dry en dertig jaren, latende vyf dochters en een enkelen zoon met name Bernhart.

De keizer had te Aken, waer hy verbleef, de treurige tyding van de dood zyns zoons nog niet vernomen, toen hem daer geboodschapt werd dat de Denen met eene vloot van 200 schepen⁽²⁾ op de

(1) Zie Einhardi Annal. ad ann. 810 en de aenteekening van Pertz op die plaets.

(2) Het is moeijelyk te bepalen van welke gestalte die schepen waren, en hoe veel manschap zy droegen. Doch als men bedenkt dat de Noordmannen met hun schepen langs ondiepe kusten, en door middelbare rivieren verre het land in voeren, kan men zich die als groot of sterk bemand niet voorstellen. Zie Bolhuis, bl. 33, aenteek. e.

[p. 302]

kusten van Friesland⁽¹⁾ verschenen waren, dat zy de naburige eilanden⁽²⁾ afgeloopen hadden en leeggeplunderd, ja reeds op het vaste land voet gevat en tot dry mael toe de Friezen bevochten, met zulk gevolg dat deze hadden moeten schatting beloven, en zelfs al terstond 100 pond zilvers opbrengen.

De keizer, door dit berigt ten sterkste getroffen, zou op staende voet naer Friesland gerukt zyn, om den moedwil der Noordmannen in hun bloed te smooren; maer hy vernam meteen dat hun koning reeds zyne vloot verlaten had en naer huis was gekeerd. Zonder een' oogenblik te verliezen zond Karel overal boden rond om krygsvolk op te roepen. Hy zelf trok den Rhyn over, en zette door tot Lippenheim⁽³⁾ om daer zyne troepen af te wach-

(1) De Denen paelden bykans aen Friesland, dat in dien tyd zich uitbreidde niet slechts tot aen de Ems als heden (Zie II^de Deel, bl. 280, aenteek. 3) maer tot aen de Weser toe.

(2) Zie welke die eilanden waren, by Bolhuis, bl. 35, aenteek. b.

(3) Vermoedelyk het zelfde als Lippstadt. Zie boven, bl. 134, aenteek. 2.

[p. 303]

ten. Zoo haest die samengekomen waren, begaf hy zich in der yl naer de plaets waer Weser en Aller byeen stroomen⁽¹⁾, en legerde daer, gereed om Godfried het hoofd te bieden die, in zynen overmoed, verklaerd had dat hy met den keizer zelf slaegs wilde worden⁽²⁾. Doch nu kwam er ander nieuws, namelyk dat de Deensche vloot zich van Friesland verwyderd hebbende, reeds op haren terugtogt was, en meteen dat Godfried zyn eind had gevonden, omgebragt zynde door een' der krygslieden⁽³⁾.

Dit toeval maekte de kans byzonder gunstig voor Karel om zelf de Denen in hun land te gaen aen-

(1) Zie boven, bl. 164, aenteek. 1.

(2) Godfrieds snorkery ging veel verder. Hy vleide zich met de hoop van geheel Germanië in zyne magt te zullen brengen. Friesland en Saksen zag hy reeds aen als veroverd, en hy maekte zich sterk dat hy eerlang met al zyn krygsmagt te Aken zou wezen. Zie Einhardi Vita Kar. M. c. 14, by Bouquet, V, bl. 94.

(3) Einh. Ann. ad ann. 810. Volgens den monik van Sint Gallen, zou Godfried op de jagt vermoord zyn geworden door zynen eigen zoon, wiens moeder hy voor eene andere vrouw verstooten had. Zie Monach. Sangal. de Rebus bell. Car. M. II, c. 21, by Bouquet, V, bl. 150.

[p. 304]

randen; maer eene hevige veepest verbood hem den veldtogt voort te zetten, want daer bleef haest geen vleesch voor zyne talryke legerscharen⁽¹⁾. Daerenboven ontving hy nu de tyding dat zyn zoon Pipinus overleden was, waerdoor hem dan ook voor het oogenblik de moed ontviel om verder te gaen. Hy keerde naer Aken.

Godfried werd opgevolgd door zyns broeders zoon Hemming. Maer daer ontstonden partyschappen, en de nieuwe vorst had moeite om boven te blyven, weshalve hy vrede zocht te hebben met Karel, ten einde tusschen geen twee vuren te staen. Hy deed dan voorslagen. Deze waren aennemelyk; doch de naderende winter, de wegen onbruikbaer makende, liet geene samenkomst toe, zoodat de peis wederzyds op de wapens gezworen, en de bepaling der voorwaerden tot het volgend jaer verschoven werd. In de lente van 811 ging zulks door. Twaelf gezanten van 's keizers wege, en even zoo veel van den kant der Denen⁽²⁾ kwamen byeen aen de Eider, en sloten den vrede plegtiglyk.

(1) Einh. Ann. ad ann. 810. Zie ook den monik van St. Gallen, cap. cit.

(2) Einhard noemt ze allen op. Zie by Pertz, I, bl. 198.

[p. 305]

Den vrede, ja in schyn, omdat Hemming niet beter kon; maer 't was niet gemeend, zelfs niet misschien van Karels zyde, die gebrek had aen bekwame middelen om de noordsche Barbaren de meesterschap op zee te betwisten. Hy moest tyd winnen. Terwyl, na den jaerlykschen ryksdag, dry onderscheidene legers uitgingen, het een om de Wiltzen te kastyden die, het jaer te voren, een blokhuis op de Elbe vernietigd hadden; het ander om in Pannonië de twisten te slechten welke tusschen de Hunnen en de Bohemers ontstaen waren; het derde om de Amorikaensche Britten, nog altyd wankel in hunne trouw, tot volkomen gehoorzaemheid weêr te brengen: besteedde de keizer al zynen tyd aen 't bezoeken der westelyke kusten, willende met eigene oogen zien hoe zyne bevelen waren uitgevoerd. Hy kwam te Boulogne⁽¹⁾, waer reeds eene aenmerkelyke vloot in gereedheid lag. Vervolgens begaf hy zich naer Gent, om insgelyks de schepen welke hy daer had doen timmeren te bezigtigen⁽²⁾, en vond alles al vry gevorderd.

(1) Op de Noordzee, boven Duinkerken.

(2) Het is hoogst waerschynlyk dat Gent, ten tyde van Karel den Groote, eene haven was, de Noordzee naby door de Schelde, welke toen nog, ten minste gedeeltelyk, haren ouden loop volgde, en aen den kant van het hedendaegsch Biervliet hare monding had. Zie dat vraegstuk verhandeld in de Bulletins de l' Académie de Bruxelles, tom. XVI, 1^re Partie, pag. 257-83.

[p. 306]

Omstreeks half November was hy weder te Aken. Daer ontvong hy gezanten van Hemming, schoone geschenken brengende en vreedzame woorden⁽¹⁾.

De keizer vernam mede den goeden uitslag der krygstogten van dit jaer, doch weldra ook de rampzalige tyding van de dood zyns oudsten zoons. Karel, ja, was den 4^den December kinderloos overleden, in den ouderdom van negen en dertig jaren. Hy werd beweend door de Franken die in zynen naem hunne hoop stelden, en die de groote hoedanigheden zyns vaders in hem reeds bewonderden. De doorluchtige gryzaert, aen het einde eener kommervolle en roemryke loopbaen, zag alzoo een voor een de erfgenamen en de verdedigers van zyn ryk voor hem ten grave dalen, terwyl de grenzen bedreigd werden door nieuwe gevaren. Hem bleef thans nog alleen koning Lodewyk van Aquitanië,

(1) Zie Einhardi Ann. ad ann. 811.

[p. 307]

deugdzaem genoeg en vol van goeden wil, maer bykans onbekend aen de Franksche natie, en die kracht van geest niet bezittende welke noodig was om den last van zoo uitgebreid een ryk als 't geen op hem vervallen moest, te dragen.

Lodewyk had reeds ginder in 't Zuiden zoo veel als hy doen kon om zyn gezag staende te houden. De Gasconjers vooral wilden niet gehoorzamen. Dat volk, steeds bestierd door hertogen van Merovingisch bloed⁽¹⁾, welke keizer Karel om beterswil daer aen 't roer had gelaten, bleef wrevelig en deelde in den erfwrok zyner meesters. In den zomer van 811 had er Karels zoon, met groote strengheid te werk gaende, een nieuwen oproer gestuit, en was vervolgens het Pyreneesch gebergte over getrokken, omdat zyne tegenwoordigheid in Navarre vereischt werd. Maer by zyne wederkomst vond hyraedzaem eenige voorzorg te gebruiken, om niet te varen gelyk zyn vader in 778⁽²⁾. Gelukkiglyk voorwaer; want hertog Adalric⁽³⁾ had met

(1) Zie boven, bl. 144.

(2) Zie boven, bl. 144-45.

(3) Zoon en opvolger van Lupus II, hiervoren vermeld, bl. 144.

[p. 308]

zyne zonen Scimin en Centullus volk gewapend, en wachtte de Franken af in de bergpassen. Doch nu brak het kwaed dat hy anderen berokkend had op zyn eigen hoofd uit. Lodewyks leger, dit mael niet verrast maer op zyne hoede, versloeg de Gasconjers, terwyl Adalric ter plaetse aen de galg werd opgehangen en zyn zoon Centullus onder de dooden bleef⁽¹⁾.

Men ziet dat er aen dien kant zoo min als elders duerzame rust te hopen was. De Aquitaensche vorst handelde nogtans genadig. Eene les gegeven hebbende, om te toonen waer myneed en verraed op uitliepen, splitste hy Adalrics hertogdom in twee, en liet er 't bestier van deels aen Scimin, deels aen Lupus III, zoon van Centullus⁽²⁾, welke, indien zy voor dankbaerheid vatbaer waren geweest, in zulk gedrag reden genoeg hadden moeten vinden om in 't vervolg getrouw te blyven.

Terwyl dit in 't Zuiden gebeurde, waren er zen-

(1) Zie den Astronomus, Vita Lud. Pii, c. 18, by Bouquet, VI, bl. 94, en vergelyk daermede de aenteek. g. aldaer.

(2) Uit dien hoofde wordt hy ook Lupus Centullus genoemd.

[p. 309]

delingen van wege den keizer van Constantinopelen naer Aken gekomen, om met Karel een verbond van vrede en vriendschap te sluiten. Dit verbond kwam tot stand, en werd zelfs door den paus bekrachtigd. Men bepaelde daerby de grenzen tusschen beide ryken in het oude Dalmatië⁽¹⁾, waer lang over geharreward was⁽²⁾, zoodat eindelyk de twisten tusschen het Oosten en 't Westen ophielden.

Karel zocht niet meer dan vrede. Hy trof dien het zelfde jaer met de Beneventynen, wier hertog, beter gezind dan zyne voorgangers, toestemde om jaerlyks eene schatting te betalen van vyf en twintig duizend gouden solidi. Hierdoor, zoo wel als door zyn verder gedrag, erkende hy de opperheerschappy des Frankschen keizers, en behield op die voorwaerde zyne hertogelyke weerdigheid op den zelfden voet als zyn voorzaten die bekleed hadden onder de Langobardsche koningen⁽³⁾.

Door dit verdrag hadden dan ook de vyandlykheden in Italië een eind, iets wat zoo veel te wen-

(1) In 't Noordoosten der Adriatische zee.

(2) Zie Le Cointe, Annal. Eccles. Franc. ad ann. 812.

(3) Zie Einhardi Annal. ad ann. 812.

[p. 310]

schelyker was, daer het land in Pipinus zyn byzondersten steun verloren had. Zonder hoofd kon het echter niet blyven; want het gerucht liep reeds dat de Saracenen van Spanje, gebruik makende van 's konings dood, eene magtige vloot hadden uitgezonden om Italië op nieuw aen te tasten⁽¹⁾. Ten einde daer zoo veel mogelyk in te voorzien, riep keizer Karel de Grooten des ryks byeen te Aken, en stelde hun voor den zoon van Pipinus, den jongen Bernhart, derwaerts te zenden, in de hoop dat zyne enkele tegenwoordigheid al iets mogt uitwerken, ten minste den moed der natie opbeuren, tot dat de vorst in staet ware den troon te beklimmen en zelf zyn ryk te verdedigen. Dit voorstel werd goedgekeurd en aenstonds ten uitvoer gebragt. Vertrouwde raedslieden gingen mede om Bernhart te helpen en in zynen naem het land te bestieren, met zulk gevolg dat de jonge vorst het jaer daerna tot koning van Italië uitgeroepen werd⁽²⁾.

De zaken van 't Noorden namen ook omtrent dien

(1) Deze vloot rigtte niet veel uit, omdat de meeste schepen op de kusten van Sardinië vergingen. Zie Einh. Ann. ad ann. 812.

(2) Zie Einhardi Annal. ad ann. 813.

[p. 311]

tyd eenen gunstigen keer. De Wiltzen, door dry verschillende legers bedreigd, onderwierpen zich. By de Denen was Hemming door een vroegtydigen dood weggerukt, en deze voorval had daer groote gevolgen. Onderscheidene kleinzonen van vorsten die vroeger geregeerd hadden, betwistten Hemmings erfdeel met het zweerd in de vuist, zoodanig dat er hevig gevochten werd, en stroomen bloeds vergoten. Eene party raekte boven; de andere ruimde grootendeels het land, doch bleef binnen en buiten nog sterk genoeg om de overwinnenden veel onrust te baren. Twee gebroeders, Heriold en Reginfried, tot het koningschap verheven zynde, zochten Karels vriendschap als een middel van bevestiging voor hunne eigene magt. Een Deensch gezantschap kwam dan naer Aken en vond gehoor by den keizer die, na eenige voorloopige onderhandelingen, zestien aenzienlyke Franken naer gene zyde der Elbe afvaerdigde, om met een gelyk getal van voorname Denen den vrede te sluiten en een verbond aen te gaen, als werkelyk plaets had⁽¹⁾.

(1) Zie Einhardi Annal. ad ann. 812, en Bolhuis, bl. 41-42.

[p. 312]

Na zoo veel jaren worstelens, mogten dan eens de Franken het zweerd in de scheede steken en van hunne vermoeijenissen uitrusten. Deze rust was Karel des te aengenamer, daer hy zyn einde voelde naderen en bezorgd was voor de toekomst. Om allen twist af te keeren die na zyne dood zou kunnen opryzen, vond hy geraden, terwyl hy nog in 't leven was, zyn eenigen erfgenaem tot keizer te doen erkennen. Lodewyk werd dan naer Aken geroepen, en bragt den zomer door by zynen doorluchtigen vader, die den tyd waernam om hem de beste vermaningen te geven. Een algemeene ryksdag was beschreven tegen de maend van Augustus, en werd gehouden in het paleis. Daer verschenen de bisschoppen, de abten, de hertogen, de graven en zelfs de Vicarii van al de deelen des ryks, met geheel het leger der Franken van wyd en zyd ontboden. In die groote vergadering nam Karel het woord, om zyne inzigten bekend te maken. Nadat hy zyn hart had ontlast, vroeg hy aen ieder in 't byzonder, van den meesten tot den minsten ambtenaer, of het hem lief was dat hy den keizerlyken titel op zynen zoon overdroeg. Allen antwoordden dat zy in de zaek toestemden als van God zelf ingegeven, en de menigte juichte toe.

[p. 313]

Zoodan den naestvolgenden zondag begaf zich Karel, in zyne koninklyke gewaden, met de kroon op het hoofd, geleund op den schouder van zynen zoon, en gevolgd van al de voornaemste edellieden, naer de kerk van O.-L.-V. die hy zelf gesticht had. Eene tweede gouden kroon stond op het kooraltaer, voor hetwelk beide vorsten nederknielden. Na eenen tyd lang gebeden te hebben, rees de keizer en, in de tegenwoordigheid van al de Grooten, het woord rigtende tot zynen zoon, hield hy hem voor hoe hy God moest beminnen en vreezen, zyne geboden onderhouden en zyne Kerk beschermen. Hoe hy zyn volk lief hebben moest, de vader zyn der armen, de schrik der boozen. Hoe hy te zorgen had om niet dan getrouwe en godsdienstige ambtenaers aen te stellen. Hoe hy niemand zonder wettige reden uit zyne plaets mogt stooten, en in alles ten voorbeeld moest strekken zoo voor God als voor de menschen. Hy voegde er nog veel andere vermaningen by, en vroeg dan aen zynen zoon of hy voornemens was die pligten te vervullen. Lodewyk antwoordde dat zulks al zyn verlangen was, en dat hy, met Gods hulp, de bevelen zyns vaders getrouwelyk na zou komen. ‘Welaen dan, hernam

[p. 314]

de keizer, wyzende naer het outer, zet die kroon op uw hoofd, en dat zy u myne vaderlyke raedgevingen steeds indachtig make.’

Lodewyk deed zoo. Na den plegtigen kerkdienst keerden de vorsten weder naer het paleis. De nieuw gekroonde bleef nog eenige dagen te Aken, waerna hy met ryke geschenken vertrok naer Aquitanië. Het afscheid was zielroerend: vader en zoon omarmden elkander, en mengden hun tranen, want het hart zeide hun dat dit vaerwel het laetste was⁽¹⁾.

Een groote bekommering had opgehouden den keizer te kwellen. Na het vertrek van zynen zoon, dacht hy niet meer dan op zyne eeuwige belangen. Bidden en aelmoezen doen was voortaen zyne eenige bezigheid; de gewyde boeken overzien, met behulp van Grieksche en Syrische geleerden, zyn gewoone uitspanning⁽²⁾. Doch dit alles duerde niet lang meer. In het begin des volgenden jaers werd Karel aengetast door de koorts. Hy zag er geen erg in, en verhoopte herstel door enkele matigheid;

(1) Zie Thegani Vita Lud. Pii, c. 6, by Pertz, II, bl. 591-92.

(2) Zie Theganus, c. 7.

[p. 315]

maer het kwaed nam spoedig toe en ging over tot eene pleuris, die hem zyn aenstaende einde voorspelde. Den zevenden dag ontving hy de laetste Sacramenten uit de handen van zyn vertrouwden hofkapellaen, bisschop Hildebald, en den volgenden morgen, voelende dat hy sterven ging, maekte hy zelf een kruis op voorhoofd en borst, schikte zyne voeten, legde de armen overeen op zyn hart, en sloot de oogen zeggende met eene stille stem: ‘Heer, in uwe handen beveel ik mynen geest.’ Zoo ontsliep hy zachtelyk den 28 January 814, in den ouderdom van 72 jaren, het zes-en-veertigste jaer na de dood zyns vaders, het veertigste na de onderwerping van Lombardyë, en het veertiende van zyn keizerdom⁽¹⁾.

Hy werd begraven in een gewelfden kelder in de kerk van O.-L.-V. te Aken⁽²⁾. Het gebalsemde lichaem, omtogen met het haren boetkleed dat de vorst heimelyk gedragen had, en het aenzigt bedekt met eenen zweetdoek, werd in het graf geplaetst op eenen gouden zetel, met den Evange-

(1) Theganus, loc. cit.

(2) Het gebeente van Karel den Groote wordt heden nog bewaerd in dezelfde kerk.

[p. 316]

lieboek in de handen en op de knien, en met de kroon op het hoofd dat een gouden keten regt hield. De schouders en het lyf waren bekleed met den keizerlyken mantel, en boven op lag de gouden pelgrimstasch die de keizer gewoonelyk meêdroeg op zyne reizen naer Roomen. Voor het lichaem hing een gouden scepter en een gouden schild door paus Leo gewyd. Voorts werd de grafstede gevuld met velerhande speceryen en gouden munten, en eindelyk gesloten en gezegeld⁽¹⁾.

Karel werd beweend van zyne onderdanen niet alleen, maer van geheel de christenheid, en zelfs van de heidenen die in hem den grooten man vereerden. Groot was hy inderdaed als christen vorst, als krygsman, als wetgever, als volksbeschaver, als stichter van een ryk dat, in de middeleeuwen, de magt van Europa gemaekt en den bloei der hedendaegsche staten voorbereid heeft.

Het ryk dat Karel de Groote aen zynen zoon achterliet, strekte, in 't Zuiden, van den eenen kant tot aen den Ebro, van den anderen, langsheen

(1) Zie de uittreksels ex vita Car. M. per Monachum Engolismensem, by Bouquet, V, bl. 186.

[p. 317]

de middellandsche zee, tot aen het eerste Calabrië⁽¹⁾; - in 't Oosten, tot omtrent Zara in Dalmatië⁽²⁾, voorts tot aen de Sau⁽³⁾, de Theiss⁽⁴⁾, de Karpaten⁽⁵⁾ en 't Boheemsch gebergte⁽⁶⁾; - in 't Noorden, tot aen de Elbe, de Oder⁽⁷⁾, de Baltische

(1) Of Calabria-citra, wat, toen ter tyd, deel maekte van het hertogdom van Beneventum. De twee overige Calabriën, van Crotona tot Reggio, alsmede Gaëla en Napels, met het grondgebied van Otranto, behoorden nog tot het Oostersch ryk.

(2) Op het Adriatisch meir. Zie Einhardi Annal. ad ann. 806 en 821. De eilanden op de kusten van Illyrië en Dalmatië erkenden nog het hof van Constantinopelen.

(3) De Sau of Save ontspringt in Illyrië uit de Julische Alpen, bezuiden Villach. Zy loopt van 't Westen naer 't Oosten, ontvangt eene menigte van rivieren, en stort in den Donau tusschen Semlin en Belgrado. Van Zara naer de Sau klom de grenslyn regt noordwaerts.

(4) Tot aen haren oorsprong. Zie boven, bl. 223, aenteek. 2.

(5) Zie II^de Deel, bl. 166, aenteek, 1.

(6) De grenslyn liep van Freystadt, boven Linz, langsheen Boehmer-Wald tot aen het Erz-Gebirge, en klom noordwaerts op naer Maegdenburg, alwaer zy de Elbe bereikte.

(7) Groote rivier die in Moravië ontspringt, door Silezië, Brandenburg en Pommeren vloeit, en met dry monden in de Oostzee stort.

[p. 318]

of Oost-zee, de Eider⁽¹⁾ en de Noord-zee; - en eindelyk in 't Westen, tot aen den grooten Oceaen⁽²⁾.

(1) Zie boven, bl. 299, aenteek. 2.

(2) Geheel de zeekust derhalve van Holstein af, langsheen Hanover, Vriesland, Holland, België en Vrankryk, tot aen Bayonne toe, behoorde tot het ryk van Karel den Groote.