Vaderlandsche historie. Deel 3

[p. 235]

Zesde hoofdstuk.

staet van het ryk. - de adel. de geestelykheid. het volk. - krygsdienst. - landbestier. graven. regtspleging. zendboden.

Het koningschap had, gedurende de tweede helft der achtste eeuw, veel gewonnen. Karels persoonlyke dapperheid, zyn wys beleid in den oorlog en de gelukkige uitkomsten die er het gevolg van waren, zyne schranderheid in de beraedslagingen, zyne strenge geregtigheid in de wetgeving: met een woord, 's konings uitstekende hoedanigheden als krygsman en als vorst hadden niet alleen zynen naem beroemd gemaekt by de vreemde volkeren, maer tevens zyn gezag doen klimmen onder de Franksche natie, inzonderheid onder den adel, die hem veel meer eerbied betoonde en getrouwer zyne bevelen volbragt, dan hy 't met de Merovingers gedaen had. Nogtans die onderdanigheid was niet diep in de gemoederen doorgedrongen. De oude vryheidszin, de geest van onafhankelykheid, de aristocratische moedwil sluimerden maer. De driften werden beteugeld door 's vorsten standvastigheid; doch van tyd tot tyd bruischten zy wel eens op in

[p. 236]

samenzweringen of verraed, en 't was te voorzien dat zy onder een zwakkeren meester aldra zouden uitbersten, gelyk het later gebleken heeft.

De franksche adel was tweederlei: de groote en de mindere. Tot den eersten behoorden de Paltsgraven⁽¹⁾, de Markgraven (dus genoemd, om dat zy belast waren met het bestier en de verdediging der marken⁽²⁾ of grenzen des ryks⁽³⁾), de Hertogen (onder Karels regering grootendeels afgeschaft⁽⁴⁾, doch later weêr⁽⁵⁾ hersteld), de Gau-

(1) Zie boven, bl. 69 en de aenteek. 1. De Paltsgraef die het langst zynen naem bewaerd heeft, was die van den Rhyn.

(2) In 't Latyn marca, scheidpunt, grens. Zie Du Cange, op het woord, IV, col. 517.

(3) Dusdanige markgraefschappen, ten tyde van Karel den Groote, waren Beijeren, Thuringen, Saksen, enz. gedurig voorzien van troepen, en op krygsvoet gehouden, om bestand te zyn tegen de aenvallen van Avaren, Wenden en Noordmannen.

(4) Zie boven, bl. 117.

(5) In Saksen, in Zwaben, in Franken (Franconie), in Beijeren. Na de herstelling waren de hertogen niet, als vroeger, enkel veldheeren, legerhoofden van hunne natie, maer landvoogden in den vollen zin, belast met het burgerlyk zoo wel als 't krygsbestier, de regtspleging, enz. Daer zy over groote en aenzienlyke streken het bevel hadden, moesten 't mannen van gewigt zyn, en op wier trouw de vorst staet kon maken. Ook ziet men veelal de hertogelyke weerdigheid in de handen van een' zoon, een' broeder, een' zwager des konings.

[p. 237]

graven⁽¹⁾ en de Zendboden. De mindere adel bestond hoofdzakelyk uit zulke lieden die van ouds de huis- en hofdiensten der aenzienlykste heeren en grondeigenaers hadden waergenomen, doch die later veredeld werden, toen de vrye landzaten zich in dat soort van posten hadden ingedrongen, welke oorspronkelyk waren bekleed geweest door menschen van onvryen stand⁽²⁾. Zoo vindt men op de Villae⁽³⁾ den meijer, den schoutet; zoo in de ontluikende steden den tollenaer, den muntmees-

(1) Die benaming is niet volstrekt nauwkeurig, dewyl in één gau soms twee en meer graven aengesteld werden, volgens de aengelegenheid en de uitgestrektheid van een gau. Zie Hülmann, bl. 98. Zie ook ons II^de Deel, bl. 132.

(2) Zie II^de Deel, bl. 329 en vlg. Dit slag van edellieden komen overal voor onder den naem van ministeriales.

(3) Zie boven, bl. 79.

[p. 238]

ter; zoo op de heerlyke of vorstelyke sloten de schaer-⁽¹⁾ en burgmannen⁽²⁾, met der tyd tot de hoedanigheid van edellieden verheven, en sedert gedurig winnende in aenzien en rykdom.

De Geestelykheid, zonder wier medewerking het ryk niet vermeerderd, noch de koninklyke instellingen bevestigd konden worden, was het voorwerp van allerlei gunsten. Reeds hadden de bisschoppelyke kerken en menigvuldige kloosters groote bezittingen verworven, zoo van de vorsten zelven, als van de godsvrucht der geloovigen; reeds waren de geestelyke goederen bevryd van lasten en karweijen⁽³⁾: thans kwamen er nog de Tienden by, welke door Karel den Groote algemeen werden gemaekt⁽⁴⁾ en verpligtend voor allen. Men moest

(1) De Scaremanni maekten 's heeren lyfwacht uit. Zy waren overigens belast met de handhaving der openbare rust, en stonden de regters op zyde.

(2) De Burgmannen of Castrenses bewaerden de sloten, de kasteelen, en kregen in hunne hoedanigheid landgoederen, of burgleenen, in den omtrek. Hun bevelhebber was de Burggraef.

(3) Zie in 't vervolg van dit kapittel.

(4) Koning Pipinus had in 765 het Tiende aen de kerken doen betalen om byzondere redenen. Zie des vorsten Encyclica, by Pertz, III, bl. 32. Karel de Groote voerde de jaerlyksche tienden in, en regelde alles wat daertoe behoorde. Zie zyne Capitularia van 779, c. 7-785, c. 17-794, c. 25.

[p. 239]

ze geven⁽¹⁾ niet alleen van de vruchten der aerde, maer ook van het vee, van den wyn en alle andere voortbrengsels⁽²⁾. Een deel der Tienden behoorde aen de parochie-kerk; een ander werd gebruikt ten behoeve der armen en reizende passanten; het derde ging aen de priesters⁽³⁾, doch altyd door de handen der bisschoppen⁽⁴⁾.

Maer behalve de eigendommen door vrywillige giften aen de kerken en de kloosters toegekomen, behalve de wisselvallige Tienden, die soms veel soms weinig opbragten en niet altyd zonder tegenspraek uitgeleverd werden, verkregen ook al vroeg

(1) De boeten en straffen tegen de nalatigen worden bepaeld in het Capitulare Langobardicum van 803, c. 19, by Pertz, III, bl. 111.

(2) Zie het Capit. Aquisgran. van 801, c. 22, en dat van 817, c. 5, by Pertz, III. bl. 88 en 215.

(3) Zie het Capit. van 801, c. 7, en dat ad Salz, van 803, c. 2, by Pertz, bl. 123.

(4) Zie de Capitula de Presb. c. 4, by Pertz, bl. 161.

[p. 240]

de bisschoppen en abten leengoederen van den koning, en namen aldus de hoedanigheid aen van Leuden⁽¹⁾ of vasallen, even als de wereldlyke leenmannen. Zy waren dan ook, als dusdanig, hulde, trouw en manschap aen hunnen Leenheer schuldig, en stonden onder diens bescherming⁽²⁾. Het gebeurde zelfs niet zelden dat kloosters, die anders onafhankelyk waren omdat zy geen leenen ontvangen hadden, zich niet te min onder 's konings bescherming stelden, om veiliger te zyn en hulp te krygen tegen alle geweld van buiten. Als leen- en beschermheer had, van zynen kant, de vorst het regt van, op reis zynde, zynen intrek te nemen⁽³⁾ in die kloosters en abtdyen of by de Bisschoppen, zyne Leuden; alsmede van hen tot den kryg op te roepen, met een meer of minder getal gewapende mannen, volgens dat de hun geschonken leenen grooter of kleiner waren. 't Is waer, onder Karels regering werden de kerkvoogden

(1) Zie II^de Deel, bl. 277.

(2) Zie II^de Deel, bl. 322.

(3) Dat regt hiet in 't Latyn jus hospitii, in 't Fransch droit de gîte.

[p. 241]

ontslagen van den persoonlyken krygsdienst, en volstonden met manschap naer het leger te zenden⁽¹⁾. Doch later nam het oud gebruik weêr de overhand, dusdanig dat onder Karels eerste opvolgers⁽²⁾, en sedert gedurende vele eeuwen, bisschoppen en abten of prelaten gedwongen waren het harnas aen te gespen, te peerd te springen en,

(1) Zie het Capit. van 769, c. 1, by Pertz, III, bl. 33. - Zie insgelyks by Bouquet, V, bl. 668 en 670. Zie eindelyk Montesquieu, Esprit des Lois, Liv. XXX, ch. 17.

(2) Zie Caroli II Concil. in Verno palatio, c. 8, by Pertz, III, bl. 385. Daer worden echter de bisschoppen nog t' huis gelaten die ziek of zuchtig waren; doch deze reden gold altyd niet. Zoo moest, in 1018, bisschop Balderik van Luik, ondanks zynen hoogen ouderdom, tegen den graef van Holland ten stryd trekken, en stierf onder wege. Zie het feit by Chapeauville, Gesta Pont. enz. I, bl. 238. - Lambertus van Aschaffenburg, ad ann. 1075, verhaelt van den gebrekkelyken abt Wideraed van Fulda, die zonder krukken of leidsman niet voort kon, dat hy niettemin gedwongen werd keizer Hendrik IV in den kryg tegen Saksen te volgen. Zie by Pistorius, Rerum Germ. Script. I. bl. 386. Sommigen kochten zich van den last vry, als Herman, bisschop van Hildesheim, die een deel van het goed zyner kerk verpandde en aen keizer Frederik niet den Rossenbaerd 400 marken zilver betaelde om van eenen togt naer Italië af te blyven. Zie by Hüllmann, bl. 274.

[p. 242]

met de wapens in de hand, hunnen leenheer te volgen.

Buiten den krygsdienst hadden de geestelyke vasallen nog andere pligten te vervullen. Zy moesten, even als de wereldlyke leenmannen, verschynen op de ryksdagen⁽¹⁾, en deel nemen aen het hofgeregt, vooral in feodale gedingen⁽²⁾; maer van de bloedzaken, als strydig zynde met de heiligheid van hunnen staet en van ouds door de kerkelyke wetten uitgezonderd, mogten zy afblyven.

Voor het overig hadden de kerkvoogden op hunne beurt, en op den zelfden voet als al de groote vasallen des konings, hunne eigene leenmannen, welke hun insgelyks hulde, trouw en manschap schuldig waren. Deze moesten het sticht of het klooster verdedigen⁽³⁾, en met hunnen heer te veld trekken,

(1) Zie hiervoren, bl. 60 en vlgg.

(2) Van daer de oorsprong der geestelyke pairs in Vrankryk.

(3) Vele kloosters en abtdyen waren in de middeleeuwen zoo wel versterkt als de ridderlyke sloten, en zulks was noodzakelyk in tyden van wanorde en geweldenary.

[p. 243]

om den aenval der vyanden af te slaen, of het onregt te wreken door woeste naburen gepleegd.

Het bestier der kerkelyke landgoederen, leenen of vrye bezittingen, werd doorgaens waergenomen door een geestelyken ambtenaer, die den naem voerde van Proost⁽¹⁾. Deze bezocht geregeld de hoeven, mansi of villae aen zyne kerk toebehoorende, nam de rekeningen af van de hofmeesters, ontving de pachtgelden, maekte en vernieuwde de huerbrieven, en verzorgde alles wat al meer tot de inkomsten van het sticht of de abtdy behoorde.

Een andere ambtenaer, doch van wereldlyken stand, was de Voogd⁽²⁾, belast met de geregtelyke belangen van het sticht. Deze verving den bisschop of den abt voor den tydelyken regter, het zy om de kerk te verdedigen tegen de eischen van anderen, het zy om hare regten, door anderen gekrenkt, te

(1) In 't Latyn Praepositus, in 't Fransch Prévôt. Men vindt hem ook aengeduid onder den naem van Procurator.

(2) In 't Latyn Advocatus, in 't Fransch Avoué. Men vindt hem ook beteekend met den naem van defensor, causidicus, tutor, munburdus, vice-dominus en uit dit laetste bedorven vicedamus, in 't Fransch vidame. Zie Du Cange, op het woord Advocati, I, col. 178, sqq.

[p. 244]

handhaven. By de onderdanen zyner kerk zat hy zelf te regt⁽¹⁾, dry mael 's jaers⁽²⁾ in de onderscheidene plaetsen de vierschaer spannende, uitspraek doende over de geschillen die tusschen de boeren oprezen, de schuldigen in de boet slaende⁽³⁾, of andere straffen opleggende.

Dat derhalve de voogden⁽⁴⁾ het regt en de wetten dienden te kennen, spreekt van zelf. Doch in de elfde en twaelfde eeuw, toen alle orde omver lag; toen de ongelyken met het zweerd gewroken en de geschillen met open geweld beslist werden, konden

(1) Althans sedert den aenvang der elfde eeuw, en waerschynlyk nog vroeger. Zie Du Cange, col. 182.

(2) Gewoonelyk des vrydags na Dry-Koningen, na de Paeschweek en na Sint Jan. Zie Du Cange, col. 182.

(3) Van de boeten had de Voogd het derde. De twee overige derden gingen aen de kerk. Soms moesten de boeren van den omtrek den voogd den kost geven; soms kreeg hy zyn onderhoud van de kerk. Zie Du Cange, loc. cit.

(4) De bisdommen en abtdyen hadden veelal meer dan éénen voogd. Karel de Groote beval zelfs dat zy in iedere streek waer zy landgoederen bezaten, eenen voogd zouden hebben. Zie de Capitularia aquisgranensia van 802, c. 13 en van 813, c. 14, by Pertz, III, bl. 92 en 188.

[p. 245]

de kerken niet veel verrigten met kundige en welsprekende voorstanders. Zy moesten mannen hebben in staet om zich aen het hoofd der vasallen te stellen, en ten stryd te trekken⁽¹⁾. Alsdan vooral ziet men de voogdyen der rykste stichten en kloosters overgaen in de handen van graven en hertogen, en zelfs in die der koningen⁽²⁾, welke dan ook al dikwyls ondervoogden⁽³⁾ aenstelden, die hun plaets vervingen in zaken van minder aengelegenheid, terwyl zy de groote belangen zelf ter herte namen⁽⁴⁾. Van dien tyd ziet men insgelyks de voogden van mindere, de ondervoogden van grootere stichten in bezit komen van leenen, hun door de

(1) Zie Du Cange, col. 186.

(2) Zie Thomassinus, de Ecclesiae disciplina, enz. Uitgave van 1688, Part. III, lib. II, cap. 55.

(3) Subadvocati, vice-advocati, enz. In dat geval behield de eerste den titel van major, principalis of summus advocatus, in 't Fransch grand-avoué, haut-avoué.

(4) Zie daer een treffend voorbeeld van by Miraeus, Opera Diplom. I, bl. 163, alwaer, in een charter van 1064, Boudewyn V, graef van Vlaenderen den kastelein van Audenaerde ondervoogd noemt der abtdy van Eename, en de reden van zyn gedrag geeft.

[p. 246]

geestelyke heeren uitgegeven, om ze des te beter aen hunne pligten te verbinden. Zoo werden zy de leenmannen hunner kerken, den persoon der bisschoppen en der abten vertegenwoordigende in den krygsdienst, de vasallen der kerk opleidende, en veelal den standaert dragende van hunnen heer⁽¹⁾.

Hoe aenzienlyk veelal de landgoederen waren, waer de voogden, in hunne hoedanigheid, het genot van hadden⁽²⁾, zoo hielden zy zich daer nog niet altyd meê te vrede, maer verkortten dikwyls de regten en eigendommen hunner kerk, en werden van beschermers der geestelyke stichten, soms dier plonderaers en gevaerlykste vyanden⁽³⁾. Het

(1) Zoo was, te Luik, de erfelyke Groot-voogd van Haspengau, standaertdrager van Sint Lambertus. Zie de Villenfagne, Recherches sur l'hist. de Liége, I, bl. 419 en vlgg.

(2) De hertog van Limburg, als Groot-voogd der abtdy van Sint Truijen, trok de vruchten van elf honderd mansi, zoo nogtans dat de graef van Duras, als ondervoogd der zelfde abtdy, ruim voor een vierde daer deel aen had. Zie de oorkonde by Miraeus, I, bl. 61-65.

(3) Men heeft er een bewys van in de Berthouten van Grimbergen. Deze bezaten de voogdy van Mechelen, dat eene heerlykheid was der bisschoppen van Luik; maer zy wisten de regten en inkomsten der kerk zoo wel op hunne hand te trekken, dat zy eindelyk zelf heer en meester te Mechelen waren. Zie verder Du Cange, col. 185 en 190.

[p. 247]

kwaed ging zoo ver, dat er niets overbleef dan te werken om de voogdyen af te schaffen, waerheen dan ook al de poogingen der bisschoppen gerigt werden. Langzamerhand verviel de instelling, zoodanig dat op het einde der dertiende eeuw er reeds vele kerken van ontslagen waren.

Wat het volk betreft, dat in den tyd van Karel den Groote nog meestendeels op het land leefde, zyn stand en zyn lot waren sedert eeuwen weinig veranderd. De grootste hoop bestond uit onvrye boeren⁽¹⁾, deel makende van het huis- of hofgezin der heeren (het zy geestelyke of wereldlyke), woonende op hunne villae, of daer buiten in schamele hutten⁽²⁾. Men kon ze kennen aen hun geschoren

(1) Grimm houdt het er voor, dat ten minste de helft der landbewooners tot de klas der lyfeigenen behoorde. Zie zyne Rechts Alterthümer, bl. 331.

(2) De stulpen der dienstbare lieden maekten de eerste kiem der dorpen uit.

[p. 248]

hoofd⁽¹⁾, aen hunne korte en enge kleederen⁽²⁾, en aen hunne ongewapende heup⁽³⁾.

In 's meesters huis deden zy de nederigste handwerken. De vrouwen maelden het graen⁽⁴⁾, waschten het linnen, bereidden en sponnen het vlasch, stookten het vuer, verzorgden den stal en het vee. De mans poetsten en slepen de wapens, kamden de peerden, smeedden de hoefyzers, de kouters en ander geryf, maekten toomen en zadels, wagens en

(1) De edelen en vryen mogten alleen lang hair dragen. Zie Grimm, bl. 284 en 339.

(2) Zulks was zoo algemeen niet. Doch wanneer de edelen eene korte kleedy droegen, hadden zy een snoer om den hals, tot teeken van onderscheiding. Soms droegen zy een gouden ring, terwyl de onedelen niet dragen mogten dan een zilveren, en de lyfeigenen een koperen ring. Zie Grimm, bl. 339-40.

(3) Schild, zwaerd, noch lans was den lyfeigene geoorloofd. Dorst hy eene speer inde hand dragen, zoo werd ze hem op den rug aen stukken geslagen. Zie Grimm, bl. 340.

(4) Het graen werd met de hand gemalen. Watermolens waren toen nog eene zeldzaemheid, en windmolens zyn hier te lande eerst bekend geworden in de elfde eeuw.

[p. 249]

raderen, metselden en timmerden, bakten het brood, draeiden het spit, enz.

Buiten 's meesters huis stonden zy hem insgelyks ten dienst, alhoewel met bepaling van tyd of maet⁽¹⁾. Zy moesten zyn land bouwen, zyn schapen hoeden, zyn boomen vellen, zyn kolen branden, zyn hout vervoeren en, des noods, voorspannen, maer niet langer of niet verder dan om 's avonds te kunnen naer huis keeren. Sommigen dienden dry dagen ter week, en hielden de dry overige met den Zondag voor hen. Anderen moesten slechts in den hooityd, in den oogst en in 't najaer dienst bewyzen, om het gras of 't graen te maeijen en met de ploeg te werken⁽²⁾. Trok de meester ten kryg, zyn lyfeigenen gingen meê, althans eenigen, niet om deel te nemen aen den oorlog, maer om die gewond werden by te staen, en ter aerde te bestellen die er 't leven verloren⁽³⁾. Eindelyk, by

(1) De huisdiensten waren veelal onbepaeld, althans voor de lyfeigenen die binnen woonden. De anderen volstonden dikwyls met de helft van hunnen tyd voor den heer te besteden, of met slechts een deel van het werk te doen. Zie Grimm, bl. 352.

(2) Grimm, bl. 353.

(3) Grimm, bl. 354.

[p. 250]

zekere gelegenheden, wanneer de heer in de buert bleef slapen, of op het kasteel bruiloft hield, of dat zyn vrouw in 't kinderbed was, moesten de hoorige lieden in de vyvers en de hofgrachten het water komen geesselen, om de kikvorschen te doen zwygen⁽¹⁾.

In het begin moesten de lyfeigenen al de vermelde diensten voor niet verrigten. De heer verschafte hun kost en kleederen, maer betaelde alleen de vrye lieden die voor hem arbeidden, of de hoorigen, wanneer hy hen 't zy buiten tyds inspande, 't zy werken deed verrigten waer zy niet toe gehouden waren. Later werd het de gewoonte dat de lyfeigenen eenig loon ontvingen, maer zulks bleef altoos gering: jaerlyks een hemd, een afgelaten kleed, en een paer schellingen gelds, waer zy echter al vry wat meê doen konden, dewyl alles zeer goedkoop was⁽²⁾.

Van den anderen kant moesten zy den heer cyns betalen, somtyds uit den enkelen hoofde van hunne dienstbaerheid, doch meestendeels voor de lande-

(1) Grimm, bl. 355. Al die verpligtingen droegen in 't gemeen den naem van Vroondiensten.

(2) Grimm, bl. 357.

[p. 251]

ryen hun ten gebruike door den heer vergund. Die cynzen⁽¹⁾ waren velerlei: vruchtcyns, bestaende in eene zekere hoeveelheid koren⁽²⁾, hooi en strooi, vlasch of hennep, honing en was; - veecyns, namelyk van kalveren, schapen, zwynen, hoenders en eijeren, ganzen⁽³⁾, enz.; - kleedercyns, het zy van linnen, het zy van dierenhuiden, lamsvellen, bokspelsen of bont, volgens de landstreek⁽⁴⁾; - gereidecyns, als hoefyzers, nagels, schotels, bekers, messen, bylen, buidels, enz.⁽⁵⁾; - geldcyns,

(1) Zy werden tweemael 's jaers betaeld, in de lente en in den herfst, derhalve in den tyd der groote volksvergaderingen, en gelyk de geschenken der edelen en der vryen alsdan ook aen den koning gedaen werden. Zie boven bl. 64-65, aenteek. 1. En II^de Deel, bl. 415.

(2) Soms betaelde men in schooven, soms had de heer de voorsneê, het is te zeggen dat hy eerst eenen dag mogt maeijen, eer zyn dienstman begon. Of hy had het derde gewent (versura, porca) van den akker, gelyk den derden boom, den derden vogel van de jagt, enz. Elders bestond de cyns niet in graen, maer in brood, zemelen, koeken, enz. Zie Grimm, bl. 359.

(3) Cyns van runderen en peerden eischte men van overwonnen volkeren (Zie boven, bl. 119, aenteek. 2), doch zelden van byzondere persoonen. Grimm, bl. 362.

(4) Grimm, bl. 379.

(5) Grimm, bl. 381.

[p. 252]

veelal om andere cynzen af te koopen, doch ook by wyze van hoofdgeld⁽¹⁾ of trouwgeld⁽²⁾, dewyl geen dienstbaer man of vrouw den echt mogt aengaen zonder toestemming zyns meesters⁽³⁾. Dit alles verschilde min of meer in onderscheidene gewesten, en volgens dat de heer hebzuchtig of menschlievend was. By de besten onder hen waren de cynzen een bewys van onderhoorigheid, eerder dan een last, want de betaler kreeg soms meer weder dan hy aenbragt⁽⁴⁾.

Een andere en laetste cyns, algemeen geëischt, was die van het beste hoofd of beste kateil⁽⁵⁾, daerin bestaende dat, wanneer een dienstbare huisva-

(1) In 't Latyn capitalitium, capitagium.

(2) In 't Latyn maritagium.

(3) Zie Grimm, bl. 383.

(4) Zoo mogt soms de smid voor de hoefyzers die hy leverde, hout halen in 's heeren bosschen. Een andere ontving een tarwen brood voor een handvol visch, of zyn peerd werd tot aen den buik in de haver, en de ruiter aen tafel gezet, en beide mogten zich eens goed doen. Zie Grimm, bl. 395.

(5) In 't Latyn optimum caput of melius catallum. Zie Grimm, bl. 365 en vlgg. In 't Engelsch beteekent cattle heden nog vee in 't algemeen.

[p. 253]

der⁽¹⁾ stierf, de heer zyn beste peerd of rund uitkoos en meê nam, of, waer geen vee voorhanden was, het beste stuk van den huisraed⁽²⁾.

Met het meerendeel dier diensten en cynzen hadden de vrye onderdanen of heirmannen⁽³⁾ niets uitstaende⁽⁴⁾, maer daerom was hun lot niet beter. Zy droegen andere en zeer groote lasten, waeronder in de eerste plaets genoemd mag worden de krygsdienst, in eenen tyd vooral als dien van Karel den Groote, toen nagenoeg geheel de zomer met vechten doorgebragt werd. Van den krygsdienst was niemand ontslagen dan de lyfeigenen. De vasallen des konings moesten met hem ten stryd trekken; de leenmannen van mindere heeren volgden deze laet-

(1) Of de oudste van samenlevende kinderen. Zie Grimm, bl. 367.

(2) Veelal het beste kleed, optimum vestimentum, waermeê de aflyvige plagt naer de kerk te gaen, als in sommige oorkonden uitgedrukt staet. Zie Grimm, bl. 366.

(3) Zie II^de Deel, bl. 137, aenteek. 1.

(4) Zy waren echter van alles niet vry: de geschenken aen den koning, de tienden aen de kerk vervingen rykelyk de cynzen der hoorigen. Zie verder Grimm, bl. 297 en vlgg.

[p. 254]

sten in hunne byzondere togten, en waren daerenboven met hen gehouden tot den dienst des konings. Deze verpligting viel op al de vrye onderdanen. Wanneer de maend Mei den grond had vruchtbaer gemaekt en het weder gunstig werd om den veldtogt aen te vangen, ging 's vorsten ban⁽¹⁾ uit, die al de dienstschuldigen onder de wapens riep, met bepaling der plaets waer het leger moest vergaderen. Op dat bevel hadden de heirmannen zich te voorzien van proviant en kleederen⁽²⁾, alsmede van eene speer, eenen schild, eenen boog met twee pezen en twaelf pylen⁽³⁾. Aldus toegerust

(1) In 't Latyn bannum, zoo veel als gebod, of openbaer bevel. Zie Du Cange, II, col. 979. Dat gebod werd uitgeroepen door geheel het ryk, in al de gauen en buerten.

(2) Het Capitulare Bononiense van 811 (by Pertz, III, bl. 173) spreekt (c. 8) van mondkost voor dry maenden en van kleederen voor een half jaer; doch zulks hing noodwendig af van den aert en de omstandigheden des krygs of veldtogts.

(3) Zie het Capit. Aquisgr. van 813, c. 9, by Pertz, III, bl. 188. Zulks was het wapentuig der voetknechten. De ruiters, allen edellieden, droegen helmen en harnassen, zweerden en degens. Zie het zelfde kapittel, dat daeromtrent veel byzonderheden behelst, en de Encyclica van 806, by Pertz, III, bl. 145.

[p. 255]

mogt hy optrekken, en onder wege koopen wat hem ontbrak; want van de inwoonders kon hy niet eischen dan water en vuer, een dak om onder te schuilen en strooi om op te rusten⁽¹⁾.

Men ziet derhalve dat ieder op zyn kosten dienen moest; doch voor geringe lieden was zulks niet uit te voeren. Ook dienden zy niet allen op den zelfden voet. Alwie vier hoeven of mansi⁽²⁾ het zy in eigendom het zy te leen had, moest in persoon den krygsdienst vervullen, onder zynen leenheer, of onder het bevel van den gaugraef. Die maer dry hoeven in zynen naem had, verstond zich met eenen eigenaer van ééne hoef, en deze kwam voor een vierde in de kosten. Zoo deden de bezitters van twee hoeven, ieder voor de helft, en zy die slechts ééne hoef bezaten, droegen onder hen vieren den last, zoo-

(1) Zie het Capit. Lud. II van 855, c. 5, by Pertz, III, bl. 433. - Bragt de krygsman, wanneer hy naer 't leger trok, iemand schade toe, hy moest ze vergoeden. Zie het Capit. Lud. I van 825, c. 16, by Pertz, III, bl. 244.

(2) Zie boven, bl. 85 en de aenteek. 1, 2.

[p. 256]

danig dat een den dienst deed en de dry anderen hem schadeloos stelden⁽¹⁾.

Maer zelfs degenen die, zonder grondeigenaers te zyn, een vermogen hadden van dertig solidi⁽²⁾ in roerende goederen, moesten insgelyks dienen, terwyl de min bedeelden volstonden met onder hen vyven of zessen eenen man uit te rusten⁽³⁾. Had de vader een' zoon, bekwamer dan hy om de wapens te voeren, dien mogt hy in zyn plaets naer 't leger zenden. Had hy er twee, zoo liet hy den besten gaen, en hield den anderen t'huis; doch telde hy er dry of meer, allen die in staet waren om te vechten moesten den krygsdienst vervullen, en daer mogt

(1) Aldus is de zaek geregeld in het Capit. de exercitu promovendo van het jaer 805, c. 1, by Pertz, III, bl. 119. In een ander Capit. van 807 (Pertz, bl. 149) wordt de persoonlyke krygsdienst gevorderd van ieder die dry mansi bezit, en zoo in evenredigheid van kleinere eigenaers.

(2) Zie Hüllmann, bl. 206 en volgende, alwaer hy onderzoekt in welke verhouding die 30 solidi in roerende have, en de grondbezitting van 3 hoeven stonden, en bevindt dat hunne onderlinge weerde gelyk is aen 120 mudden koren.

(3) Zie het beroepen Capit. van 807, c. 2.

[p. 257]

maer één by den vader blyven⁽¹⁾. Zoo ook was iedere graef, iedere bisschop, iedere abt verpligt om met al zyne manschap, dat is met al zyne vasallen en met al de vrye onderdanen die zyn huis bewoonden en van zyne tafel leefden, deel te nemen aen den krygstogt, uitgezonderd alleen een paer mannen, voor de wereldlyke heeren, om hunne vrouw te beschermen en te dienen, en twee anderen om het graefschap te bestieren⁽²⁾, of om de belangen der kerk gade te slaen: die waren van den dienst ontslagen⁽³⁾.

Men ziet dus dat de krygsdienst een zware last was;

(1) Zie de Constitutie Lud. II, van 866, cap. 1, by Pertz, III, bl. 504.

(2) Bleef de graef in zyne pligt te kort, en liet hy meer volk t' huis dan de wet bepaelde, zoo verbeurde hy zynen post, de vasal zyn leen, de abt zyne weerdigheid, en hunne onderhoorigen verloren alles, eigen goed, zoo wel als leenen. Zie de Constitutio Lud. II, van 866, c. 4, 5, by Pertz, III, bl. 505. Vroeger nogtans, en wel onder de regering van Karel den Groote, was de straf minder. Men eischte alsdan van den nalatigen graef zoo veel boeten als hy mannen had t' huis gelaten. Zie het Capit. van 811, c. 9.

(3) Zie het Capit. van 803, c. 4 - van 811, c. 9, en van 817, c. 27, by Pertz, bl. 119, 173 en 218.

[p. 258]

en dat hy streng gevergd werd, blykt uit de groote boeten die de wederspannigen te betalen hadden. Een vrye onderdaen die 's vorsten oproep in den wind sloeg en t'huis bleef, viel in eene boet van 60 solidi. Kon hy ze niet opbrengen, zoo werd hy in persoon aengeslagen, en moest als lyfeigene den koning dienen op een of ander landgoed, tot dat zyne schuld geëffend was: eerder kreeg hy de vryheid niet weder⁽¹⁾. Dezelfde straf trof degenen die, uit hoofde van geringer bezitting, slechts een deel hadden te geven in de toerusting van eenen man, wanneer zy zulks verzuimden⁽²⁾. En nog vielen die boeten⁽³⁾ slechts op hen die den dienst weigerden voor een gewoonen veldtogt buiten 's lands; maer als het aenkwam om het ryk zelf te verdedigen, zoo werden de ongehoorzamen voor verraders gehouden en betaelden 't met de dood⁽⁴⁾. Gelyke

(1) Zie het Capit. van 811, c. 1.

(2) Zie het Capit. van 803, c. 2.

(3) Merkweerdig is het dat de boeten in roerende have moesten betaeld worden, namelyk in goud of zilver, kleederstoffen of wapens, peerden of horenvee. Zie het Capit. van 811, c. 2.

(4) Zie de Constit. Olonnenses Lotharii I van 823, c. 11, by Pertz, bl. 233.

[p. 259]

doodstraf wachtte hem die, zonder 's konings bevel of verlof, het leger verliet en weg liep, en daerenboven werden al zyne goederen aengeslagen⁽¹⁾.

Wy mogten dan wel zeggen dat de hoedanigheid van vryen onderdaen weinig voordeel in had. De krygsdienst alleen moest vele lieden ten ondere brengen; want trokken zy zelf ten stryd, zoo verviel hun landbouw en broodwinning; stelden zy, alleen of in gemeenschap met anderen, eenen man aen, zoo geraekten zy in schuld; verzaekten zy hunne pligt, zoo bezweken zy onder de boeten, en armoe was het gemeen gevolg. Hieruit kan men besluiten dat geene middelen gespaerd, maer alles wat te verzinnen was in het werk gelegd werd om den krygsdienst te ontwyken. Sommigen zochten heul by de heeren, by de bisschoppen, by de abten, en deden opofferingen om gesteld te worden onder het getal diergenen die volgens de wet mogten t'huis blyven; anderen wonnen de gunst der ambtenaren, en vulden hun de handen om niet verraden te worden, als zy zich verstaken⁽²⁾; doch verre de mees-

(1) Zie het Capit. Ticinense van 801, c. 3, by Pertz, bl. 83.

(2) Zie het Capit. van 803, c. 5-7, by Pertz, bl. 119.

[p. 260]

ten zagen af van hunne bezittingen en droegen ze op aen kerken of kloosters, of aen Grooten, van wie zy die vervolgens in erfelyke pacht⁽¹⁾ namen, ophoudende eigenaers te zyn, doch in gebruik blyvende van den grond dien zy bewoonden, en waer zy den kost op wonnen⁽²⁾.

Door zulke middelen wisten zich vele vrye onderdanen te onttrekken aen den krygsdienst; maer deze drukkende last was de eenigste niet dien zy te dragen hadden. Alle bezitters van eigen land moesten, ieder volgens zynen stand en vermogen, hun huis gereed houden om de gezantschappen, die naer het hof gingen of van daer wederkeerden, te ontvangen⁽³⁾, om 's konings boden en ambtenaren, van zynent wege her- en derwaert door het geheele ryk afgeveerdigd, te herbergen, en waren verpligt hun het noodige onderhoud te verschaffen⁽⁴⁾.

(1) Van daer de emphyteusen, zoo gemeen in de middeleeuwen.

(2) Zie Hüllmann, bl. 211 en vlgg.

(3) Zie het Capit. Lud. I van 825, c. 18, by Pertz, bl. 245.

(4) Dit behoorde nog tot het jus hospitii of gisti, waer boven spraek van was. Zie Du Cange en Carpentier op het woord Gistum. Om ontvangen te worden, moest men voorzien zyn van een koninklyken brief of tractoria. Het spreekt van zelf dat zulk een regt de deur opende tot schroomelyke misbruiken. Ook werd het al vroeg bepaeld wat ieder afgeveerdigde voor zich zelven en zyn gevolg eischen mogt. Een bisschop had regt tot 40 brooden daegs, 3 lammeren (het Latyn zegt friskingas. zie Du Cange, III, col. 717) 3 maten (mudden) biers (het Latyn zegt de potu) een speenverken, 3 kippen, 15 eijeren en 4 maten haver voor zyn peerden. Een abt, een graef, een hofbediende of ministerialis, moesten zich generen met een derde minder, en een koninklyke leenman, met circa de helft. Zie de Capitularia Lud. I van 817, c. 29, by Pertz, bl. 218. Zie verder Raepsaet, OEuvres compl. V, bl. 51 en vlgg.

[p. 261]

Dan kwamen de karweijen⁽¹⁾ of dwangwerken, bestaende in het vermaken van bruggen en groote wegen, het bedyken van rivieren, het lappen van schepen dienende om de kusten te bewaren, het onderhouden der koninklyke paleizen, der kerken en andere openbare gebouwen⁽²⁾. Dit alles was en

(1) In't Fransch Corvées.

(2) Zie de Capitularia van 782, c. 4. - van 803, c. 18. - van 817, c. 8. - van 821, c. 10, 11. - van 829, c. 11. - van 850, c. 6, 7. - van 854, c. 4, by Pertz, III, bl. 42, 110, 215, 230, 352, 405 en 429.

[p. 262]

bleef ten laste der vrye onderdanen, en werd geregeld door den ambtenaer die het gau⁽¹⁾ bestierde en aen ieder zyn deel aenwees volgens gelegenheid van plaetsen en bekwaemheid van persoonen.

De gewoone gau- of landbestierder was de Graef⁽²⁾, des konings stedehouder by de onderdanen, en in diens naem handelende. De graven, door den vorst aengesteld en door hem wederroepelyk, hadden het hoogbewind over alle burgerlyke en krygszaken der onderscheidene gewesten. Zy vorderden 's konings regten in, bewaekten en handhaefden de openbare rust, hielden het volk by zyne pligten, vervolgden de misdaden, beschermden de weduwen en de weezen, en behoedden de landstreek en hare ingezetenen tegen geweld en verrassing. Veelal uit den hoogeren adel gekozen, waren

(1) Zie II^de Deel, bl. 132.

(2) Het is nog niet uitgemaekt waer dit woord van daen komt, en wat het eigentlyk beteekent. Men mag er Grimm 's Alterthümer over te rade gaen, bl. 752, en Hüllmann, Geschichte der Stände, bl. 98. De kreits of omtrek waer de graef zyn ambt in uitoefende, was een graefschap, soms een geheel gau beslaende, soms maer een deel daervan. Zie de aenteekening 1 op bl. 237 hiervoren.

[p. 263]

de graven eigenaers van groote alloden in de hun vertrouwde gauen; doch deze hoorden hun niet toe⁽¹⁾: zy hadden slechts het gebruik van vruchtgevende goederen aen hun ambt verknocht, en genoten nog andere voordeelen, maer welke zy verloren wanneer het bewind hun afgenomen werd, gelyk het dikwyls om verschillende redenen gebeurde.

In tyd van oorlog, nadat hy 's konings ban had doen uitroepen, verzamelde de graef al de dienstschuldige vrye lieden van zyn gau, en trok aen hun hoofd naer 't leger. Onder hem stonden de Vicarii⁽²⁾ en de Centenarii, welke laetsten de opleiders waren

(1) Als later het geval was, wanneer de graefschappen erfelyke leenen werden. Zie II^de Deel, bl. 319, aenteek. 1.

(2) Wat eigentlyk de bediening der Vicarii op het slagveld was, blykt niet; doch men mag onderstellen dat zy den afwezigen graef vervingen, of onder diens bevel aen het hoofd eener afdeeling stonden. Van die Vicarii zyn de Vicecomites afkomstig, in 't Fransch Vicomtes, eigentlyk ondergraven, doch by ons doorgaens burggraven genaemd, omdat zy veelal buiten op het land burgten of sloten bewoonden. Later zyn daer de Kasteleinen en de Kasselryen uit gesproten, vooral in Vlaenderen. Zie Raepsaet, III, bl. 317.

[p. 264]

van benden bestaende uit honderd mannen, waer zy hunnen naem van ontleend hebben⁽¹⁾.

Deze dry onderscheidene ambtenaers vindt men ook in de bediening van het regt; want by de Franken was het regtelyk en het krygsgezag altyd in dezelfde handen⁽²⁾.

Des graven regtsgebied strekte zich uit over gansch het gau; de ondergraef zat te regt in de voornaemste plaets eens kleineren omtreks of afdeeling van het landschap⁽³⁾, en de centenaer in de dorpen of liever de buerten welke zoo wat een honderdtal huisgezinnen begrepen⁽⁴⁾. In de onderdeelen der buerten ontmoet men zelfs tienmannen of Decani, om, als heden de vrederegters doen, dagelyksche, nietige geschillen, welke rondom hen oprezen, gereedelyk by te leggen of te slissen⁽⁵⁾.

(1) Dat is ten minste zeer waerschynlyk. Zie Montesquieu, Esprit des Lois, Liv. XXX, ch. 17. - Zie ook Raepsaet, III, bl. 130 en 321.

(2) Zie Montesquieu, ch. 18.

(3) Men zou het thans uitdrukken door het woord arrondissement. Zie Raepsaet, III, bl. 316.

(4) Zie Du Cange op het woord Hundredus.

(5) Zie Du Cange op het woord Decanus en Decania.

[p. 265]

De plaets waer de graef of een mindere ambtenaer het regt oefende, droeg den naem van Maelberg⁽¹⁾ of Maelstede, ook dien van Cortis⁽²⁾. Eerst was 't alle weken zitting⁽³⁾, en al de vrye lieden

(1) Zie II^de Deel, bl. 271, aenteek. 1. Zie ook Du Cange op het woord Mallum. Dat mael is nog overig in de namen der dorpen Orsmael, Watermael, Wesemael, Dormael, Oost- en Westmal, enz. Zie Hoeufft, Bijdragen tot de Naamsuitgangen, bl. 82.

(2) Waervan het fransche Cour. Oorspronkelyk was 't een plaets met steenen afgezet, en een grooten steen in 't midden, waer de regter op zat. Zie Du Cange, II, col. 1110, en Grimm, Alterthümer, bl. 802, sqq. Alles gebeurde dus onder den blauwen hemel: soms onder eenen eik (Grimm, 795), dikwyls onder een lindenboom (Grimm, 796), ookal op het groen der beemden (Grimm, bl. 798). Van daer de naem van groene vierscharen gegeven aen de heerlyke regtbanken. Later spraken 's heeren beambten regt voor het volk op het voorhof of bassecour van 't kasteel; maer de vasallen kwamen te regt in 's heeren huis of Zael. Zie Du Cange op het woord Sala. Van dit zael hebben vele dorpen, Swevesele, Dudsele, Vliersele, Liesele, Steenockerzeel, Neerockerzeel, enz. hunnen naem ontleend. Zie Hoeufft, bl. 107 en 111. - Zie ook Raepsaet, V, bl. 219 en vlgg.

(3) Dit kan men afleiden uit de byvoegsels van Karel den Groote ad legem Salicam, c. 7, by Pertz, III, bl. 117. De Beijersche wet stelde de zittingen op den eersten dag van iedere maend, en, des noods, alle veertien dagen. Zie Lehuërou, II, bl. 378. Veelal zat de regter in 't verhoor op den derden dag der week, uit dien hoofde dingsdag genaemd. Zie Grimm, bl. 818.

[p. 266]

moesten ze bywoonen. Later werd zulks gesteld op eens in de maend; doch dewyl het aldus nog onverdragelyk was voor de landzaten zoo dikwyls van huis te moeten zyn, werden de verpligtende zittingen door de wet bepaeld tot dry in het jaer⁽¹⁾. Daer moesten de vrye lieden op boetstraf⁽²⁾ verschynen; maer van de andere zitdagen, door den graef of den centenaer gehouden, mogten zy afblyven, ten ware zy om byzondere redenen opgeroepen werden, of dat zy als aenklagers, als beschuldigden of getuigen daer tegenwoordig dienden te wezen, of ambts-

(1) Dit waren de placita legalia of landdagen, waer niet alleen regtszaken beslist, maer de nieuwe wetten afgekondigd en de gemeene belangen verhandeld werden. Zie Hüllmann, bl. 99. Die dry placita werden gewoonlyk gehouden na Kersmis, Paschen en Sint Jan. Zie Du Cange, V, col. 512.

(2) Op straf van 12 solidi volgens de Beijersche wet. Zie Grimm, bl. 827.

[p. 267]

halve aen de regtbank plaets moesten nemen⁽¹⁾.

Maer wie waren dan de persoonen die van ambtswege het geregt van den graef of van een zyner plaetsvertreders moesten bywoonen? Eerst waren het eenige⁽²⁾ van de aenzienlykste mannen uit het gau, of liever uit de buert, gekozen door den graef, alsmede door degenen die te regt gingen, en derhalve om deel te nemen aen byzondere gedingen, niet om al de zitdagen geregeld by te woonen⁽³⁾. Met zulk gebruik moest het echter dikwyls voorvallen dat, de gekozene persoonen ziek of afwezig zynde of zich van kant makende om den last te ontwyken, de maelstede zoo goed als ledig bleef, en het regt zynen gang niet kon hebben. Ten einde daerin te voorzien, stelde Karel de Groote vaste

(1) Zie het Capit. Lud. I van 817, c. 15, by Pertz, bl. 216.

(2) Hun getal stond niet vast. Zie Grimm, bl. 775. Veelal echter waren er zeven.

(3) Zy komen voor in de Salische en de Ripuarische wet onder den naem van Rachinburgii, een woord van betwisten oorsprong, doch waerschynlyk niets anders beteekenende dan raedsmannen. Zie Grimm, bl, 293 en Graff 's Sprachschatz, II, col. 383-84. In de latynsche oorkonden heeten zy ook boni homines, goede lieden.

[p. 268]

beambten aen onder den naem van Schepenen⁽¹⁾, om met den graef of den honderdman, en tevens met 's graven vasallen, te regt te zitten⁽²⁾. Zy waren met hun twaelven voltallig⁽³⁾, maer mogten gezevenen vonnis stryken, minder niet⁽⁴⁾.

De schepenen waren de eigentlyke regters of oordeelvellers. De graef of diens plaetsvertreder zat by de vergadering voor; hy gaf de wet te kennen welke men voor de gedaegden te volgen had, bestierde het geding of de debatten, en sprak het eindelyk vonnis uit; doch dat vonnis zelf werd gewe-

(1) In 't Latyn Scabini. De oorsprong van dit woord ligt ook in het duister. Grimm, bl. 775, leidt het af van scapan, in de beteekenis van ordinare, decernere. Anderen houden het voor afkomstig van scafôn, scheppen, creare, condere, formare (Zie Graff, VI, col. 445), verwant met scafan, putten, haurire (aldaer, col. 441); terwyl Hüllmann wil dat het oude schaffer, in den zin van plaetsvervanger, ten grond ligt. Zie 's mans Städtewesen des Mittelalters, II, bl. 285-86.

(2) Zie de Capit. van 802, c. 14, en van 809, c. 5, by Pertz, bl. 104 en 156.

(3) Zie het Capit. van 819, c. 2, by Pertz, bl. 227.

(4) Zie het Capit. van 803, c. 20, by Pertz, bl. 115. Grimm echter, bl. 777, haelt voorbeelden aen van grooter en kleiner getallen.

[p. 269]

zen door de schepenen⁽¹⁾, en de graef moest het uitvoeren, maer mogt er niets aen veranderen⁽²⁾.

Niet alle persoonen of ook niet alle zaken konden voor dezelfde regtbank geroepen en geoordeeld worden. Degenen die onder 's konings byzondere bescherming stonden⁽³⁾ waren voor den graef niet verantwoordelyk, maer voor 's vorsten geregtshof⁽⁴⁾. Gewoone leenmannen echter moesten voor den graef verantwoorden, en hunne klagten aen hem doen⁽⁵⁾; doch vreesden zy partyschap of wraekzucht, zoo mogten zy zich beroepen op 's ko-

(1) Zoo bleef het waer dat ieder door zyne evenknien, dat is door zyns gelyken of pares geoordeeld werd. De graef had zelfs geen stemregt, schynt het; want dan ware het getal van zeven schepenen niet meer geschikt om steeds eene meerderheid en minderheid te hebben.

(2) Zie het Capit. Aquisgr. van 813, c. 13, by Pertz, bl. 188.

(3) Men noemde die Antrustiones. Zie Du Cange, op het woord trustis. Zulke waren de hooge ambtenaren en, in 't algemeen, 's konings Leuden.

(4) Zie de Formulae Marculfi, Lib. I, c. 24, by Bouquet, IV, bl. 477.

(5) Zie het Capit. Langob. van 802, c. 10, by Pertz, bl. 104.

[p. 270]

nings vonnis⁽¹⁾, gelyk ook wanneer zy onder malkander in twist geraekten en dat de zaek anders niet kon bygelegd worden⁽²⁾.

Leden van onderscheidene buerten moesten by den zelfden tienman niet te regt gaen, maer by den gemeenen honderdman; of, wanneer zy niet samen onder éénen honderdman stonden, alsdan by een' regter van uitgebreider gebied, den ondergraef of den graef zelven⁽³⁾. Zoo ook mogten de centenaer en de vicarius zaken uitwyzen van dagelykschen voorval en van klein gevolg; doch zoo haest er verlies van eigendom of van persoonlyke vryheid kon uit voortkomen, of dat het op lyf en leven aenkwam, zoo behoorden zy tot de regtbank van den graef⁽⁴⁾ of van den Zendbode⁽⁵⁾, behalve dat zaken van byzondere aengelegenheid, muiteryen, oproeren, samenrottingen, gewapende wederstand,

(1) Zie het Capit. ap. Vernis palat. van 884, c. 11, by Pertz, bl. 553.

(2) Zie het Capit. van 812, c. 2, by Pertz, bl. 174.

(3) Zie Meyer, Institutions judiciaires, Liv. II, ch. 9.

(4) Zie de Capit. Aquisgr. van 810, c. 2, en van 812, c. 4, by Pertz, bl. 162 en 174.

(5) Zie hierna, bl. 281.

[p. 271]

enz. soms door den paltzgraef, soms door den koning zelf gewezen werden⁽¹⁾.

Wanneer iemand een anderen in het regt wilde trekken, begaf hy zich met dry getuigen naer diens huis en beriep hem om, op gestelden dag, voor den centenaer, den graef of den ondergraef te verschynen⁽²⁾. Kwam de gedaegde niet op⁽³⁾, zoo viel hy in eene boet van 15 solidi, ten ware hy een wettig beletsel deed gelden⁽⁴⁾. Alsdan werd hy ander-

(1) Zie boven, bl. 68-69. Zie ook het Capit. Karolomanni van 884, c. 2, by Pertz, bl. 551.

(2) Zulke indaging hiet mannitio. Zie het woord by Du Cange, en Grimm, bl. 842. Wanneer de regter zelf iemand dagvaerdde, was het bannitio. Grimm, bl. 844. - Iemand, dien men op heeter daed betrapte, werd door den graef of een der onderhoorige ambtenaren aengehouden en in 't kot gezet, doch veelal weêr los gelaten, mids borgtogt en belofte van op den gestelden dag zich voor den regter te vertoonen.

(3) De aenklager moest den gedaegde op de maelstede afwachten tot zonnen ondergang. Grimm, bl. 846.

(4) Zulk beletsel hiet sunnis. Zie Du Cange op het woord. De dry gewoone beletsels, welke men in kon brengen, waren ziekte, heerendienst en dood van een' nabestaende. Op vele plaetsen gold ook bedevaert, waternood, overmagt van sneeuw, brand, dykarbeid en dergelyke groote hindernissen. Grimm, bl. 848-49.

[p. 272]

mael gedagvaerd, ja tot dry keeren toe, telkens met vernieuwing en vermeerdering der geldboet⁽¹⁾, en bleef hy dan nog in gebreke, zoo werden zyne goederen in beslag genomen; maer vangen of met den kraeg naer de regtbank leiden mogt men hem niet, ten zy voor byzonder groote misdaden⁽²⁾.

Als, op den dingsdag, de regter gezeten en de vierschaer gespannen⁽³⁾ was, traden eischer en

(1) De boeten waren half voor den regter, en half voor den aenklager. Zie Meyer, Liv. II, ch. 2 en Grimm, bl. 847.

(2) Zie Grimm, bl. 846. Wanneer jaer en dag verliepen, zonder dat de aengeklaegde voor het regt verscheen, zoo waren zyn goederen voor altyd verbeurd (zie het Capit. Aquisgr. van 817, c. 11, by Pertz, bl. 212). Somtyds preste men den halsstarrige met in zyn huis en op zyn kosten te gaen leven, als thans de garnisairs doen (zie het Capit. van 779, c. 21, by Pertz, bl. 38). Soms ook stak men zyn huis in brand (zie het Capit. Saxon. van 797, c. 8, by Pertz, bl. 76); en eindelyk, als al de dwangmiddelen te vergeefs aengewend waren, werd de pligtige vogelvry verklaerd, zoodanig dat ieder hem mogt dood slaen. Zie het Edictum Pistense van 864, c. 6, by Pertz, bl. 490.

(3) Vermoedelyk door eene koord die de maelstede afsloot, als thans de balie doet. Grimm heeft daer veel over, bl. 809-13; maer het woord vierschaer schynt hy niet te kennen. Over dat woord is veel getwist: ik houde het voor eensluidend met bank, regtbank, uit vier berden of planken samengesteld, waermede de gezegden van Grimm (bl. 812) goed overeenkomen, en dat verklaerbaer is uit Schmellers Beijerisches Wörterbuch, III, bl. 383. Vglk. van Hasselts aenteekening op Kiliaen, bl. 746.

[p. 273]

verweerder voor hem, de eerste om zyn klagt te doen, de tweede om zyne onschuld te bewyzen. Een en ander geschiedde door getuigen en schriftelyke oorkonden, vooral in burgerlyke zaken⁽¹⁾; maer in misdaden kwam het meer op den eed af, zoo van den betigte als van hen die hem kenden en geroepen waren om met hem te zweren⁽²⁾. Bleek aldus de waerheid voor of tegen, zoo spraken de schepenen hun vonnis uit⁽³⁾; en de veroordeelde moest

(1) Zie Grimm, bl. 856-59.

(2) Men noemde die conjuratores of medezweerders. Zy zwoeren niet over het feit, maer bevestigden de geloofweerdigheid van die hen tot getuigen geroepen had. Zie Grimm, bl. 859-63. Zie ook Meyer, Liv. II, ch. 5.

(3) Namelyk de regter stelde den schepenen de vraeg voor wie van twee gelyk had, en hun antwoord daerop was het oordeel. By beleedigingen of vredebreuk bepaelden zy het zoen- of weergeld. Grimm, bl. 864.

[p. 274]

teruggaef doen, of zyn schuld betalen, of zoengeld⁽¹⁾ aen den beleedigde en boet⁽²⁾ aen den graef⁽³⁾. Maer kwam de waerheid, ondanks getuigenissen en eeden, niet voor den dag, of werd het vonnis door den veroordeelde gescholden⁽⁴⁾, zoo bleef er niet over dan de zaek te laten beslissen door het godsgeregt⁽⁵⁾, het zy by middel van vuer- water- of kruisproef, het zy by middel van het tweegevecht, anders gezegd de wapenproef.

By de Vuerproef⁽⁶⁾ moest hy, die zich op het godsoordeel beroepen had of er door zyn' tegenstander toe uitgeëischt was, zyn bloote hand een

(1) Zie II^de Deel, bl. 268, aenteek. 1.

(2) Zie II^de Deel, bl. 133, aenteek. 3.

(3) De doodstraf, in Karels tyd, was zeldzaem, maer zy bestond, als te zien is uit de boven aengehaelde Capitularia. Later werd zy gemeen, ja reeds in 832 tegen den herhaelden diefstal aengewend. Zie Lotharii I Capit. van dat jaer, c. 11, by Pertz, bl. 363.

(4) Gelyk het by Kiliaen nog heet, dat is tegengesproken of onregtveerdig verklaerd. In 't Latyn hiet het blasphemare judicium. Zie Du Cange, col. 1198, en Grimm, bl. 865.

(5) Zie II^de Deel, bl. 135.

(6) Judicium Ignis.

[p. 275]

gewissen tyd in het vuer houden. Trok hy ze er onverzeerd uit, zoo werd hy voor onschuldig gehouden; anders was hy pligtig. Of wel, hy ging, in zyn hemd, door een brandenden houtstapel, en moest er ongehinderd uitkomen. Of wel, men deed hem een gloeijend yzer in de hand dragen of barvoets betreden⁽¹⁾, en in elk geval was verbrand zyn een teeken van schuld, ongelet blyven een van onschuld.

By de Waterproef⁽²⁾ maekte men een' ketel vol water kokend heet, en wierp er eenen ring of een' steen in, dien de aengeklaegde er met ontblooten arm zonder letsel uit moest halen, om zyne onnoozelheid te bewyzen. Of men stortte den beschuldigde, met een linnen om 't lyf gebonden⁽³⁾, in een stilstaend water: dreef hy boven, zoo was hy pligtig; maer ging hy naer onder, men hield het

(1) Dikwyls waren 't gloeijend heete ploegkouters, negen in getal, op zekeren afstand van elkander geplaetst, en waer de verdachte met bloote voeten over moest loopen. Zie Grimm, bl. 914.

(2) Judicium Aquae.

(3) Zoodanig dat hy geen beweging kon doen.

[p. 276]

voor een blyk zyner onschuld, en trok er hem spoedig weêr uit⁽¹⁾.

Eindelyk by de Kruisproef⁽²⁾ moesten beide twisters, met uitgestrekte en opgeheven armen, onbewegelyk aen een kruis staen. Die de eerste op den grond zonk, zyne handen roerde of de armen liet vallen, had ongelyk, en de andere won.

Zulke ongerymde en bygeloovige middelen werden aengewend om de waerheid te kennen, om den misdadige te treffen en den beleedigde regt te doen wedervaren. Nogtans is het moeijelyk aen te nemen dat men dikwyls tot den uitvoer kwam, vooral voor de vuerproef en die des ziedenden waterketels⁽³⁾. Trouwens de ondervinding moest leeren dat het gevolg altyd even noodlottig was⁽⁴⁾ en liet dus gee-

(1) Men geloofde dat het water, die heilige hoofdstof waer meê gedoopt werd, geenen misdadige zou willen innemen en naer beneden laten. Zie Grimm, bl. 923.

(2) Judicium Crucis.

(3) Van de koude waterproef kwam men beter af, dewyl het zinken meestal plaets moest hebben. En by de kruisproef had hy doorgaens gelyk die de sterkste was van lyf en leden, iets dat de opmerking der aenschouwers niet ontgaen kon.

(4) Dat God soms een wonderwerk deed om de onnoozelheid zyner getrouwe dienaers te doen blyken, kan men afleiden uit de geschiedenis van de heilige Cunegondis van Luxemburg. Zie Butler, op den 3^den Meert. Maer op mirakelen mogt men zoo min in de achtste eeuw rekenen als in de tegenwoordige. En wat het gevoelen van Montesquieu betreft (Esprit des Lois, Liv. XXVIII, ch. 17), alsof de eeltige handen van mans en vrouwen in dien tyd tegen het vuer of het kokend water bestand waren, dat is niet aennemelyk.

[p. 277]

nen steun aen het bygeloof. Ten andere, wie zou het gewaegd hebben, als hy zich in geweten pligtig gevoelde, om zyne hand in het vuer te steken, waer zy zeker verbrand uit moest komen? Hy bekende dan liever zyne schuld en gaf zoengeld, wanneer het daer meê af te doen was; want als het op 't leven aenkwam, had hy misschien eene kans meer met het stuk te beproeven⁽¹⁾.

Hoe 't zy, het spreekt van zelf dat de Kerk zulke barbaersche regtsmiddelen, allen van heidenschen

(1) Dit geldt alleen van de vrye lieden; want het is zeker dat de vuer- en waterproeven zeer gemeen zyn geweest voor de onvryen, welke men ligtveerdiglyk oordeelde schuldig te zyn, en die overigens aen schimp en mishandeling gewend, er minder om gaven hun hand te verbranden. Deze genas weêr, terwyl hun meester voor hen de boeten betaelde. Zie Grimm, bl. 911.

[p. 278]

oorsprong⁽¹⁾, niet goedkeuren noch gedoogen kon⁽²⁾; maer zy waren zoo diep geworteld in de zeden, dat er moeijelyk hand aen te steken was, en dat zy niet dan allengskens konden uitgeroeid worden. In 817 verbood Lodewyk de Vrome de kruisproef⁽³⁾. Deze vorst spande samen met de geestelyke magt om ook de andere proeven af te schaffen⁽⁴⁾, en hy moet zyne poogingen niet vergeefs hebben aengewend; want, volgens het algemeen gevoelen, hadden het water en 't vuer weinig voorstanders meer op het einde der negende eeuw. Doch met de wapenproef was het anders gelegen.

De Wapenproef of het tweegevecht⁽⁵⁾, waerby de aenklager en zyn tegenspreker beide, met de kling in de vuist⁽⁶⁾, elkander bevochten, tot dat

(1) Zie Grimm, bl. 909. Zelfs de kruisproef was heidensch van afkomst. Zie aldaer, bl. 927.

(2) Reeds in Karels tyd schreef Agobardus, aertsbisschop van Lyons, twee boeken tegen de Godsoordeelen. Zie Grimm, bl. 909.

(3) Zie het Capit. Aquisgr. c. 27, by Pertz, bl. 209.

(4) Zie het Capit. van 829, c. 12, by Pertz, bl. 352. Zie mede Bergier, Dict. de Théol. art. épreuves judic.

(5) Judicium Pugnae. - Duellum.

(6) Eerst moesten zy vechten met schild en stok (scuto et fuste). Zie het Capit. ad Legem Rip. van 803, c. 4, by Pertz, bl. 117. Later mogten de edelen het zweerd gebruiken; de ridders vochten te peerd met lans en degen; de gemeene man had te kiezen tusschen stok of mes. Zie Meyer, Liv. II, ch. 7.

[p. 279]

een van twee de nederlaeg krygende daerdoor zelf het goede regt van den overwinnaer gemeend werd te bevestigen - die proef, hoe wisselvallig dan ook en hoe onredelyk, strookte al te wel met den krygszuchtigen aert der franksche natie, om niet, in weêrwil van alle kerkelyke en burgerlyke wetten, onder de edelen en vrye lieden met geestdrift verkozen te worden tot beslissing hunner twisten. Ook ziet men dat gebruik door al de middeleeuwen voortduren, en tot op den huidigen dag maer al te dikwyls gepleegd worden, met het verschil nogtans dat men er thans alleen zynen toevlugt toe neemt om een, soms ingebeeld, meestal nietig ongelyk te wreken, terwyl het in oude tyden, valschelyk ja, maer te goeder trouw, gehouden werd voor een geregtelyk en onfaelbaer middel tot onderscheiding van schuld en onschuld⁽¹⁾.

Lieden die in persoon niet vechten konden of niet

(1) Zie II^de Deel, bl. 136.

[p. 280]

mogten, als priesters en kloosterlingen, deden zich vervangen door hunnen Voogd; vrouwen en kinderen door eenen kampioen die vrywillig zich aenbood of voor geld gehuerd werd: dwaes genoeg, want als hy 't spel verloor, werd hy voor myneedig gehouden en men hieuw hem de hand af⁽¹⁾.

En men denke niet dat zulk gevaerlyk spel alleen gepleegd werd voor zaken van groote aengelegenheid: neen, geschillen over erfscheiding, over den eigendom van eenen wyngaerd of van een handvol geld liet men gewoonelyk beslissen door tweegevechten⁽²⁾, waer soms hoofden by vielen of leden verminkt werden, zonder dat de uitslag iets anders bewees dan de meerdere of mindere behendigheid der kampers, maer geenszins wie van beide het regt voor hem had.

Met deze en dergelyke ellendige instellingen sukkelden de volkeren voort, en het duerde lang eer zy er de ongerymdheid van begonnen in te zien. Paus Julius II was een van de eersten die het geregtelyk tweegevecht in de kerkelyke Staten deed

(1) Zie het Capit. van 816, c. 1, by Pertz, bl. 195.

(2) Zie Grimm, bl. 929.

[p. 281]

ophouden⁽¹⁾. De koningen van Vrankryk hadden er zich vroeger al tegen verzet, doch te vergeefs; want tot in het midden der zestiende eeuw vindt men by onze zuidelyke naburen voorbeelden van het misbruik, en in Engeland nog veel later, terwyl het schynt dat de Duitschers en de Belgen aen de stem der Pauzen meer gehoor gegeven en, wyzer in dit punt dan anderen, van de wapenproef eerder hebben afgezien⁽²⁾.

Thans blyft ons nog over te spreken van de Zendboden, boven reeds met een enkel woord vermeld.

De Zendboden⁽³⁾, onder de Merovingische koningen zoo goed als ongekend, bekleeden eene ruime plaets in de regering van Karel den Groote die, ter oorzake van de uitgebreidheid zyns ryks, byzondere middelen van bestier noodig had, ten einde overal zyn gezag geëerbiedigd, de wetten uit-

(1) Door eene Constitutie van 1505.

(2) Zie Meyer, Liv. II, ch. 7, op 't einde. Te Ieperen werden de geregtelyke proeven reeds afgeschaft in 1116 door graef Baudewyn Hapkin. Zie het origineel charter in het VII^de Deel (2^e série) der Annales de la société d'Émulation, bl. 205 en 219.

(3) In 't Latyn Missi dominici.

[p. 282]

gevoerd, de rust en de orde gehandhaefd wierden. Tot dat einde strekten inzonderheid de Zendboden, aen welke men thans den naem zou geven van algemeene opzieners⁽¹⁾. Door den koning aengesteld, en veelal gekozen onder de aenzienlykste persoonen, moesten zy, twee en twee⁽²⁾, de onderscheidene provinciën van het ryk doorreizen, zoodanig dat allen de hun aengewezen landstreek vier mael 's jaers bezochten⁽³⁾. Hunne taek was groot. Zy hadden na te zien of de graef zyn pligten kweet, of hy zyne onderzaten onpartydig behandelde, of hy op tyd te regt zat, de zaken geregeld afdeed, de openbare werken doorzette, de dieven en struikroovers weerde, de weduwen en weezen beschermde, en wat al meer tot zyn ambt behoorde, met de

(1) Inspecteurs généraux.

(2) Doorgaens een graef met eenen bisschop of eenen abt, zynde de eerste belast met het opzigt over de wereldlyke, de tweede met dat over de geestelyke zaken. Zie de Capitula Missis data, by Pertz, bl. 97 en 98. Zie mede by Du Cange, IV, col. 833-34, en Hüllmann, Geschichte der Stände, bl. 108.

(3) In January, April, Juny en October. Zie het Capit. Aquisgr. van 812, c. 8, by Pertz, bl. 174.

[p. 283]

magt tevens van hem de landvoogdy af te nemen, in geval van ongetrouwigheid⁽¹⁾.

Om ieders klagten aen te hooren hielden de Zendboden vergaderingen of landdagen op verschillende plaetsen, alwaer dan ook de geregtelyke zaken die blyven hangen waren beslist werden, 's graven verzuimenissen of onbillykheden hersteld, nalatige schepenen afgezet en door anderen vervangen, de lysten der dienstbare mannen opgemaekt, de vorstelyke cynzen en andere geregtigheden ingevorderd: kortom, geheel het bestier der provinciën werd nagegaen door de Zendboden, die vervolgens aen den koning verslag deden over den staet van zaken⁽²⁾.

Uit dit alles ziet men dat Karel de Groote het met zyne onderdanen goed meende. De tyd waer hy in leefde, de maetschappy aen wier hoofd hy stond, de woestheid der volkeren Welke aen zyn ryk paelden, lieten hem niet toe al zyne loffelyke inzigten ten uitvoer te brengen; maer hy deed wat hy kon, en deed veel voor de beschaving der franksche natie.

(1) Zie Warnkoenig, Hist. du droit Belgique, bl. 58.

(2) Zie het zelfde Capit. Aquisgr. de Capitula Missis data, en andere Capitularia van 803, 809, 823, enz.