Vaderlandsche historie. Deel 3

[p. 137]

Vierde hoofdstuk.

vervolg van den kryg tegen de saksers. hunne onderwerping.

777-785.

Wittekind was op den ryksdag van Paderbron niet verschenen. Wittekind, een der voornaemste krygshoofden der Westfaelsche Saksers en de gewoone aenstoker des oproers, had van vrede noch verzoening willen hooren: neen, maer op het eerste gerucht van Karels overkomst, had hy het land geruimd en was, met eenige andere belhamels, schuilplaets gaen vragen by Siegfried koning der Denen, wiens zuster, schynt het, hy getrouwd had⁽¹⁾. Daer was hy welgekomen, by eenen vorst en by een volk welke, in dien uithoek van het Noorden, de gedurige nadering der Franksche magt en den aenhoudenden voortgang van het Christendom met spytige oogen aenzagen. Haest lagen zy aen de beurt; want noch Elbe noch Eider zouden bekwaem zyn de overwinnende wapens van Karel tegen te houden: en dan ware het uit met

(1) Zie de Annal Lauriss. en Einhardi, ad ann. 777.

[p. 138]

de Scandinaefsche vryheid; dan moesten ook de voorvaderlyke goden wyken voor den God der Franken; dan zou eerlang het Noorden het slaefsche juk opladen, waer reeds de Saksers onder gebukt gingen.

Dusdanig waren de vooruitzigten die toen ter tyd de Denen bekommerden. Het is derhalve ligt te begrypen hoe weinig moeite Wittekind hebben moest om zynen wrok aen Siegfried en diens volk meê te deelen, en om samenzweringen te smeden wier eedgenooten slechts wachtten naer eene goede gelegenheid om hunne woede tegen de magt der Franken uit te werken. Zie daer dan ook het eerste beginsel en de ware oorzaek dier geduchte invallen der Noordmannen, die de geschiedenis der negende eeuw vervullen, en zoo veel onheil in onze landen gesticht hebben, gelyk wy in 't vervolg van dit Deel zullen verhalen. Het zoude eene dwaling zyn in die groote krygs- en plondertogten der noordsche volkeren niets anders te zien dan waegstukken van woeste vrybuiters en onbesuisde gelukzoekers: neen, zy waren ernstiger van aert en hadden een geheel anderen oorsprong. Het was de oude twist der heidensche vryheid die, in westelyk

[p. 139]

Germanië beslist geworden zynde, zich in 't Noorden verplaetst en daer nieuwe kampioenen verwekt had. De Denen op onze gewesten stortende, kwamen hunne verworpen godheden en hunne overwonnen landgenooten wreken, en koelden daerom voornamelyk hunnen moed op de kerken die zy sloopten, op de kloosters die zy verwoestten en uitmoorden, op de koninklyke paleizen die zy neêrblaekten, alles vernielende wat in hunne oogen het zinnebeeld was van het Christendom of van de hatelyke magt der Franken.

Het ontwerp dier strooptogten was Wittekind gaen smeden, terwyl koning Karel den vrede met de Saksers bewerkte op den ryksdag van Paderbron, alwaer hy tevens een onverwacht bezoek ontving dat gelegenheid gaf tot nieuwe beslommeringen, maer tevens tot eene nieuwe uitbreiding zyner magt. Namelyk een Spaensche Saraceen, met name Ebn-el-Arabi, gouverneur of Emir van Saragossa, kwam met een talryk gevolg Karels hulp afsmeeken tegen den Kalif van Cordova die, uit Afrika overgekomen zynde, reeds het grootste gedeelte van Spanje onder zyn gebied had gebragt, en het er op aenlegde om over het geheele schierei-

[p. 140]

land meester te worden, iets wat Ebn-el-Arabi en zyne aenhangers wilden, maer niet konden beletten zonder onderstand van buiten. Om dien van Karel te verwerven, waren zy bereid hem hulde te doen en voortaen zyne heerschappy alleen te erkennen, plegtig belovende dat zy alles in 't werk zouden stellen om zyn gezag aen gene zyde der Pyreneën te helpen bevestigen.

Dit voorstel stond Karel goed aen. Met zyne wapens in Spanje te voeren, maekte hy het Pyreneesch gebergte tot een bolwerk voor zuidelyk Frankryk tegen diens geduchte vyanden. Daerenboven gaf hem zulks gelegenheid om het overschot der West-Gothen, die zich in 't Noorden van Spanje nog verdedigden tegen de Saracenen, op te beuren en te ondersteunen. Hy besloot dan den krygstogt te wagen, zeggende aen de Arabische landvoogden dat zy hem in de lente des volgenden jaers verwachten moeten.

Het land der Saksers nu bevredigd zynde, trok Karel terug den Rhyn over, en ging het feest van Kersmis vieren te Douzy in Ardenen⁽¹⁾; maer zoo

(1) Tusschen Sedan en Mouzon. De koningen hadden daer een paleis.

[p. 141]

haest de winter voorby was, begaf hy zich naer Aquitanië, en bragt den paeschtyd door te Chasseneuil⁽¹⁾. Daer had hy zyn leger byeen geroepen uit al de deelen van het ryk, zelfs uit Beijeren en Lombardyen, welke twee ieder eene krygsbende leverden gelyk het hun pligt was⁽²⁾. Het is niet dat de koning juist zoo veel volk noodig had om den goeden uitval van zynen veldtogt te verzekeren; maer hy was gewoon by iedere nieuwe onderneming al zyne magt ten toon te spreiden, om den vyand schrik aen te jagen en aldus zyne overwinningen voor te bereiden. Als alles gereed was, trok hy het land der Gasconjers door, aen het hoofd van een leger bestaende uit Neustriërs en Aquitaniërs, en aen gene zyde der Pyreneën gekomen zynde, viel hy op de stad van Pampelona, die hy innam.

Dat was 't eerste. Gelyk het te Paderbron afgesproken was, gingen de andere steden over, zoo-

(1) Naby Agen, tusschen Bordeaux en Montauban. De franksche koningen hadden daer insgelyks een paleis, in hetwelk Lodewyk-de-Vrome, Karels opvolger, in 778 geboren werd.

(2) Zie de Annales Lauriss. by Pertz, I, bl. 158.

[p. 142]

danig dat de Franken, bykans zonder slag of stoot, meester werden van den Eberstroom⁽¹⁾ en doordrongen tot onder de muren van Saragossa. Middelerwyl was een ander leger over de oostelyke Pyreneën in Catalonië gevallen, alwaer het Gerona en Barcelona, met al wat er omtrent was, onderworpen had, en vervolgens voort marcherende den koning kwam vervoegen by Saragossa, dat aldra van overgaef sprak, zyne poorten open deed en Karel binnen liet. Zulks was insgelyks te Paderbron bestemd geweest; maer 't schynt dat de Emir Ebn-el-Arabi geen man van zyn woord was, want Karel maekte hem krygsgevangen, en nam hem, onder andere gyzelaers, meê, by zynen terugkeer naer Pampelona, waer hy de muren deed van afbreken, omdat de inwoonders tegenstand hadden gedaen, en dus weinig te betrouwen waren⁽²⁾.

Hiertoe bepaelde de koning zynen veldtogt, makende den Ebro tot zuidelyke grens van zyn ryk, ofschoon hy veel verder had kunnen gaen, en

(1) De Ebro is een der voornaemste rivieren van Spanje.

(2) Annalen Lauriss. en Einhardi, ad ann. 778.

[p. 143]

hoogst waerschynlyk geheel Spanje onderworpen zou hebben, had hy 't willen wagen. De geschiedenis meldt niet waerom Karel daer van afzag; maer de reden zal wel te vinden zyn geweest in de kwade tydingen welke hy ontving omtrent den staet van Germanië, en waeruit hy zal besloten hebben dat de voorzigtigheid hem verbood zyne krachten in 't Zuiden te verspillen, die hy elders meer noodig had. Hy mogt overigens met den uitslag, als deze was, te vrede zyn; want hy had geheel het land, met al de kasteelen en steden, tusschen de Pyreneën en den Ebro aen zyne magt onderworpen, en leidde zyn leger in den besten staet naer huis, zonder, om zoo te zeggen, manschap verloren te hebben. Maer een ysselyke ramp stond hem te wachten op den terugtogt.

Hertog Lupus, die als Karels leenman Gasconje bestierd had⁽¹⁾, was gestorven, een' kleinzoon nalatende van denzelfden naem, welke hem zocht op te volgen en, na eenigen tyd, mits den gewoonen eed van getrouwigheid, door Karel was beves-

(1) Zie boven, bl. 94.

[p. 144]

tigd geweest in zyns grootvaders weerdigheid⁽¹⁾. Doch Lupus II, van merovingische afkomst, en uit dien hoofde een geheime vyand der Karolingers, kon zynen erfelyken wrok niet verduwen, noch de gelegenheid laten voorbygaen welke zich aenbood om den val van zyn huis op Karel te wreken. Hy had de Franken naer Spanje zien trekken, zonder zich te durven roeren; maer in den tusschentyd had hy zyne Gasconjers opgestookt, gewapend en, in tyds, de hoogten doen bezetten die de vallei van Roncesvalles⁽²⁾, langs waer het leger terug moest komen, wederzyds insluiten.

Daer zaten zy in het kreupelhout en achter de rotsen, wanneer de Franksche krygsbenden, zonder den minsten argwaen, de engte doortrokken met lange en dunne ryen, gelyk men in de bergpassen genoodzaekt is te doen. Karel in persoon

(1) Volgens Fauriël, Hist. de la Gaule Mérid., was Lupus II de neef van Lupus I, en had dezen in 769 het hertogdom van Gasconje afhandig gemaekt. Zie het aengehaelde werk, III, 305, 311 en 339.

(2) Roncesvalles, in 't Fransch Roncevaux, is de grootste van al de valleijen in het Pyreneesch gebergte. Zy ligt tusschen Pampelona in Spanje en S^t.-Jean-piedde-Port in Vrankryk.

[p. 145]

was by de voortogt en, ja, reeds buiten alle gevaer. Het gros van 't leger volgde, en daerna kwam de achterhoede met het krygstuig en de bagaedje, vertraegd dus en belemmerd in wegen waer men, zonder ballast, al moeite genoeg heeft om door te geraken: wanneer op eens, omtrent zonnen ondergang, de Gasconjers van uit de hoogte naer beneden schieten, de Franken op 't lyf vallen en de scharen in wanorde brengen. Ontelbare mannen werden met pylen doorpriemd, in de diepten gestort of dood geslagen, zonder dat zy bykans nog den vyand gezien of erkend hadden. Anderen, die raedden wat er omging, konden zich even min verweren, in hunne zware krygsrusting, tegen ligtgewapende en afgerigte bestryders, die al de voetwegen kenden, en die op een' oogslag verdwenen, om elders weêr uit te springen en te verrassen. Kortom, geheel de achterhoede sneuvelde en al het legertuig viel in de handen des vyands, die den nacht te baet nam om zich in de bosschen en afgelegen schuilhoeken weg te maken, dusdanig dat den volgenden dag niemand wist waer hy gebleven was⁽¹⁾.

(1) Zie Einhardus, Vita Caroli M. c. 9, by Bouquet, V, bl. 92.

[p. 146]

Het verlies was groot, des te gevoeliger voor den koning, omdat er onderscheidene van zyn dapperste edellieden en vasallen het leven gelaten hadden⁽¹⁾; maer in zich zelve kon het Karel geen hinder doen, die daerom niets van zyne veroveringen aen gene zyde der Pyreneën moest opgeven, of den roem zyner wapenen zag verminderen. Het was enkel eene booze en verraderlyke daed, welke eerlang Lupus II duer betaeld werd gezet; want de koning deed hem opzoeken en aen de galg hangen, tot straf zyner myneedigheid.

Treurig en moedeloos zette Karel zyn' terugtogt voort tot Auxerre⁽²⁾, alwaer hy boden ontving van de Saksische grenzen, meldende dat alles by dat volk weêr in vuer en vlam stond⁽³⁾. Zulks was te voorzien, ja; want hoe zouden de Saksers stil ge-

(1) Einhardus noemt Eggibard des konings hofmeester, Anselmus paltzgraef, en Rotland markgraef van Brittanje (Zie II^de Deel, bl. 221 en de aenteek. aldaer), sedert zoo vermaerd geworden in de middeleeuwsche Ridder-Romans.

(2) Aenzienlyke stad van Vrankryk, beoosten Orleans, en ruim 40 mylen van Parys.

(3) Annal. Lauriss. ad ann. 778, by Pertz, I, bl. 158.

[p. 147]

bleven zyn, wetende dat de Franken zoo ver van huis waren? Het schynt zelfs dat er een zeker gerucht van Karels dood in Germanië liep en dat Wittekind, die het misschien zelf verspreid had, daer gelegenheid had uit genomen om zyne landgenooten op nieuw in de wapens te rukken. Zeker is het dat de Saksers, stouter dan ooit, niet alleen de gezworen onderdanigheid opzegden, maer met volle magt afkwamen naer den Rhyn, gereed om die rivier, indien er kans was, over te trekken en tot in 't hert van Frankryk door te dringen. Dat zy in de landen die op hunnen weg lagen alles te vuer en te zweerd verwoestten, spreekt van zelf; maer den Rhyn dorsten zy niet over, het zy dat hy te wel bewaerd was, of dat het gerucht van Karels dood reeds geen geloof meer vond. Intusschen hielden zy deerlyk huis aen gene zyde van den stroom. Deutz, een stedeken regt over Keulen, namen zy in en legden 't in asch; voorts liepen zy den germaenschen oever af tot aen den samenvloed van Rhyn en Moezel, al de dorpen en landhoeven, de vruchten der aerde met al wat leven had vernielende, uit enkelen haet tegen de Franksche heerschappy. De kerken en kloosters, gelyk men raden

[p. 148]

kan, leden het meest: daer bleef niets van over, noch gebouwen noch inwoonders; want zy sloopten de eene en vermoordden de andere, zonder onderscheid van geslachten of ouderdom, geen' lust scheppende dan in bloed storten en verbranden. Reeds hadden de moniken van Fulda de vlugt genomen met alles wat zy kostbaerst bezaten. Hessen en Thuringen beefden van schrik voor de naderende Barbaren, en zouden inderdaed hunne getrouwheid aen Karel weldra geboet hebben, ware er geene hulp gekomen. Maer op de eerste tyding had de koning aen de Alemannen en andere gehoorzamende volkeren van Germanië bevel gegeven hunne magt te vereenigen en tegen de Saksers op te trekken. Dit gebeurde met zoo veel spoed, dat de vyand, die er lucht van kreeg, de Rhynstreken haestig ruimde en naer 't binnenland week. Maer de Franksche benden volgden hem op het spoor en haelden hem in by Battenfeld⁽¹⁾ op de Edder⁽²⁾ welke zy door waedden. Nu kwam het op

(1) Zoo heet de plaets by den Poeta Saxo, maer de Annales Lauriss. noemen ze Lihesi.

(2) Keur-Hessische rivier, die een paer mylen boven Cassel in de Fulda valt. Battenfeld moet niet ver van daer, meer zuidwaerts gestaen hebben.

[p. 149]

vechten aen, en de Saksers werden geslagen. Zeer velen bleven dood; de anderen zochten redding in de vlugt⁽¹⁾.

Middelerwyl had Karel het leger, dat uit Spanje kwam, afgedankt, en was naer Herstal gegaen, van waer hy de overrhynsche krygsverrigtingen bestierde, wachtende tot het volgend jaer om in persoon naer Saksen te trekken, en er zyn gezag op nieuw te herstellen. Ten dien einde beschreef hy, in 't voorjaer, een' ryksdag te Duren, en hield raed met zyne Leuden over de belangen des oorlogs. Allen waren het eens dat men andermael de wapens moest voeren in het land zelf der oproerige Saksers, en het niet opgeven voor aleer zy zich ernstig zouden onderworpen hebben. Dit besluit genomen zynde, trok het leger aldra den Rhyn over aen de kanten van Wezel, en zoo Westfalen in. Gekomen zynde aen eene plaets genoemd Bocholt, op de Aa⁽²⁾, ontmoette het den vyand en

(1) Annal. Lauriss. en Einhardi, ad ann. 778.

(2) De Aa, waer het hier op aenkomt, ontspringt by het dorp Vehlen in Lippe-Schauendorf, et valt by Anholt in het Kleefsche, in den Yssel. Het hier gemeende Bocholt lag benoorden Wezel of Lippenham, gelyk het in de Annales Lauriss. heet. Zie Pertz, I, bl. 161, aenteek. 78.

[p. 150]

sloeg hem te pletteren, waerna het zegepralend ja, maer tevens links en regts verwoesting stichtend, zynen weg ongestoord voortzette tot aen de Weser. Daer hield de koning stil in eene plaets genaemd Medofulli⁽¹⁾, waer hy een kamp maekte, en eerlang de afgezanten der Angren en Oostfalen zag verschynen om, naer gewoonte, pandslieden aen te bieden, met schoone woorden in overvloed⁽²⁾.

De zomer was te ver gevorderd, om nog veel te verrigten. Daerom vergenoegde zich Karel met de eeden der Saksers; maer zeide hun een algemeenen landdag aen voor het volgend jaer te Orheim⁽³⁾ op de Ocker⁽⁴⁾, zullende hy hun dan zynen wil nader

(1) Vermoedelyk het hedendaegsche Mulbeke, niet ver van Polla in Hanover. Zie Pertz, I, bl. 161, aenteek. 79.

(2) Annal. Lauriss. en Einhardi, ad ann. 779.

(3) Thans Orum, boven Wolfenbüttel. Zie Pertz, I, bl. 137, aenteek. 9.

(4) Zie boven, bl. 126, aenteek. 3.

[p. 151]

doen kennen. Hierop vertrok hy huiswaert en ging den winter doorbrengen te Worms⁽¹⁾.

Het voorjaer van 780 zag den koning andermael met een talryk leger den Rhyn overtrekken, niet zoo zeer om den kryg te vernieuwen, maer veeleer om de gemoederen ontzag in te boezemen en ze buigzamer te maken voor de nieuwe verordeningen die hy voornemens was in te voeren. Na zich eenige dagen te Lippspring⁽²⁾ opgehouden en in het bestier van Westfalen voorzien te hebben, vervolgde hy zynen weg oostwaerts, ging de Weser over en koos zyn verblyf te Orheim op de Ocker, alwaer hy de Saksers gedagvaerd had. Daer verschenen weldra de Oostfalen in groote menigte, en toonden zich bereid 's konings bevelen uit te voeren. Zoo deden ook vele Saksers van over de Elbe, Noordlieden genoemd of Nordalbingers⁽³⁾ die, even als de eersten, het doopsel ontvingen, tot teeken hunner op-

(1) Annal. Lauriss. en Einhardi, ad ann. cit.

(2) Zie boven, bl. 134, aenteek. 1.

(3) Als woonende benoorden de Elbe, in het huidige Holstein. Zie de Annales Tiliani, ad annum 780, by Bouquet, V, bl. 20 en de aenteek. aldaer. Zie ook Pertz, I, bl. 161, aenteek. 81.

[p. 152]

regtheid. Eindelyk vertrok Karel naer de streek waer Elbe en Ohre samenvloeijen⁽¹⁾, en vereffende daer de geschillen bestaende tusschen de Saksers en hunne Slavische naburen. Allen toonden zich even gedwee, begerig zelfs om 's konings wenschen te vervullen, christenen te worden en zich als trouwe onderdanen te gedragen⁽²⁾. Karel stelde dus zonder tegenspraek orde aen de zaken des lands, inzonderheid aen die van den godsdienst, waer hy steeds het meeste belang in nam, wel wetende dat zyn gezag nimmer bevestigd zou wezen, zoo lang hy het heidendom by de Saksers niet vernietigd had. Hy verdeelde dan hun land in onderscheidene missiën, en legde de eerste grondslagen der namalige bisdommen van Osnabrug, van Bremen, Verden, Minden en andere, aen welke Germanië zyne beschaving en al de weldaden die de godsdienst medebrengt, verschuldigd is. Doch voor het oogenblik bepaelde zich de koning tot het aenstellen van priesters, belast, ieder in de hem aengewezen streek, het geloof te prediken, en door

(1) De Ohre is eene rivier die, benoorden Maegdenburg, by Rogatz in de Elbe valt.

(2) Zie de Annales Lauriss. en Einhardi, ad ann. 780.

[p. 153]

hunnen yver den vollen zegeprael der waerheid op de heidensche dwalingen te bereiden⁽¹⁾.

Zoo was dan Saksenland op nieuw onderworpen en bevredigd, ten minste voor eenen tyd; want veel reden om te denken dat het dit mael beter gemeend was dan te voren, had men niet. Intusschen dacht Karel dat het lang genoeg duren zou om hem gelegenheid te geven tot volbrenging eener belofte die hy gedaen had van te gaen bidden op het graf der Apostelen⁽²⁾. Hy zou dan ook een bezoek doen in Lombardyen, en tevens zien wat er aen de zaken van Italië nog kon toegebragt worden tot meerder bevestiging zyner heerschappy.

Hy vertrok dus uit Saksen naer Worms, en liet daer zyne twee oudste zonen, Pipinus die een voorkind was⁽³⁾, en Karel de eerste spruit van Hildegardis⁽⁴⁾. Deze volgde haren gemael met hare an-

(1) Zie het Chron. Moissiacense, ad ann. 780, by Bouquet, V, bl. 71.

(2) Zie den Poeta Saxo, by Bouquet, V, bl. 144.

(3) Pipinus was de zoon van Karels eerste vrouw Himiltrudis.

(4) Zie de Annales Franc. en het Chron. Moissiac. ad ann. 780, by Bouquet, V, bl. 26 en 71.

[p. 154]

dere kinderen Karloman, Lodewyk en Gisela. De koninklyke familie begaf zich naer Pavia, om er den winter door te brengen⁽¹⁾, waerna zy naer Roomen trok met het voornemen van het paeschfeest te vieren in de hoofdstad van het Christendom. Paus Adriaen onthaelde zyne gasten met alle mogelyke eerbewyzing, en diende het doopsel toe aen Karloman, wiens naem hy veranderde in dien van Pipinus⁽²⁾. Vervolgens gaf hy hem en zyn' broeder Lodewyk de koninklyke zalving, en stelde hun beide de kroon op het hoofd⁽³⁾. Zulks gebeurde op het verzoek des vaders die, om de rust van Italië te verzekeren en alle verdere aenslagen tegen zyne heerschappy voor te komen, goed had gevonden zynen eigen zoon Pipinus daer op den troon te stellen, ofschoon hy nog zeer jong was⁽⁴⁾

(1) Zie de Annales Mettenses, ad ann. 781, by Bouquet, V, bl. 343.

(2) Zie de Annal. Franc. het Chron. Moissiac. locis cit. en het Chron. Lamberti Schafnaburg, by Bouquet, V, bl. 367.

(3) Zie de Annal. Lauriss. en Einhardi, ad ann. 781, by Pertz, I, bl. 160, 61. Zie mede de Chroniques de S^t Denis, by Bouquet, V, bl. 236.

(4) Karloman, nu Pipinus, was maer vyf jaer oud.

[p. 155]

en onbekwaem zelf te regeren; maer Karel gaf hem getrouwe en bedreven ministers, die tevens zyne raedslieden en onderwyzers zouden wezen, en in zynen naem het land bestieren, dat men overigens moest blyven beschouwen als deel makende van het Franksche ryk, althans van dit laetste afhangende.

In dezelfde betrekking wilde Karel ook Aquitanië stellen, waer de Franken steeds als vreemdelingen aengezien werden, en de landzaten voor hunnen vorst tot nu toe weinig over hadden. Hy zou hun dan ook eenen byzonderen koning geven van zynen stam, in de hoop dat zulks aen adel en volk behagen mogt, dat zy meer getrouwheid zouden toonen, allengskens gehecht worden aen het huis der Karolingers, en bereid zyn dat deel van Gallië krachtdadig te verdedigen tegen de aenvallen der Spaensche Saracenen, van wie men nog vyandlyke poogingen te verwachten had. Hy had derhalve besloten zyn anderen zoon Lodewyk op den troon van Aquitanië te plaetsen, alhoewel deze nog jonger was dan zyn broeder, en kwalyk dry jaren telde⁽¹⁾.

(1) Zie boven, bl. 141, aenteek. 1.

[p. 156]

Karel verliet Roomen en keerde over Lombardyen naer Frankryk. Te Orleans aengekomen zynde, tot waer de kleine Lodewyk in zyne wieg gedragen was, deed de vader hem in een krygskleed steken, en wapenen, zoo veel het zyn tedere ouderdom toeliet. Vervolgens zette hy hem te peerd en zond hem, onder het geleide van trouwe en bekwame edellieden, de Loire over, dusdanig dat de jonge vorst in een koninklyken toestel Aquitanië intrad, en kennis ging maken met zyne nieuwe onderdanen, te midden van welke hy opgroeijende en onderrigt wordende, des te gemakkelyker hunne gunst moest winnen, hunne tael en zeden leeren, en zich in staet stellen om zyn landen wel te bestieren⁽¹⁾.

Men ziet wat al voorzorg Karel gebruikte om het ryk, door zyn' vader gesticht en door hem zoo aenmerkelyk uitgebreid, in zyn huis te vestigen. Met dat zelfde inzigt trok hy naer Worms, en hield er

(1) Zie Vita Ludovici Pii, c. 4, by Bouquet, VI, bl. 89. Het nieuwe koningryk bevatte, buiten Aquitanië, nog Gasconje et Septimanië, met alles wat aen gene zyde der Pyreneën door Karel veroverd was. Zie Bouquet, ter aengehaelde plaetse, aenteek. a.

[p. 157]

een' landdag, alwaer Tassilo, de hertog van Beijeren, op verscheen, om zich met den koning der Franken te verzoenen. Deze duitsche vorst had het jaer te voren zich de ooren laten vol blazen door zyne gemalin die eene dochter was van koning Desiderius⁽¹⁾, en had aen Karel de onderdanigheid opgezeid, willende de Franksche heerschappy niet meer erkennen⁽²⁾. Zulk voornemen was gevaerlyk, want het vuer, in Beijeren ontstoken, kon ligtelyk tot de Saksers en andere naburige volkeren overslaen en een algemeenen brand in Germanië voortbrengen. Om dat voor te komen had Karel, te Roomen zynde, den Paus aenzocht de zaek te bemiddelen, niet gezanten tot Tassilo af te veerdigen, en dezen zyne pligten zoo wel als zyne byzondere belangen eens goed voor de oogen te leggen, gelyk zy dan ook gedaen hadden, ja met den besten uitslag; want de Beijersche vorst, de stem der gezonde rede gehoor gevende, kwam naer Worms om zynen eed van getrouwigheid in Karels handen te

(1) Zie Einhardus, Vita Kar. M. ad ann. 787, by Bouquet, V, bl. 93.

(2) Zie het Chron. Sigeberti, ad ann. 780, by Bouquet, V, bl. 377.

[p. 158]

vernieuwen, en gaf zelfs twaelf pandsmannen tot waerborgen van zyn woord⁽¹⁾. Hiermede scheen alles weêr in goeden schik te zyn, ja; maer meer dan schyn was het niet.

Het jaer daerna, 782, zoo haest het weder gunstig was, begaf zich de koning met zyn gewoone legermagt naer het land der Saksers, hebbende andermael de hoofden der verschillende volksstammen gedagvaerd op eene groote vergadering die gehouden moest worden te Lippspring, gedurende de maend van mei. De geschiedenis meldt niet wat er op die byeenkomst verrigt werd; doch men kan ligtelyk gissen dat Karel met de Saksische edellieden raed sloeg over het bestier van hun land⁽²⁾, en aen ieder van hen zyne pligten voorschreef, zoo wel tot handhaving van de rust, als tot waerborging der zoo dikwyls beloofde onderdanigheid. Alles liep op zyn beste af. De koning ontving zelfs in zyn kamp een gezantschap van Siegfried den vorst der Denen, en een ander van de opperhoofden der Hunnen of

(1) Zie de Annal. Lauriss. en Einhardi, ad ann. 781.

(2) Het Chron. Moissiacense spreekt in dien zin, ad ann. 782, by Bouquet, V, bl. 71.

[p. 159]

Avaren⁽¹⁾. Beide kwamen van vrede spreken en vonden gehoor by Karel die hun te verstaen gaf dat zy van hem niets te vreezen hadden, mits zy t'huis bleven en zelf geene vyandlyke aenslagen maekten⁽²⁾.

De vergadering gescheiden zynde, trok Karel terug den Rhyn over, zonder eenig vermoeden van nieuwe moeijelykheden. Maer hy was nog niet uitgerust van zyne reis, toen hy vernam dat de Soraben, een slavoonsche volksgemeente die tusschen de Elbe en de Saale⁽³⁾ haren zetel had, in het land der Thuringers gevallen waren en daer al vry wat geplunderd hadden. Dat nieuws verschrikte den koning niet, noch scheen hem zwaerwigtig genoeg om hem zelf de wapens te doen opnemen; maer hy gaf last aen dry zyner voornaemste Leuden⁽⁴⁾ van

(1) Zy waren de oostelyke naburen der Beijeren, van deze laetste gescheiden door de Ens (zie Einhardi Annal. ad ann. 791) rivier die in het Salzburgsche ontspringt, en niet ver onder Linz in den Donau valt. Zie II^de Deel, bl. 302, aenteek. 2, en bl. 309, aenteek. 1.

(2) Zie de Annal. Lauriss. en Einhardi, ad ann. 782.

(3) Zie II^de Deel, bl. 124, aenteek. 1.

(4) Namelyk Adalgisus, 's konings kamerling; Geilo, konstabel, en Coenraed, paltzgraef. Zie de Annal. Lauriss. en Einhardi, ad ann. 782.

[p. 160]

in de germaensche provinciën een leger te verzamelen en zonder uitstel tegen de Soraben op te trekken. Meteen kregen de Saksers van 's konings wege bevel om van hunnen kant hulpbenden te leveren tot het bestryden van den gemeenen vyand⁽¹⁾. Eindelyk moest graef Diederik, Karels nabestaende⁽²⁾ en een zyner uitmuntendste krygsoversten, de Rhyn-Franken in 't geweer stellen om, des noods, by te springen en te maken dat de veldtogt niet mislukte.

Karel wist nog niet dat, onmiddelyk na zyn vertrek uit Saksen, Wittekind daer op nieuw verschenen was en de hoofden had doen keeren. Maer wanneer de Franksche veldoversten, in optogt zynde, de landgrens van dat wederspannige volk bereikt hadden, zagen zy aenstonds wat er geslagen was. Namelyk, in stede van gereedschap te maken om zich onder 's konings standaert te scharen, waren de Saksers overal in beweging naer eene vooraf

(1) De Soraben hadden in het, land der Saksers, zoo wel als by de Thuringers, geroofd en gebrand.

(2) Propinquus regis, zeggen de kronyken.

[p. 161]

bestemde plaets, met het inzigt van al hunne magt te verzamelen en den kryg tegen Karel te hernemen. Zulks was het werk van Wittekind.

Nu was er voor 't oogenblik geen kwestie meer van de Soraben te bevechten⁽¹⁾, maer wel van de wrevelige Saksers een nieuwe les te geven eer men verder ging. Gelukkiglyk had graef Diederik in tyds lucht gekregen van Wittekinds aenslag, en kwam met zyne Franken toegesneld om de anderen te ondersteunen, welke hy aldra ontmoette in het land der oproerigen zelf. De krygshoofden hielden raed. Diederik was van gevoelen dat men spioenen zou uitzenden om nauwkeurig te weten waer de Saksers vergaderden en wat zy van zin waren: hiervan onderrigt zou men er zonder tyd te verliezen gezamenderhand naertoe trekken en, indien de gelegenheid der plaets het toeliet, de muitelingen van alle kanten te gelyk aentasten. Dit voorstel werd goedgekeurd. Beide legers zetten den togt voort tot dat zy kwamen naby den Sündelberg, waer zy van de bespieders vernomen hadden dat de vyand zich ophield met Wittekind aen zyn hoofd. De Sündel

(1) Zy werden later getemd.

[p. 162]

verheft zich op den regten oever der Weser tusschen de hedendaegsche steden Rinteln⁽¹⁾ en Munder. De Saksers legerden op de noordelyke helling des bergs. Graef Diederik hield dan stil aen den linken kant des strooms, en gaf bevel aen de andere krygshoofden hun volk over de rivier en achter om den berg te leiden, ten einde aldus den vyand in de zyde aen te randen, terwyl hy op zyne beurt de Weser zou overzetten en den aenval van voren beginnen.

Dat plan werd aenstonds gevolgd; maer onder het uitvoeren kwam de jaloersheid in 't spel, en blies de dry krygshoofden in dat zy beter zouden doen de Saksers op 't lyf te vallen zonder naer Diederik te wachten, die anders met al den roem der overwinning alleen zou gaen stryken. Zy namen dan dat rampzalig besluit, en zich latende voorstaen dat zy met mannen te doen hadden die maer stout waren als zy hunne meesters niet zagen, rukten zy voorwaerts met veel meer verwaendheid dan

(1) Het stedeken Rinteln ligt vier mylen in 't zuidoosten van Minden in Westfalen. Münder ligt meer oostwaert, bykans op gelyken afstand van Rinteln.

[p. 163]

voorzorg. Ja, maer Wittekind had hen hooren komen, en was op zyne hoede aen de spits zyner krygsmagt, in goede slagorde geschaerd. Nu viel het gansch anders uit voor de Franksche bevelhebbers: zy vonden niet alleen kloekmoedigen wederstand, maer werden overmand, omringeld van alle kanten en deerlyk gehavend. Twee der dry oversten bleven dood⁽¹⁾, met vier graven, twintig edellieden en bykans al hun volk. De weinigen die 't ontkwamen, en terug de Weser over geraekten, zochten hun behoud in het kamp van Diederik⁽²⁾.

Thans zat deze laetste ook in 't nauw, en zou hoogst waerschynlyk de onvoorzigtigheid zyner ambtgenooten duer betaeld hebben, had hy niet te goeder ure hulp gekregen. Zy kwam van Karel zelf, die, zoo haest hy met den afval der Saksers bekend was geworden, onverwyld manschap had opontboden en zich aen 't hoofd gesteld, wel wetende dat hy er in persoon moest tusschen komen, om zeker te zyn van den uitslag. Inderdaed, wanneer de Saksers

(1) Adalgisus en Geilo.

(2) Zie de Annales Lauriss. en vooral die van Einhardus, die de zaek omstandigst verhalen.

[p. 164]

vernamen dat de koning naderde met een nieuw leger, lieten zy eensklaps den moed zinken, als gevoelden zy dat voortaen alle tegenstand overbodig was, en niet goed dan om hunne zaek te verslimmeren. Ook drong de vorst der Franken door zonder eenige moeite tot aen den samenloop van Aller⁽¹⁾ en Weser, alwaer hy de hoofden der Saksers byeenriep om hen te vragen wie de aenleggers waren van den eedbreuk. Allen staken 't op Wittekind, doch deze was uit de voeten en zat reeds schuil by de Noordmannen. Maer Wittekind was de eenigste niet die pligt had, en Karel eischte van het volk dat het al de belhamels des oproers, zy die den vlugteling gehoor gegeven en hunne landgenooten tot den kryg aengestookt hadden, uitleveren zou. De menigte dorst niet weigeren, uit vrees van grooter straf, maer legde zelf de hand op ongeveer vier duizend vyf honderd edelingen en vrylingen⁽²⁾

(1) Rivier die in het district van Maegdenburg haren oorsprong nemende, de Ocker en onderscheidene andere waters opvangt, en boven Bremen in de Weser valt.

(2) Dit getal wordt opgegeven door de geloofweerdigste kronyken.

[p. 165]

die zy schuldig oordeelde, en bragt ze naer Ferdi⁽¹⁾ in het kamp des konings, die hun tot eenen toe het hoofd deed afslaen⁽²⁾.

Zoo streng had Karel zich tot dus verre nog niet getoond. Hy zou misschien verder gekomen zyn en zeker beter hebben gedaen, indien hy zyne vorige zachtmoedigheid ware getrouw gebleven: maer wanneer men acht geeft op het algemeene maetschappelyk belang dat de groote vorst zich voorstelde in de onderwerping der Saksers, en van den anderen kant rekening houdt van de zoo vaek herhaelde eedbreuken diens volks, zoo zal men Karels gedrag ik zeg niet regtveerdigen, doch minder barbaersch vinden.

Na deze wraekoefening keerde de koning naer huis, en nam zynen intrek in het paleis van Diedenhoven, waer hy den winter doorbragt. Het jaer daerna, den laetsten dag van de maend april, stierf de koningin Hildegardis⁽³⁾.

Het is nauwelyks te gelooven dat, na de schrik-

(1) Thans de stad Verden, naby den samenstroom van Aller en Weser.

(2) Zie de Annales Lauriss. en Einhardi, ad ann. 782.

(3) Annal. Lauriss. ad ann. 783, by Pertz, I, bl. 162.

[p. 166]

kelyke les die zy gekregen hadden, de Saksers nog onbedacht genoeg konden zyn om de gramschap van hunnen overwinnaer op nieuw te tergen. Dit is nogtans wat zy deden. De vrees die hen zoo veel edele landzaten had doen leveren, nam een eind, en maekte plaets voor eene soort van razerny welke hun andermael de wapens deed opvatten. Vermoedelyk had Wittekind den wintertyd te baet genomen om de gemoederen op te hitsen en nieuwe wraekzucht te verwekken; maer wat daer ook van zy, het gaet vast dat de Saksers, in het voorjaer van 785, weêr allen in 't geweer vlogen en op weg waren naer Theotmall⁽¹⁾ waer zy verzamelden.

Karel moest dus wederom den Rhyn over, waer hy inderdaed toe besloot onmiddelyk na de begrafenis van Hildegardis, en trok met eenige krygsbenden naer Theotmall. Daer vond hy de muitelingen vol van moed en vechtens gereed; maer de koning viel er zoo duchtig op, dat de grootste hoop dood bleef. Vervolgens ging hy legeren te Paderbron, in afwachting van versche manschap welke

(1) Thans Detmold in Westfalen, zes mylen benoorden Paderbron.

[p. 167]

uit Frankryk komen moest en derwaerts geroepen was. Weldra kreeg hy tyding dat de Saksers zich weder vereenigd hadden op de Hase⁽¹⁾ in noordelyk Westfalen, ging ze er vinden, en sloeg ze andermael uiteen, na hunne gelederen schroomelyk gedund en veel buit gemaekt te hebben, dien hy meênam, zoo wel als een groot getal krygsgevangen.

Thans was hun magt weêr gebroken, zoodanig dat de koning zynen togt ongestoord kon voortzetten over de Weser en tot aen de Elbe, al het land dat op den weg lag naer gewoonte verwoestend⁽²⁾.

Hiermede eindigde de veldtogt, maer de kryg niet; want het volgend jaer staken de Saksers alweêr de horens op, dit mael ondersteund door hunne naburen, de Friezen. Een leger van Fran-

(1) Rivier die aen het noordeind der Dissener-bergen ontspringt, en by Meppen in de Ems valt. Osnabrug staet op den oever der Hase.

(2) Annal. Lauriss. en Einhardi, ad ann. 783. De laetste schryver in zyne Vita Karoli Magni laet hooren dat die dubbele overwinning van 783 Karel veel volk kostte, inzonderheid veel edellieden en mannen van aenzien. Zie cap. 8, by Bonquet, V, bl. 92.

[p. 168]

ken, met Karel aen 't hoofd, voer door Westfalen naer de Weser tot by Hockeleve⁽¹⁾, van waer de koning voornemens was het land der Oostfalen in te trekken; maer de regens, en de overstroomingen die er uit volgden, sneden hem dien weg af, weshalve hy goed vond naer Thuringen te wyken, om aldus langs eenen anderen kant den vyand gaen aen te tasten. Dit viel beter uit, want hy geraekte tot aen den samenloop van Elbe en Saale⁽²⁾, in welke streek hy zoo veel schrik verspreidde, dat de Oostfalen zich ten ondere gaven en alle beloften deden⁽³⁾. Daerop keerde de koning over den Rhyn naer Worms, latende zyn' zoon Karel, toen twaelf jaren oud, met een deel van het leger in Westfalen om de natie in den toom te houden. De jonge vorst had er zyn volle werk. Hy moest zelfs nog eens in een gevecht van ruitery zynen moed toonen; maer had het geluk den vyand te verslaen. Na deze

(1) Thans Petershagen, een paer mylen benoorden Minden. Zie Pertz, I, bl. 166, aenteek. 88.

(2) Zie II^de Deel, bl. 124, aenteek. 1 en bl. 285, aenteek. 1.

(3) De Annal. Lauriss. ad ann. 784, spreken van eene overeenkomst aldaer met de Saksers getroffen.

[p. 169]

overwinning, begaf hy zich naer Worms, waer de vader bezig was met zyne Leuden raed te plegen hoe men toch eens een eind zou mogen stellen aen dien eeuwigdurenden kryg met de Saksers. De gevoelens kwamen daer op neêr, dat er geen beter middel kon aengewend worden, dan het land bezet te houden geheel den winter door, ten einde aldus aen de oproerigen den tyd niet te geven om nieuwe plannen te smeden. Men besloot in dien zin. De koning riep zyn leger op, dat reeds gedeeltelyk uiteen was gegaen, en trok in het najaer terug naer Saksen, zoo verre, dat hy het feest van Kersmis vierde in een landhuis naby het huidige Schieder⁽¹⁾ op de Emmer⁽²⁾. Van daer drong hy nog door tot Rehmen⁽³⁾, waer de Werne⁽⁴⁾ in de Weser versmelt; doch hier moest hy 't laten steken, uit hoofde der groote overstroomingen die bykans overal het

(1) Een stedeken in Lippe-Detmold, benoorden Paderbron.

(2) Westfaelsche rivier, die niet ver van Hameln in de Weser valt.

(3) Een dorp boven Minden.

(4) De Werne is eene kleine rivier, slechts een tak van de Weser.

[p. 170]

land onder water zetten⁽¹⁾. De strenge koude dwong hem zelfs eene wykplaets te zoeken voor zich zelven en zyn krygsvolk. Hy vond die in de vesting Eresburg⁽²⁾, alwaer hy zyn winterkwartier hield en zyne kinderen deed komen, te samen met de koningin Fastrada, de dochter van een Frankschen graef, welke hy het jaer te voren getrouwd had.

Men ziet dat de koning voet by zyn stuk hield en ernstig wilde doorwerken. De winter zelf werd benuttigd. Terwyl de grond hard en de rivieren bevrozen waren, gingen er onophoudelyk krygsbenden uit om de saksische dorpen neêr te blaken of te plunderen, alle versterkte plaetsen af te breken en de wegen open te maken, zoodat de middelen van wederstand dagelyks voor den vyand verminderden. Dat duerde zoo tot na Paeschtyd van 785, alswanneer Karel versche troepen en toevoer van levensbehoefte uit Frankryk ontvangen hebbende, naer Paderbron vertrok om er het jaerlyksche mei-

(1) Zie de Annales Lauriss. en Einhardi, ad ann. 784, by Pertz, I, bl. 166-67.

(2) Zie boven, bl. 106.

[p. 171]

kamp te houden⁽¹⁾. De vergadering afgeloopen zynde, rigtte hy zynen togt naer het Noorden, ging de Weser over, zonder ergens het minste beletsel te ontmoeten, en drong door tot in Bardengau⁽²⁾ aen de Neder-Elbe. Daer hoorde hy dat Wittekind en Abbio⁽³⁾ by de Noordlieden⁽⁴⁾ de wyk genomen hadden, een teeken dat hun weinig hoop meer overbleef en dat zy 't vechten moede waren. Karel vond dan geraden eenige hunner landgenooten naer die twee geduchte tegenstrevers af te veerdigen, ten einde hen over te halen om de wapens neêr te leggen en zich te onderwerpen.

Zich onderwerpen! Dat woord klonk hun hatelyk in de ooren. Zy hadden zoo dikwyls by hunne goden gezworen nimmer de wapens te zullen nederleggen zoo lang er een Frank in Saksen was; maer nu wat

(1) Zie boven, bl. 23, aenteek. 2.

(2) De naem dier landstreek is overgebleven in Bardenwick, een marktvlek onder Luneburg. Zie Pertz, I, bl. 161, aenteek. 80.

(3) Abbio of Albio of Alboin was een tweede Wittekind in krygsmoed en hardnekkigheid, veel vermogend op zyne landgenooten.

(4) Zie boven, bl. 151, aenteek. 3.

[p. 172]

wilden, wat konden zy doen? De natie was verplet, haer land veroverd, hare vryheid verbeurd, hare kloekste stryders gesneuveld of gevankelyk weggevoerd. Nieuwe poogingen zouden uitleiden op nuttelooze bloedvergieting, maer de saksische onafhankelykheid was voor eeuwig verloren. Zoo zagen zy 't in, en toonden daerom minder hardnekkigheid, doch zonder nog te kunnen besluiten om zich in de handen van Karel te leveren, voor wiens wraekzucht zy bevreesd waren. De koning deed die vrees ophouden. Hy beloofde het voorleden te zullen vergeten, indien zy regtzinniglyk met hem handelden, en stemde toe hun gyzelaers te geven tot waerborg van zyn woord. Deze inschikkelykheid had het beste uitwerksel: Wittekind en Abbio gaven zich over; de pandslieden kwamen, geleid door zekeren hoveling met naem Amalwinus, dien de twee krygsmannen weldra volgden naer Attigny⁽¹⁾, waerheen de koning middelerwyl zich begeven had, en waer hy hen ontving met de meeste eerbewy-

(1) Versta Attigny-sur-Aisne, eene stad in Champagne, bezuiden Mezières. De Karolingers hadden daer een paleis.

[p. 173]

zing. Beide werden gedoopt⁽¹⁾ met vele anderen van hunnen aenhang, deden hulde aen Karel en ontvingen van hem ryke geschenken⁽²⁾.

Wittekinds bekeering tot het christendom en zyne onderwerping aen Karels heerschappy deden een eind voorzien aen den Saksischen oorlog, die ja lang genoeg geduerd en stroomen van bloed gekost had, want daer waren tot dus verre ruim een dozyn veldtogten aen besteed geworden⁽³⁾. En toch was de zege hier niet te duer betaeld; want met den aenstaenden val van het heidensch Saksen, viel geheel oud Germanië en maekte plaets voor het nieuwere, het christelyke, het beschaefd Germanië, dat eerlang de hoofdrol zal gaen spelen in de geschiedenis van Europa.

Voor zyn vertrek uit Saksen naer Attigny, had

(1) Karel zelf was Wittekinds doopsvader. Zie het Chron. Moissiac. ad ann. 785, by Bouquet, V, bl. 71.

(2) Zie de Annales Lauriss. en Einhardi, ad ann. 785.

(3) De Saksers raekten sedert nog enkele keeren in opstand tegen de Franksche overheersching; maer hunne magt was geknot, en wy mogen hunne onderwerping voor eene afgedane zaek houden.

[p. 174]

de koning te Paderbron een' ryksdag gehouden⁽¹⁾, waerin vooral de godsdienstige belangen der onderworpen natie geregeld en vastgesteld werden. De geloofspredikers hadden de vlugt moeten nemen, maer werden nu weêr hersteld in hunne ambten, welke zy voortaen met alle vryheid uitoefenden. Nu kon ook de koning doorwerken aen de stichting of de bevestiging der bisschoppelyke stoelen en aen de verdeeling van Saksen in diocesen. Deze werden gebragt ten getale van acht: Bremen, Verden, Minden, Halberstadt, Hildesheim, Paderbron, Munster en Osnabrug kregen ieder hunnen bisschop, belast met het geloof voort te planten, de christelyke zedeleer te handhaven en de overblyfsels van het heidendom uit te roeijen.

Dat die overblyfsels nog groot en ingeworteld, en derhalve de taek der nieuwe kerkvoogden zeer zwaer moet geweest zyn, blykt uit het vermaerd Capitulare van Karel den Groote over de Saksische wingewesten⁽²⁾ dat, naer alle waerschynlykheid

(1) Zie de Annal. Loiseliani, ad ann. 785, by Bouquet, V, bl. 44.

(2) Capitulare de Partibus Saxoniae. Vergelyk den Indiculus superstitionum opgesteld omstreeks 743, by Pertz, I, bl. 19-20.

[p. 175]

op den ryksdag van Paderbron vervaerdigd werd en afgekondigd⁽¹⁾. In die wet, bestaende uit 34 kapittels⁽²⁾, wordt de doodstraf uitgesproken tegen de overweldigers of verwoesters van kerken (c. 3); tegen de moordenaers van bisschoppen, priesters of diakens (c. 5); tegen de schenders van den vasten uit verachting voor het christendom (c. 4)⁽³⁾; tegen de samenzweerders met de heidenen tot uitroeijing der Christenen (c. 10); tegen de hardnekkige aenhangers van het heidendom en verachters van het doopsel (c. 8); tegen de verzakers hunner trouw aen den koning gezworen (c. 11); tegen de schakers van huns meesters dochter (c. 12); tegen de vermoorders van meester of meesteres (c. 13).

(1) Het gemeend Capitulare heeft geen zeker datum. De meeste schryvers klimmen er hooger meê op; maer Pertz bewyst klaer genoeg dat het tot 785 behoort en te Paderbron opgesteld is. Zie zyne Monumenta Germaniae, tom. III (Legum, I), pag. 48.

(2) Heden zou men artikels zeggen. Zie boven, bl. 62, aenteek. 3.

(3) Het geval van noodzakelykheid, door den priester te beoordeelen, wordt uitgezonderd.

[p. 176]

Deze zelfde halsstraf geldt voor degenen die, bedrogen door den geest des kwaeds en naer heidensche gewoonte, een' man of vrouw beschuldigen van toovery, en hem of haer verbranden en hun vleesch eten of aen anderen te eten geven (c. 6)⁽¹⁾. Gelyke straf wacht hem die het lichaem eens dooden, naer heidensch gebruik, blaekt, en zyn gebeente tot asch verteert (c. 7); of die, naer hetzelfde gebruik, eenen mensch aen den duivel opdraegt en hem slagtoffert aen de booze geesten (c. 9). Nogtans kan de schuldige aen zulke halszaken, wanneer deze in 't geheim bedreven zyn, de dood ontwyken, met zynen toevlugt te nemen tot eenen priester en van hem, mits biecht en boetpleging, ontslagen te worden (c. 14)⁽²⁾.

(1) Men leide hieruit af de barbaersche zeden der Saksers, die de vermoede toovenaers of toovenaressen dood sloegen, braedden en opaten, uit vrees dat zy anders na hun dood mogten weêrkomen.

(2) Zulks was eene heilzame matiging der overdreven straf tegen de godsdienstige misdaden, en tevens een bekwaem middel om de Saksers aen het Christendom te hechten, van hetwelk zy alle goed te verwachten hadden, zelfs de vryspraek van verdiende doodstraf. Met dat zelfde inzigt werden al de kerken tot vryplaetsen gemaekt, waer ieder misdadige zyn behoud kon vinden (c. 1.). Daerdoor moest de haet der Saksers tegen de kerken in genegenheid veranderen, als zy zagen dat het huis des gebeds meteen de toevlugt was der ongelukkigen en de plaets van ontferming.

[p. 177]

Deze zyn de voorname verordeningen van dit Capitulare⁽¹⁾. De volgende, van eenigzins minder gewigt, hebben mede betrekking tot den godsdienst, of behooren tot het burgerlyk leven, doch zyn tevens hoogst belangryk voor de kennis der staetsregeling in het land der Saksers en voor die der toenmalige volkszeden.

Aen de inwoonders van ieder gau⁽²⁾ wordt de verpligting opgelegd aen hunne kerk eene herderlyke wooning te schenken⁽³⁾, met twee mansi gronds⁽⁴⁾ mitsgaders een' dienstknecht en eene

(1) Zy heeten majora capitula in den latynschen tekst. De volgende heeten daer minora capitula.

(2) Zie II^de deel, bl. 132, aenteek. 1.

(3) De latynsche tekst gebruikt het woord curtis (zie boven, bl. 84) hetwelk hier geene andere beteekenis hebben kan dan die van woonstede. Het komt in dien zin elders nog voor.

(4) Zie boven, bl. 84-85.

[p. 178]

dienstmeid⁽¹⁾ voor iedere honderd-twintig ingezetenen⁽²⁾ zynde edelingen, vrylingen of laten (c. 15)⁽³⁾. Deze dry klassen moeten insgelyks aen de kerk en hare bedienaers de tienden geven zoo van vee als van veldvruchten (c. 17)⁽⁴⁾. Het wordt hun verboden op Zon-en Feestdagen byeenkomsten te houden, zynde zy alsdan verpligt ter kerk te gaen om Gods woord te hooren, en den tyd door te brengen met gebeden en goede werken (c. 18). Al de kinderen moeten binnen het jaer na hunne geboorte ten doop gebragt worden, op eene boet van 120 solidi⁽⁵⁾ voor de edelingen, van 60 voor de

(1) Servum et ancillam zegt de latynsche tekst, en verstaet dienstbare lieden. Zie II^de Deel, bl. 127.

(2) Waren er eens zoo veel inwoonders in het gau of, gelyk wy thans zeggen zouden, een dubbel getal parochianen, zoo moesten zy twee dienst-knechten en meiden leveren, enz. Op die wyze was er dan voorzien in de woonst, den onderhoud en den huisdienst des herders.

(3) Zie boven, bl. 105.

(4) Om de Saksers daertoe te bewegen, gaf de koning zelf hun het voorbeeld, willende dat van al de boeten, cynzen of tollen hem verschuldigd, het tiende aen de kerk betaeld wierd (c. 16.).

(5) Zie II^de Deel, bl. 290, aenteek. 2.

[p. 179]

vrylingen en van 30 voor de laten⁽¹⁾ die zulks kwaedwillig, buiten de weet en 't verlof des priesters, verzuimen (c. 19). De aflyvigen zullen op het kerkhof begraven worden, niet onder heidensche grafterpen (c. 22). Ongeoorlofde huwelyken⁽²⁾ zyn verboden op eene geldboet van 60, 30, en 15 solidi. Dezelfde straf valt op dengene die belofte doet aen waterbronnen, boomen of wouden, of die iets offert naer heidensch gebruik, of spys nuttigt ter eere der booze geesten (c. 21)⁽³⁾. Waerzeggers en wichelaers worden aen de kerk gegeven

(1) Men ziet, daer wordt geen melding gemaekt van de lyfeigenen of volstrekt onvrye lieden, welke echter zoo talryk waren by de Saksers als by andere volkeren. Maer zy behoorden tot de natie niet, en waren het persoonlyk eigendom hunner meesters, voor hen verantwoordelyk.

(2) Dat is, strydig met de kerkelyke wetten in het stuk van maeg- en bloedverwantschap.

(3) De ydele oefeningen van het bygeloof, uit het heidendom afkomstig en diep geworteld in de zeden des volks, worden bevochten door enkele geldboeten, omdat zy meer aen onwetendheid dan aen boosheid waren toe te wyten, en derhalve door het christendom allengskens zouden uitgeroeid worden.

[p. 180]

(c. 23)⁽¹⁾. Wie een anderen durft te pand houden⁽²⁾ zal breuk betalen (c. 25)⁽³⁾. Zoo ook die iemand belet tot den koning te gaen om regt te eischen (c. 26). De graven of landvoogden hebben de magt nog andere breuken van 60 solidi te stellen op de veeten⁽⁴⁾ of groote misdaden in hun regtsgebied, en zelfs boeten van 15 solidi op kleinere overtredingen (c. 31). Voorts wordt den graven aenbevolen vrede en eendragt onder elkander te handhaven, maer, in geval van tweespalt,

(1) Om haer te dienen als lyfeigenen. Zy worden tot eene soort van slaverny veroordeeld.

(2) De latynsche tekst gebruikt het woord pignorare, dat is, pignori capere, aenhouden, in beslag nemen, in 't Fransch saisir. Eene geweldenary zeer gemeen by de Germaensche volkeren, voortkomende uit het oude regt van eigen wraekoefening, dat door Karel den Groote sterk beteugeld werd, maer onder zyne zwakke nakomelingen weêr algemeen de overhand nam by de Edelen. Zie II^de Deel, bl. 134. Zie Raepsaet, III, bl. 386-88.

(3) Het Latyn zegt bannum persolvat, en verstaet eene geldboet voor het breken van 's konings wet, beloopende 60 solidi. Zie Du Cange op het woord Bannum, I, col. 977 en 987.

(4) Zie II^de Deel, bl. 135, aenteek. 1.

[p. 181]

daerom hunnen dienst niet te verzuimen (c. 29)⁽¹⁾. Wie iemand eed verschuldigd is, moet den dag stellen om zynen eed in de kerk af te leggen⁽²⁾; of, weigert hy te zweren⁽³⁾, zoo zal hy zyn woord geven en, in geval van nalatigheid, 15 solidi betalen, overigens verpligt blyvende zyne zaek ten volle te vereffenen (c. 32). De myneed zal gestraft worden volgens de bestaende wetten der Saksers (c. 33). Eindelyk wordt het aen al de Saksers verboden openbare volksvergaderingen te houden, ten zy die van 's konings wege beroepen worden; maer iedere graef zal in zyn regtsgebied de gewoone byeenkomsten beleggen en regt spreken (c. 34).

(1) In het Latyn heet het nostrum solatium vel perfectum pro hoc non dimittant, waerover men Du Cange kan nagaen, V, col. 384 en VI, col. 567-68.

(2) De latynsche tekst is hier duister en gebrekkelyk. In stede van aframeat, gelyk by Pertz en by Baluzius gedrukt staet, moet men adramiat lezen, waerover Du Cange te raedplegen is op het woord adramire, I, col. 155. Zie mede Grimm, Deutsche Rechts Alterthümer, bl. 123 in de aenteek. en bl. 844. Eenige andere artikels van dit Capitulare laten wy achter wege, omdat wy ze niet verstaen.

(3) Versta, in christelyke termen.

[p. 182]

Zie daer de lange reeks van verordeningen door Karel voorgeschreven om de rust en de onderdanigheid in het land der Saksers te verzekeren.