Vaderlandsche historie. Deel 3

[p. 41]

Tweede hoofdstuk.

de aquitaensche kryg. - dood van pipinus. - de ryksdagen. - de hofstaet der franksche koningen. - hunne paleizen en villae.

756-768.

Het is niet waerschynelyk dat de vorst der Langobarden, hy die meer dan eens zyn woord geschonden en slechts voor de overmagt gebukt had, dit mael aen het gesloten verdrag getrouwer zou gebleven zyn, wanneer met het vertrek van Pipinus de vrees der Franksche wapenen ophield; maer Astolf had den tyd niet om nieuwe plannen te smeden, want in het begin van het volgend jaer (756) op de jagt gegaen zynde, had hy 't ongeluk van zyn peerd te vallen, en stortte met zoo veel geweld tegen of op eenen boom, dat hy er na dry dagen lydens van naer 't graf werd gevoerd⁽¹⁾. Daer hy geene kinderen naliet, althans geen zonen, stond de troon ledig en de deur open voor de heerschzucht der Grooten. Onder dezen was een zekere

(1) Fredegar. Cont. c. 122.

[p. 42]

Desiderius, hertog van Brescia als sommigen, van Toscanen als anderen willen, doch zeker een man van veel gezag en invloed die, gebruik makende van de omstandigheid, alhaest eene magtige party op zyn hand had, en krygsvolk in de wapens stelde, waermede hy zich sterk genoeg achtte om naer het ryk te dingen. Had hy het niet gedaen, een andere zou het beproefd hebben; maer Desiderius had de wysheid van den paus in zyne belangen te trekken door allerlei schoone beloften. Hy zou de beschermer zyn van Roomen; hy zou aenstonds al de steden doen ruimen die Astolf nog niet weêrgegeven had, ja, en er nog andere byvoegen om zyne genegenheid tot den heiligen Stoel te toonen, enz. Hiermede won hy de gunst van Stephanus, en meteen die van den koning der Franken, wiens gevolmagtigde, de abt Fulradus, te Roomen gebleven was om den paus te helpen met raed en daed. Door al zulke middelen maekte Desiderius zich veel vrienden en bragt het zoo ver dat zyne mededingers het opgaven en hy den troon beklom⁽¹⁾.

Niet lang daerna, namelyk den 24^sten April 757,

(1) Anastasius, bl. 172.

[p. 43]

stierf paus Stephanus, wiens broeder gekozen werd om hem op den Stoel van Petrus op te volgen onder den naem van Paulus-den-Eerste. Deze nieuwe kerkvoogd gaf welhaest kennis van zyne verheffing aen den koning der Franken, en maende Pipinus aen om te volherden in de bescherming welke tot dus verre de Kerk by hem gevonden had⁽¹⁾. De paus had daer des te meer reden voor, dewyl Desiderius, nu de kroon op zyn hoofd stond, zich niet haestig toonde om al de beloften welke hy gedaen had uit te voeren. Daerenboven had Roomen en het Exarchaet nog altyd te vreezen van den kant des keizers, die steeds naer middelen uitzag om zyne meesterschap in Italië weêr te krygen, en ten dien einde met Pipinus in vriendschap zocht te treden⁽²⁾. Zulks gelukte echter zoo verre niet, dat de

(1) Zie eene reeks van zyne brieven aen koning Pipinus in den Codex Carolinus, by Bouquet, V, bl. 500 en vlg.

(2) Een gezantschap van keizer Constantyn aen Pipinus bragt, onder andere geschenken, een kerkorgel meê, het eerste dat men in deze westersche landen zag. Zie Bouquet, V, bl. 4, aenteek. n, en de Annales Loiscliani, ad ann. 757, aldaer, bl. 34.

[p. 44]

Franksche vorst ophield van den paus in alle noodwendigheden by te staen, zoo veel hy kon; maer de zorg en de beslommeringen van zyn eigen ryk lieten hem niet altyd toe den zelfden yver te besteden dien hy vroeger getoond had.

Het jaer 757 liep over 't algemeen vreedzaem af. In Mei hield de koning hof te Compiègne⁽¹⁾. Daer verscheen hertog Tassilo van Beijeren met de voornaemste edellieden van zyn volk, om plegtige hulde te bewyzen aen Pipinus en diens kinderen, belovende⁽²⁾ ten eeuwigen dage getrouw te zullen blyven aen de Franksche vorsten⁽³⁾. Dit voorbeeld van onderdanigheid werd aldra nagevolgd door de volkeren van Karinthië, Stiermarken en Carniole, allen naburen der Beijeren en zuidwaerts palende aen de Langobarden. Zy kwamen op hunne beurt de heerschappy van Pipinus erkennen, en zich

(1) Acht mylen aen dezen kant van Parys.

(2) Die soort van beloften werden afgelegd op de overblyfsels der heiligen, welke de koningen in hunne paleizen en landhuizen bewaerden, en zelfs op hunne veldtogten meê droegen. Deze gewoonte heeft eeuwen en eeuwen bestaen.

(3) Zie de Annales Loiseliani, ad ann. 757.

[p. 45]

stellen onder zyne bescherming: zoodat het ryk der Franken zich al verder en verder over Germanië uitbreidde, en dagelyks magtiger wierd⁽¹⁾. By de Saksers alleen kon het tot geen ware onderwerping komen. Dat wrevelig volk, zoo dikwerf overwonnen en onder 't juk gebragt, wierp telkens weêr zyn kluisters af, zoo haest het er kans voor zag, en stelde zich in opstand tegen zyn meesters. Dit mael liepen zy een groot deel van Thuringen af, alles plonderende en verwoestende, en dwongen alweêr den koning met zyne Leuden den Rhyn over te trekken om hunnen moedwil te dempen. Zulks gebeurde in 758. Pipinus had niet veel moeite om boven te komen; want zoodra de belhamels onder zyn zweerd gevallen waren, baden de overigen om vergiffenis, vernieuwden hun beloften, be-

(1) Zie Bouquet, V, bl. 479, aenteek. d. Die volkeren behielden hunne eigene vorsten of opleiders, met dat onderscheid dat deze voortaen niet meer als volkomen onafhankelyk moesten beschouwd worden, maer als hulde en schatting verschuldigd aen den koning, en verpligt de provinciën van het franksche ryk en diens grenzen te verdedigen tegen de nog onafhankelyke naburen.

[p. 46]

taelden hunnen cyns, en gaven zoo veel gyzelaers als er gevraegd werden, opdat de Franken maer spoedig terug zouden keeren⁽¹⁾.

Terwyl Pipinus en zyn leger bezig waren met in Germanië de rust te herstellen, werd die gestoord in Italië, alwaer Desiderius, gebruik makende van de afwezigheid der Franken, allerhande listen en lagen berokkende, niet alleen om de steden welke nog niet weêrgegeven waren onder zyn gebied te houden, maer tevens om zich in het Exarchaet op nieuw in te dringen, daertoe zelfs samenspannende met de Grieken, die vloten uitrustten en naer de Italiaensche kusten zonden met vyandlyke inzigten, doch onder valsche voorwendsels, ten einde den koning der Franken niet te verkroken. Deze werd echter van alles onderrigt door brieven van den Paus, die hem gedurig aenmaende om den Stoel van Roomen te beschermen tegen de heimelyke aenslagen zyner vyanden, gelyk hy 't gedaen had tegen hunne geweldenary⁽²⁾. Pipinus ver-

(1) Zie de Annales Tiliani, ad ann. 758, by Bouquet, V, bl. 17, en de Annales Loiseliani, aldaer bl. 34.

(2) Zie de brieven van paus Paulus in den Codex Carolinus, by Bouquet, V, bl. 503 en vlgg.

[p. 47]

landde niet beter, en hield inderdaed nimmer op door bezendingen, nu eens tot den koning der Langobarden, dan weêr tot den keizer van Constantinopelen, alle booze ondernemingen tegen te gaen: en zonder juist eenen duerzamen vrede aen de Kerk te verschaffen, werkte zyne tusschenkomst zoo veel uit, dat men tot geen opentlyk krygvoeren kwam, en hy voor het oogenblik niet genoodzaekt werd andermael met legermagt in Italië te verschynen.

Des konings aendacht was thans gevestigd op Septimanië⁽¹⁾, alwaer de Saracenen nog nestelden. Wy hebben vroeger gezien⁽²⁾ dat Narbonne in hunne handen gebleven was, ondanks al de poogingen van Karel Martel om die stad te veroveren. Doch sedert dien tyd waren zy in Spanje door inwendige twisten zoodanig verzwakt geworden, dat zy voor en na hun krygsvolk uit de steden van Gallië hadden moeten trekken, dewelke dan zonder veel moeite onder de heerschappy der Franken gebragt werden. Zoo waren, in 752, Nimes, Agde,

(1) Zie II^de Deel, bl. 256, aenteek. 2, en bl 434.

(2) Zie II^de Deel, bl. 453.

[p. 48]

Magnelone en Beziers⁽¹⁾ aen Pipinus geleverd geweest, die eindelyk zeven jaer later Narbonne ook onder zyne magt kreeg, zynde de Saracenen door de burgery vermoord, terwyl de Franken de stad belegerden⁽²⁾.

Door de verovering van Narbonne en de verdryving der Saracenen uit Septimanië, was Pipinus meester geworden over geheel Gallië, dat thans van de Noord- tot de Middellandsche Zee zyn gezag erkende. Alleen in Aquitanië, dat is het Zuid-Westen van hedendaegsch Vrankryk aen gene zyde der Loire, was de gehoorzaemheid aen Pipinus niet volkomen, en werden de Franken by de gallo-romaensche bevolking dier gewesten nog steeds aengezien als vreemdelingen. Waifar, zoon van Hunoald⁽³⁾ en van koninklyken bloede⁽⁴⁾, regeerde daer met den titel van hertog, maer afhangende van de Franksche kroon en als leenman van Pipi-

(1) Vier steden welke, met Toulouse, Lodève en Uzès, tot Septimanië behoorden.

(2) Zie het Chron. Moissiac. ad ann. 759, by Bouquet, V, bl. 69, en de Annales Mettenses, aldaer, bl. 335.

(3) Zie II^de Deel, bl. 481, aenteek. 3.

(4) Zie II^de Deel, bl. 429, aenteek. 1.

[p. 49]

nus⁽¹⁾. Zyn vader had in die hoedanigheid hulde bewezen aen Karel Martel en, na diens dood, aen Karloman en Pipinus. Doch sedert dat deze laetste tot den troon verheven was geworden, had hertog Waifar het juk der onderdanigheid afgeschud en zich gedragen als een onafhankelyk vorst. Zulk gedrag is ligt te begrypen in eenen afstammeling van Clovis, die, natuerlyker wyze, de Karolingers aen moest zien als onwettige bezitters van het ryk der Franken; doch daer liet hy 't niet by. Opgestookt door kwade raedslieden, scheen hy vermaek te scheppen in den koning te tergen, schuilplaets verleenende aen al de roervinken en wederspannigen van het ryk, en strooptogten ondernemende in Septimanië, tot groote schade der inwoonders, en tot schande van Pipinus, wiens heerschappy daer maer pas erkend was. By al die woestheid voegde hy nog de vervolging tegen kerken en kloosters, wier regten hy schond op alle wyzen, en zich met geweld meester maekte van hunne goederen⁽²⁾.

(1) Zie dat uitgelegd op bl. 451 van het II^de Deel.

(2) Zie de Annales Fuldenses, ad ann. 759, by Bouquet, V, bl. 327. - Hermanni Contracti Chron. ad eumd. ann., aldaer, bl. 363.

[p. 50]

Pipinus had dit alles een tyd lang nagezien, terwyl hy zyn werk had in Italië of tegen de Saksers. Doch eindelyk werd hy 't moede en zond, in 760, een gezantschap tot Waifar, om hem te doen verstaen dat hy 't anders moest aenleggen indien hy wilde blyven die hy was. De hertog, vol van verwaendheid, hield den spot met zulke bedreiging; maer toen hy kort daerna den koning der Franken het zweerd zag trekken en in Aquitanië vallen, stelde hy een eind aen zyn gezwets en gaf aldra goede woorden om Pipinus tegen te houden⁽¹⁾. Aen beloften ontbrak het niet, doch zy waren geveinsd; want het gevaer was zoo haest niet vérdwenen door den terugtogt des vyands, of hertog Waifar sloeg zyn woord in den wind, en deed nog erger dan te voren. Geheel de winter werd besteed in voorbereidsels en in 't verzamelen van talryke krygsmagt; en nauwelyks was de lente daer, of de Aquitaniërs vielen met geweld op Burgondië, drongen door tot onder de muren van Châlons, legden

(1) Zie Fredegar. Cont. c. 124.

[p. 51]

omstreeks die stad eene koninklyke Villa in asch, en keerden, na schroomelyk veel kwaed gedaen te hebben, met hunnen buit naer huis, zonder dat zy ergens wederstand hadden gevonden⁽¹⁾.

Zoo had dan hertog Waifar zynen wrok eens goed uitgewerkt en zyn' moed gekoeld. Maer met hoeven neêr te blaken en akkers te verwoesten was de Franksche krygsmagt niet uitgeroeid, noch 's konings arm ontwapend: weshalve de Aquitaensche vorst voorzien moest dat men hem zynen plondertogt duer zou betaeld zetten. Inderdaed, koning Pipinus was juist bezig met zyne Leuden eenen ryksdag te houden in het paleis van Duren op de Roer⁽²⁾, wanneer hem de tyding gebragt werd van Waifar's vredebreuk en van de schade die hy in Burgondië gesticht had. Of zulks Pipinus grootelyks mishaegde is twyfelachtig, onwaerschynlyk zelfs, dewyl hy nu eene gegronde reden had om den kryg te hernemen, iets waer de adel gereedelyk in toestemde, ja en met geestdrift. Het was in de maend van Mei, het gunstigste jaergetyde om

(1) Zie Fredegar. Cont. c. 125.

(2) Zie II^de Deel, bl. 475.

[p. 52]

iets groots te beginnen. Ook werd de zaek aenstonds besloten, en eerlang trok Pipinus met zyn oudsten zoon en een talryk leger naer 't Zuiden, de Loire over, en Aquitanië moest er aen.

De oorlog duerde acht jaer, de winters afgerekend gedurende welke er zelden iets verrigt werd, en eenige zomers zelfs welke Pipinus in onze landstreek en aen den Rhyn overbragt, om het oog te houden op Germanië dat niet altyd rustig was. Niettemin deed hy gedurig voortgang in Aquitanië, de eene stad voor innemende en de andere na, veelal zonder groote moeite; want Waifar was niet sterk genoeg om de Franken krachtdadiglyk te keer te gaen, maer week, als hy het te kwaed kreeg, in de bergen alwaer men hem niet volgen kon. Allengskens echter werd hem het vlugten moeijelyker, naer mate de vyand al verder en verder doordrong, en dat menige steden, om vry te blyven van moord en brand, zich voor en na aen de overwinnaers onderwierpen. Het kwam zoo ver, dat de hertog als een vagebond rondzwierf met een handvol krygsgezellen, die hem het meest verkleefd waren, voortaen alleen bezorgd om zyn leven te redden, maer zonder hoop van het verlorene weêr te kry-

[p. 53]

gen. Ten laetste, gelyk het gewoonelyk gaet als de mensch in 't ongeluk is, vond hy nog een' verrader onder zyne vertrouwelingen; want terwyl hy tusschen vier Franksche benden die hem van alle kanten op de hielen zaten, schuilplaets zocht in een woud, werd hy door een der zynen vermoord den 2 Juny 768. Zyn dood stelde een eind aen den kryg. Aquitanië en Gasconje erkenden Pipinus voor hunnen vorst, en nu eerst mogt men zeggen dat hy over gansch het oude Gallië zonder tegenspraek regeerde⁽¹⁾.

Gedurende al die jaren van bloedigen oorlog, was de toestand van Italië in schyn niet veel veranderd, maer inderdaed zeer ellendig geworden. Desiderius, beducht voor den magtigen arm van Pipinus, dorst geen geweld meer gebruiken tegen den paus; doch, vol van eerzucht en kwaedaerdigheid, werkte hy in het geheim om te Roomen meester te worden, terwyl hy insgelyks onder den duim hertog Waifar hulp verschafte in zyne worsteling te-

(1) Zie den Aquitaenschen oorlog omstandig verhaeld door den voortzetter van het Chron. Fredegarii, c. 124-35. Alsmede in de Annales Mettenses, ad ann, 760-68., by Bouquet, V, bl. 338-39.

[p. 54]

gen de Franken. Zulk een listig gedrag maekte het bestier van Paulus I zeer moeijelyk; doch daer hy een man was van groote heiligheid, geraekte hy er door zonder den vrede te breken, en alles bleef voor 't uitwendig in de rust tot dat hy, in 767, te sterven kwam. Daer wachtte juist koning Desiderius naer, om zyne voornemens uit te voeren. De kerkvoogd had nog de oogen niet gesloten, toen zekere Toto, een Toscaensch edelman, met zyne dry broeders aen het hoofd eener gewapende menigte in Roomen viel, en daer, in een huis dat hem toebehoorde wat volk byeen geroepen hebbende, zyn' broeder Constantyn paus deed kiezen. Dat was stoutmoedig genoeg, doch gansch in het belang van den vorst der Langobarden, die met zulk eenen herder gedaen zou hebben wat hy wilde. Maer de opgeworpen paus was een leek, weshalve men zich haestte om hem de kruin te doen scheren door den bisschop van Preneste⁽¹⁾ met geweld daertoe gedwongen. Zoodra dit gedaen was, leidde men Constantyn naer het paleis van Latranen, alwaer hy

(1) Hedendaegsch Palestrina, vyf mylen beoosten Roomen.

[p. 55]

des anderdags andere wydingen ontving, en de Romeinen den eed van getrouwigheid afeischte. Dit alles ging zoo spoedig in zyn werk, dat adel noch geestelykheid den tyd hadden om middelen te beramen en de ergernis tegen te gaen. Nogtans voorzag de valsche herder wel dat zyn ryk geenen duer zou hebben, ten ware hy goed gerugsteund wierd. Maer konde hy zich doen erkennen van den koning der Franken, zoo hield hy zyne zaek voor gewonnen, veel zekerder dan met hulp te zoeken by Desiderius, dien hy niet betrouwde⁽¹⁾.

Hy zond dan gezanten tot Pipinus met brieven, vol van geveinsde ootmoedigheid, waerby hy den koning smeekte om die zelfde vriendschap en bescherming, welke zyne voorgangers op den heiligen Stoel by hem gevonden hadden, enz. Maer de Franksche vorst, waerschynlyk onderrigt van de schandelyke middelen die Constantyn had aengewend tot zyne verheffing, wachtte zich wel eene hand voor hem uit te steken, waerdoor de valsche paus in 't nauw geraekte; want nu had hy ook Desiderius tegen. Niet lang daerna brak het onweêr uit.

(1) Zie Anastas. in vita Stephani III, bl. 174.

[p. 56]

Twee hooge beambten der romeinsche kerk zich verzekerd hebbende van de hulp der Langobarden, bragten eenige manschap op de been en verrasten de stad, waer aenstonds alles in rep en roer was. De voor- en de tegenstanders van den ingedrongen kerkvoogd werden handgemeen; maer hertog Toto liet er 't leven, en Constantyn zocht zyne behoudenis in de vlugt. Nu stelde men een anderen, niet min onwettig, in zyn plaets aen, zoodat de onlusten voortduerden, want de Langobarden zochten slechts in troebel water te visschen. Nogtans te midden van de wanorde, gelukte het sommige mannen van aenzien eene vergadering te beleggen, waer de bisschoppen, de voornaemsten der romeinsche geestelykheid en de hoofden des volks besloten een eind te stellen aen de rampen der Kerk, en, met eenparigheid van stemmen, kozen zy eenen weerdigen priester tot opperhoofd, die met algemeene toejuichingen den Stoel van Petrus beklom, onder den naem van Stephanus III.

Het duerde echter nog een geruimen tyd eer de rust ten volle hersteld was. Te Roomen heerschten partyschappen, en de andere steden, welke thans onder het pauselyk gebied stonden, raekten in de

[p. 57]

war door de streken van Desiderius, die maer gelegenheid zocht om overal tusschen te komen en voet te houden of te krygen in de kerkelyke bezittingen. Waer geestelyke ambten open vielen, wist hy zyne vrienden in te dringen; te Ravenna zelf deed hy zoo veel, dat een heilige bisschop na zyne dood vervangen wierd door een' snoodaert, die de kostelykheden der kerk verkocht om den Langobardschen vorst te betalen voor den schandelyken dienst van hem ontvangen⁽¹⁾. Men ziet dus dat de nieuwe paus met groote zwarigheden te worstelen had, en dat hy zonder de hulp van Pipinus de booze inzigten van Desiderius moeijelyk zou hebben kunnen verydelen.

Als eerste middel om het kwaed te beletten van voort te kankeren, werd Stephanus te rade eene kerkvergadering te houden in zyne hoofdstad. Hy zond dan zekeren Sergius, een man van vertrouwen, tot den koning der Franken, met verzoek van eenige geleerde hem onderhoorige bisschoppen naer Roomen af te vaerdigen voor het Concilie; maer onder wege vernam de gezant de treurige tyding dat Pipinus overleden was.

(1) Anastas. in vita Stephani III, bl. 177-78.

[p. 58]

Inderdaed, terwyl de koning zich ophield te Saintes⁽¹⁾ in Aquitanië, om raed te slaen met zyne Leuden omtrent het bestier der veroverde landen, en om de geschillen uit te wyzen die de nieuwe onderdanen voor zyne vierschaer bragten, werd hy aengerand door eene koorts, waer hy aenstonds het gevaer moet van ingezien hebben; want zonder toeven verliet hy de stad, begaf zich over Poitiers naer Tours, van daer naer Parys, en zoo naer de abtdy van St-Denis, alwaer hy stil bleef om den loop der ziekte gade te slaen. Deze nam spoedig toe, en voorspelde geen goed einde, weshalve de koning, gevoelende dat hy verzwakte, de Grooten en de prelaten des ryks by hem riep. Alsdan, in hunne tegenwoordigheid en met hunne toestemming, verdeelde hy naer oude gewoonte zyne staten tusschen zyne twee zonen Karel en Karloman⁽²⁾, de eerste van welke Austrië en Neustrië kreeg, met Saksen, Beijeren, Thuringen en Friesland, terwyl de andere bedeeld werd met Burgon-

(1) De hoofdstad van het voormalige Saintonge, in 't westen van Angoulème. De koningen hadden daer een paleis.

(2) Karel was toen 26 jaer oud, en zyn broeder 17.

[p. 59]

dië, het dus gezegde Provence⁽¹⁾, Septimanië, den Elsasz⁽²⁾ en Zwaben⁽³⁾. Wat Aquitanië betreft, daer dit pas onderworpen en nog niet volkomen tot rust gebragt was, bleef het zoo goed als onverdeeld aen beide.

Pipinus had maer juist in tyds zyn einde voorzien, want weinige dagen daerna, namelyk den 24^sten September 768, overleed hy, in den ouderdom van 54 jaren.

Hy had er zestien als koning geregeerd en, gedurende dien tyd, waerlyk groote daden verrigt. Door hem was de magt der Franken zoo goed als overheerschend geworden in Italië; een deel van Germanië was tot gehoorzaemheid gebragt; een

(1) Zie II^de Deel, bl. 436, aenteek. 2.

(2) Zie II^de Deel, bl. 150. aenteek. 3.

(3) Zie II^de Deel, bl. 431, aenteek. 1. De voortzetter van het Chronicon Fredegarii, c. 136, geeft deze verdeeling nauwkeuriger op dan de anderen. Zie nogtans ook Einhardi Vita Car. Magni, c. 3, by Bouquet, V, bl. 90, en de Annales Mettenses, ad ann. 768, aldaer, bl. 339. De oude kronykschryvers komen niet overeen; maer daer is weinig aen gelegen, want geheel de vaderlyke erfenis kwam weldra in Karels handen.

[p. 60]

ander had zich van zelf onderworpen; Aquitanië en Septimanië waren aen het ryk toegevoegd. Ter zelver tyd had Pipinus de grondslagen gelegd van het tydelyk gezag der Pauzen, en door zyne wyze staetkunde de kroon verzekerd aen zyn nageslacht. Het spreekt van zelf dat het hoofd der Kerk hem dankbaer was voor zyne groote diensten; maer tevens mogt hy rekenen op de genegenheid der bisschoppen, welke insgelyks van hem niet dan weldaden hadden ontvangen⁽¹⁾. En ook de Grooten des ryks waren hem gunstig en aengekleefd, omdat hy niet eigendunkelyk te werk ging, maer alles met hen beraemde op de plegtige ryksdagen van Meert of Mei welke, als vroeger gezegd is⁽²⁾, door zyne voorzaten hersteld waren en thans regelmatig gehouden werden⁽³⁾.

Deze groote vergaderingen hadden oorspronke-

(1) Pipinus had vele van zyns vaders onregtveerdigheden ten opzigte der kerkelyke goederen edelmoediglyk hersteld. Zie II^de Deel, bl. 461.

(2) Zie II^de Deel, bl. 415.

(3) En wel tweemael 's jaers, in de lente en in den herfst.

[p. 61]

lyk plaets op het veld⁽¹⁾. Nog zelfs ten tyde van Pipinus en zyne opvolgers, wanneer het weder gunstig was, werden zy gehouden in de open lucht⁽²⁾; anders zocht men schuilplaets in het paleis zelf waer de koning zich ophield, en dat derhalve groot moest wezen in zynen omvang om eene talryke menigte te herbergen⁽³⁾. Zoo lang het hoofdzakelyk op vechten en land veroveren aenkwam, begrypt men van zelf dat daer niet veel anders verrigt werd dan hetgeen tot den kryg, de wapenrusting of het leveren van manschap behoorde. Doch naer mate het ryk aengroeide en meer vastheid kreeg, kwamen er nieuwe belangen by waerin voorzien moest worden, zoo wel als in de middelen

(1) Van daer de benamingen van Campus Martii of Madii. Zie Du Cange op die woorden, II, col. 121.

(2) Zie Hincmarus, Epistola de Ordine Palatii, num. 35, by Bouquet, IX, bl. 265. Dezelfde brief van Hincmarus staet ook by Raepsaet, OEuvres complètes, II, bl. 335 en vlgg.

(3) By verloop van tyd werd het de gewoonte de ryksdagen altyd binnen het paleis te houden, tot dat er later afzonderlyke gebouwen voor die soort van vergaderingen gesticht zyn geworden.

[p. 62]

van bestier onder de verschillende volkeren die aen den scepter der Karolingers gehoorzaemden.

De vergadering bestond hoofdzakelyk uit twee standen, den geestelyken en den wereldlyken. Tot den eersten behoorden de bisschoppen, de abten en andere kerkelyke oversten; tot den tweeden de graven, de edellieden en hooge staetsbedienden. Beide standen hadden ieder eene byzondere zael van byeenkomst⁽¹⁾, maer mogten zich vereenigen om zaken die tevens Kerk en Staet raekten gezamentlyk te beslissen⁽²⁾. Wanneer de ryksdag geopend en ieder op zyn plaets was, gaf de koning de punten⁽³⁾ te kennen waerover de beraedslagingen moesten gehouden worden. Die punten, welke hem door zyne eigen wysheid waren ingegeven, of die hy gedurende het jaer opgemaekt had uit de berigten van alle kanten ontvangen, werden ter overweging

(1) De latynsche tekst gebruikt het woord curia.

(2) Hincmar. de Ordine Palat. num. 35.

(3) Deze punten werden voorgesteld in den vorm en onder den naem van Kapittels, in 't Latyn Capitula, en van daer de naem van Capitularia gegeven aen de wetten door de Karolingers ingevoerd, en welke in kapittels verdeeld waren.

[p. 63]

naer de kamers⁽¹⁾ gezonden. Deze redeneerden daer soms twee, dry dagen over of meer, volgens het gewigt der zaken, terwyl onderscheidene hofboden heen en weêr gingen om de twyfels en vragen der raedslieden op te nemen, aen den koning te onderwerpen, en antwoord of inlichtingen weêr te brengen⁽²⁾.

Terwyl aldus de openbare belangen onderzocht en 's konings voorstellen beraemd werden, hield de vorst zelf zich op onder de menigte die tot den ryksdag gekomen was⁽³⁾. Hy ontving de geschen-

(1) Ik noem die vergaderingen Kamers, niet dat zy overeenkwamen met hetgeen wy thans door dat woord verstaen; maer om te doen opmerken hoe onze hedendaegsche wetgevende Kamers daer toch met der tyd zyn uit voortgesproten.

(2) Hincmar. num. 34.

(3) Reliquae multitudini zegt de latynsche tekst; maer uit welke persoonen bestond die menigte, en wat kwam zy aen het hof doen? Daeromtrent blyft twyfel over; want de brief van Hincmarus is op verre na zoo duidelyk en uitdrukkelyk niet, als men wenschen zou. Het gaet vast dat, in de eerste tyden, alle vrye lieden, bezitters van allodiale goederen (Zie II^de Deel, bl. 319), het regt hadden van op den ryksdag te verschynen en deel te nemen aen hetgeen daer verrigt werd: en zulks was doenbaer, zoo lang de franksche koningen alleen over onze landen heerschten. Doch wanneer hun gebied tot over de Alpen en de Pyreneën strekte, werd het zoo goed als onmogelyk voor een groot deel der vrye onderdanen de ryksdagen, die dikwyls over den Rhyn of op de Maes plaets hadden, by te woonen. Die menschen bleven dan t' huis, en werden op den ryksdag vertegenwoordigd door hunne hertogen of graven en door hunne bisschoppen. Maer hier zelfs, ik meen in de oudste provinciën van het franksche ryk, gingen de alloden van den gemeenen man allengskens over in de handen der ryken en edellieden die, met der tyd, nagenoeg de bezitters werden van al de landgoederen. Aldus verloren de vrye lieden hun stemregt, of't weinige dat hun overbleef kon de kosten niet lyden om naer de vergadering te gaen. Deze bleven dan ook t' huis en vertrouwden hunne belangen toe aen de geestelyke en wereldlyke overheden, die hen op den ryksdag vertegenwoordigden. Doch die overheden gingen zelden alleen. De bisschoppen en prelaten waren vergezeld van hunne advocati (anders gezegd de Voogden hunner kerken, waer later breedvoerig zal van gesproken worden); de graven verschenen er met de scabini of schepenen hunner gauwen, gelyk men besluiten kan uit een bevel van keizer Lodewyk den Vrome, van het jaer 819, by Bouquet, VI, bl. 421. En zie daer waerschynlyk de menigte waer Hincmarus van spreekt. Men mag uit zynen brief opmaken dat die lieden naer het hof of den ryksdag gingen, eerder om den koning hulde te doen en geschenken te brengen, dan om regtstreeks deel te nemen aen de werkzaemheden der raedzael. Het was dus een overblyfsel van de oude gewoonte. Wy zullen in het vervolg zien dat de schepenen op de landdagen hunner gauwen meer te zeggen hadden.

[p. 64]

ken⁽¹⁾, groette de voornaemste persoonen, sprak met degenen die hy zelden zag, gaf woorden van

(1) Zie II^de Deel, bl. 415. Zie ook Grimm, Deutsche Rechts Alterhümer, bl. 245.

[p. 65]

troost aen de ouderlingen, jokte met de jeugd, en handelde met allen zoo wel van geestelyke als van wereldlyke zaken. Hier vond hy ook gelegenheid om aen den een en den anderen te vragen wat er voorgevallen was in de verschillende deelen des ryks waer zy vandaen kwamen. En niet alleen was 't hun veroorloofd alles regtuit te zeggen, maer zy hadden zelfs last om, van den eenen ryksdag tot den anderen, te vernemen naer hetgeen er omging zoo binnen als buiten het land, en geene moeite te ontzien om door vrienden of vyanden van alles onderrigt te wezen. De koning wilde inzonderheid

[p. 66]

weten of er in deze of gene gauwen eenige onlusten broeiden, en wat daer de oorzaek van was; of er iets onbillyks gepleegd werd waer 't noodig was de vergaderde raedslieden van te spreken, en zulke dingen meer. Eindelyk, hy onderzocht of er geene van de onderworpen natiën tot opstand overhelde; of er geene andere, die 't juk had afgeschud, genegen was om tot de gehoorzaemheid weêr te keeren; of er by degene die nog onafhankelyk waren geene aenslagen tegen het ryk gesmeed werden, willende van alles kennis en reden hebben, om de gevaren voor te komen en in de bestaende noodwendigheden middel te schaffen⁽¹⁾.

Gebeurde het dat die van binnen den koning zelf zochten te spreken, alsdan begaf hy zich in de raedzael, en bleef daer zoo lang als zy 't verlangden, latende iedereen met vrymoedigheid zyn gedacht zeggen, en luisterende naer de verschillende gevoelens, die over zyne voorstellen geuit waren⁽²⁾. In 't eind werden al de uitkomsten der beraedslagingen aen het oordeel van den koning

(1) Hincmar. num. 35 en 36.

(2) Hincmar. num. 35.

[p. 67]

onderworpen, die vervolgens in zyne wysheid besliste, en wat aldus vastgesteld was werd verpligtend voor allen.

Zie daer wat men gewoonelyk op den ryksdag verrigtte⁽¹⁾. De besluiten aldaer genomen werden het een achter 't ander te boek gesteld en als eene nieuwe wet of Capitulare, den naem dragende van den vorst die er het placet⁽²⁾ over uitgesproken had, afgekondigd.

Behalve deze ryksvergaderingen, hield de koning, wanneer de kryg hem aen het hoofd van zyn

(1) Hincmarus schreef op het einde der negende eeuw; maer de byzonderheden in zynen brief de Ordine Palatii meêgedeeld, hebben betrekking tot eenen ryksdag gehouden in 826.

(2) De ryksdagen eindigden met dat woord placet (het belieft my) eerst door den koning, en vervolgens door al de leden der vergadering tot drymael uitgesproken. Van daer dat zulke vergaderingen, die men in 't begin conventus, colloquium, consilium of synodus hiet, den naem van Placitum gekregen en behouden hebben, in het Fransch Plaid. Van daer ook de formula waer eeuwen lang de koningen van Vrankryk hunne Bevelen of Ordonnantiën meê sloten: car tel est notre bon plaisir.

[p. 68]

leger niet riep, meermaels 's jaers hof, vooral met de feesten van Paschen en Kersmis, die altyd zeer plegtiglyk gevierd werden. Alsdan was het byzonder levendig in het paleis, zoo wel als by de groote jagtpartyen, welke naer tyd en gelegenheid plaets hadden, en wanneer het krioelde van graven en edellieden die den koning in zyne vermaken vergezelden en op zyne kosten leefden. Maer geheel het jaer door was er toeloop naer het paleis, als naer het middelpunt der hoogere regering, alwaer niet alleen gezanten van vreemde vorsten, maer landvoogden, kerkelyke ambtenaren, krygsoversten van geheel het ryk, en allerhande persoonen die klagten te doen of iets te vragen hadden, dagelyks aenkwamen. De hofdienst moest dus zeer uitgebreid zyn, en het getal dergenen die er waerdigheden bekleedden byzonder groot. Aen het hoofd van allen stonden de Kapellaen⁽¹⁾ en de Palts-

(1) In de oudste oorkonden komt, deze ambtenaer voor onder den naem van Apocrisiarius, dien hy ook aen 't hof van het oostersch keizerryk droeg. By de Franksche koningen hiet hy naderhand Custos palatii en eindelyk Capellanus, als bestierder der hofkapel. Zoo noemde men de bidplaets van het paleis, uit hoofde der Capa, dat is de kap of het hoofddeksel vau Sint Martinus van Tours die daer bewaerd werd, en voor welke de franksche vorsten oneindig veel eerbied hadden. Zie Du Cange, op het woord, II, col. 211. - Op die kap legde men de plegtige eeden af, en in de krygstogten werd zy door den kapellaen aen het hoofd van 't leger gedragen. Zie den monik van Sint Gallen, de Gestis Caroli Magni, lib. I, c. 4, by Bouquet, V, bl. 108. - Naderhand is dat hoofddeksel naer Aken gebragt, en in de kerk aldaer door Karel den Groote gesticht, bewaerd gebleven, en sedert heeft de stad den naem gekregen van Aix-la-Chapelle.

[p. 69]

graef⁽¹⁾. De eerste, soms een bisschop, doch gewoonlyk een priester⁽²⁾, bestierde de geestelykheid van het hof en van den Palts⁽³⁾. Voorts werden alle godsdienstige en kerkelyke zaken, geschillen van kapittels of kloosters, verzoeken van bisschoppen aen den vorst, en wat er van dien aert al meer voorviel, hem in handen gegeven en gedeeltelyk door hem

(1) In 't hoogduitsch Pfaltzgraf, zoo veel als Paleisgraef of Comes palatinus.

(2) Zie Hincmar. de Ord. Palat. num. 44. en 16.

(3) Versta het grondgebied afhankelyk van het paleis, en welks bewoonders onmiddelyk onder het hof stonden, en daer te regt gingen. De namalige dusgenoemde Palatinaten zyn daeruit voortgesproten.

[p. 70]

beslist, of wel, als er te veel van afhing, aen het oordeel des konings onderworpen⁽¹⁾. De Paltsgraef, van zynen kant, verving den huismeijer der Merovingers⁽²⁾, en behalve zyn gezag over al de ambtenaren en bedienden der koninklyke wooning, alsmede over al de inwoonders van den Palts in wereldlyke belangen, was hy het die uitspraek deed over de zaken welke naer het hofgeregt verzonden werden of, gelyk men zegt, in appel gingen, en die den zin der wetten verklaerde, of deze, waer zy strydig schenen, overeenbragt: zoo nogtans dat hy in gewigtige dingen verpligt was den koning te raedplegen⁽³⁾.

Na den Paltsgraef volgde de Kanselier⁽⁴⁾ belast

(1) Zie Hincmarus, num. 19 en 20.

(2) Zie II^de Deel, bl. 330-31.

(3) Zie Hincmarus, num. 19 en 20. Zie ook Einhardi Epist. IX, by Bouquet, VI, bl. 371.

(4) Vroeger had hy den naem van Referendarius, later dien van Secretarius. Zie Hincmarus, num. 16, en Aimoinus, de Gestis Franc. c. 41, by Bouquet, III, bl. 138. - De tafels waer hy met de hofschryvers aen werkte, waren, om het stelen en 't verloren gaen der papieren voor te komen, beschut met schranken of traliën, in 't Latyn cancelli. Van daer is met der tyd de schryfkamer Cancelary genoemd geworden, en de hoofdschryver Cancelier.

[p. 71]

met de opstelling⁽¹⁾ en de uitvaerdiging of expeditie van de koninklyke verordeningen, akten van begiftiging of vryverklaring, antwoorden op verzoekschriften, en alle andere stukken, welke hy mede onderteekende en er het zegel op drukte, dat met der tyd in zyne handen gesteld werd. Hy moest insgelyks de nieuwe wetten het volk voorlezen, 's vorsten briefwisseling houden en de oorkonden of de archieven van het hof bewaren⁽²⁾.

Naest den Kanselier verschynt de Kamerling⁽³⁾.

(1) In het opstellen werd hy geholpen door wyze en geleerde mannen, legum doctores, proceres, judices, die insgelyks tot het paleis of tot 's konings gevolg en gezin behoorden. Zie Hincmarus, num. 16.

(2) Zie het Capitulare Ludovici Pii van 822, cap. 24, by Bouquet, VI, bl. 435, en Aimoinus, loc. cit.

(3) Camerarius, niet Cubicularius, met wien de eerste echter somtyds verward wordt. Hy had zyn' naem van de Camera regia, dat is 's konings Schatkamer, waer niet alleen het geld, maer al de kostelykheden en kleinooden van het hof in bewaerd werden. Van daer ook dat de landgoederen, die uitsluitelyk ten behoeve van het hof bebouwd werden, den naem hadden van kamergoederen. Zie het Capitulare Caroli magni van 813, cap. 19, by Bouquet, V, bl. 687. - Vita Ludovici Pii, cap. 65, by Bouquet, VI, bl. 124. - Het Edictum Pistense van Karel-den-Kale, cap. 14, by Bouquet, VII. bl. 658.

[p. 72]

Deze had het toezigt over de koninklyke gewaden en kleinooden, regelde de plegtigheden van het hof, en ontving de jaerlyksche geschenken der vazallen en die der vreemde gezanten⁽¹⁾. Hy droeg de sleutels der schatkist, telde en woog het geld dat inkwam en was tevens belast met de uitgaef, doch stond in alles onder de medezorg der koningin⁽²⁾.

Een andere hoogambtenaer van het hof was de Seneschalk⁽³⁾ die, met den Bottelier⁽⁴⁾ en den

(1) Zie Hincmarus, num. 22.

(2) Daer spreekt Hincmarus niet van, maer men vindt het door andere schryvers vermeld by Du Cange, op het woord Camerarius, II, col. 80, en op dat van Cubicularius, ib. col. 1202.

(3) In 't middeleeuwsch Latyn Senescalcus. De oorsprong van het woord is min of meer raedselachtig, niet de beteekenis van schalk, dat zoo veel zegt als dienaer, servus, famulus, gelyk Graff bewyst in het zesde Deel van zyn Althochdeutscher Sprachschatz, col. 480; maer het eerste lid der samenstelling heeft de geleerden veel spel geleverd. Bilderdijk, in zyn Geslachtlijst, leidt het af van sin, sinne, waervan ons huidig gezin, en, volgens hem, beteekent het geheele woord huisvoogd. Graff, in tegendeel, verklaert het door oudsten dienaer, en van dat gevoelen is ook Grimm in zyne Rechts Alterthümer, bl. 302.

(4) In 't Latyn Buticularius. Het fransche woord échanson is veel jonger en komt van ons schenker.

[p. 73]

Konstabel⁽¹⁾, voor de huisbehoeften te zorgen had, de laetste inzonderheid voor het stalwezen, en de Bottelier voor den wyn; doch beide stonden onder het opzigt van den Seneschalk die maken moest dat er nimmer iets te kort was en dat, als de koning naer eene andere plaets ging, daer in tyds het noodige heengevoerd wierd, waertoe hy onder zyn gebied een' Mansionarius had die voorafging om alles in gereedheid te stellen.

Behalve deze voorname ambtenaren, waren er

(1) In 't Latyn Comes stabuli, zoo veel als stalgraef, welke naem van comes aen allerlei ambtenaren gegeven werd, als by Du Cange op het woord te zien is. De Maerschalk of marescalcus (van het oude maer, mare, peerd, en schalk, dienaer, knecht) moest eigentlyk zorgen voor de gezondheid der peerden, het beslaen van hun voeten, enz., en stond onder den Konstabel.

[p. 74]

aen 't hof vier Jagtmeesters en een Valkenier, wier bediening ligt te raden is⁽¹⁾. Alsmede een Deurwachter⁽²⁾, een Beurshouder⁽³⁾, een Huisbezorger⁽⁴⁾, een Schapwaerder⁽⁵⁾, en meer andere be-

(1) Hincmarus weidt er over uit, en toont hoe gewigtig al die bedieningen waren. Zie hem, num. 24. De Mansionarius, op de voorgaende bladzyde vermeld, kreeg sedert in 't Fransch den naem van Maréchal des logis. Men zie Hincmarus over hem, num. 23.

(2) Hincmarus noemt hem Ostiarius; doch andere gelyktydige schryvers spreken van den Magister Ostiariorum, dat is, het hoofd der deurbewaerders, veelal een edelman van hooge afkomst, en wiens ambt voor eene groote weerdigheid aengezien werd. Zie Du Cange op het woord, IV, col. 321. Op zulken Magister Ostiariorum zal het hier dan ook wel aenkomen.

(3) Het Latyn zegt Sacellarius, dat Du Cange verklaert door Sacelli seu fisci custos, en voegt er by dat sacellum een beurs beteekende, crumena. Zie hem op het woord, VI, col. 18.

(4) Hincmarus noemt hem Dispensator, dat zoo veel zegt als het fransch économe.

(5) Ik vertael letterlyk den latynschen naem Scapoardus, af te leiden, volgens Du Cange, van ons nederduitsch schap, oudtyds zoo veel als schapraei, armarium, promptuarium, theca, en ward, bewaerder, custos. Du Cange voegt er by: forte is, cui vasorum custodia credita erat.

[p. 75]

dienden, als Parkhoeders⁽¹⁾, Velteraers⁽²⁾ en Beveraers⁽³⁾, welke uit al de verschillende landstreken van het ryk gekozen werden, volgens dat zy best geschikt waren of schenen te zyn om hunnen dienst te doen⁽⁴⁾.

Het meeste deel dezer hofbeambten vervulden niet oogenblikkelyk het paleis dat de koning voor eenen tyd bewoonde: neen, zy hadden hun vast

(1) Bersarii heeten zy in het Latyn, en Du Cange vertolkt het woord door venatores vel parcorum et silvarum custodes. Zy waren inzonderheid belast de parken of omtuinde bosschen te bewaken, en het wild daerin te houden. Zie Du Cange, op het woord Bersa, I, col. 1136.

(2) De Velteraers of Veltrarii hadden de zorg over de hazenwinden en moesten die leeren. Zie Du Cange, op het woord, en mede op Canis veltris (II col. 163) dat hy verklaert door canis sagax vel odorisequus, leporarius. Grimm, in zyne Geschichte der Deutschen Sprache, I, bl. 38, stemt daer meê overeen. Het Italiaensch veltro is, in denzelfden zin, nog gebruikelyk.

(3) Hincmarus zegt Beverarii, namelyk mannen op de jagt der bevers of castors afgerigt. Waeruit volgt dat de bevers, thans geheel onbekend in onze streken, toen ter tyd zeer gemeen waren. Zie Du Cange op het woord Bever, I, col. 1143.

(4) Hincmarus, num. 17.

[p. 76]

verblyf in de onderscheidene paleizen het geheele ryk door verspreid. Het oud voorvaderlyk gebruik van op het land te leven⁽¹⁾ hield nog altyd stand. Daerenboven waren de steden klein in getal⁽²⁾, slechts hier en daer eene enkele van romeinschen oorsprong, ellendig gebouwd, niet bewoond dan van arm volk en veel te vernepen voor menschen die hun leven in kryg voeren, in jagen en feest houden doorbragten. De edellieden woonden dus in het ruime veld, en de koning ook. Maer deze overal domeinen hebbende, had ook paleizen in de verschillende deelen des ryks, welke hy beurtelings betrok, volgens dat de politieke aengelegenheden of de huishoudelyke belangen meêbragten. Waer 's vorsten tegenwoordigheid noodig was, het zy om de openbare rust te handhaven of een beginnenden

(1) Zie II^de Deel, bl. 126.

(2) Althans in de noordelyke gewesten van het franksche ryk. Wat ons land aengaet, mag men zeggen dat, in den tyd van Karel den Groote, Maestricht en Doornik de eenigste steden waren die dien naem verdienden. Tongeren was vernield. Antwerpen, Gent, Namen, Bergen waren maer castra, omringd misschien van een handvol huizen, of in de nabyheid van een klooster, maer kunnende nog onder den naem van steden niet doorgaen.

[p. 77]

oproer te dempen, het zy om nader by zyn legers te wezen en den kryg te kunnen bestieren, daer begaf hy zich naer toe⁽¹⁾ en nam zynen intrek in het naest gelegen paleis. In tyd van vrede zelfs had hy zelden een vasten zetel, maer ging van het eene paleis naer het andere, iets wat de levenswyze van dien tyd noodzakelyk maekte. Inderdaed, 's konings hofstaet en gevolg was zoo groot, de bezoeken van edellieden en vazallen zoo menigvuldig, de toeloop der landvoogden en kerkelyke ambtenaren zoo aenhoudend, de binnen- en buitenlandsche gezantschappen zoo talryk, en dus de dagelyksche bevolking van het paleis zoo sterk, dat de voorraed van allerhande noodwendigheden en van voeder voor de peerden aldra te kort zou geschoten hebben, indien het hof al te lang op dezelfde plaets gebleven ware. Om zulks voor te komen, zoo haest zolders en schuren begonnen yl te worden, begaf zich de vorst naer eene andere wooning, waer hy telkens nieu-

(1) Zoo hield Karel de Groote zich by voorkeur op te Aken, omdat hy daer niet ver van de Saksers was, en dus altyd gereed om by te springen, wanneer dat volk aen het muiten viel. Later deed Karel eene kerk en een paleis bouwen te Aken, en met der tyd al meer en meer versierd, werd dit de hofstad.

[p. 78]

wen overvloed vond, en keerde naer een vorig verblyf niet terug, voordat het weêr van alles behoorlyk voorzien was⁽¹⁾.

En nog zouden de paleizen, schoon hun getal zeer aenmerkelyk was⁽²⁾ en veel omliggende grond er aen toebehoorde, niet toereikend geweest zyn om al het noodige op te brengen. Doch daer waren bovendien ontelbare landhoeven of dusgenoemde

(1) Zie Hincmarus, num. 23. Lodewyk de Vrome, Karels zoon en opvolger, wachtte in den regel dry volle jaren eer hy naer het zelfde paleis wederkeerde. Zie Vita Ludovici Pii, cap. 7, by Bouquet, VI, bl. 90. Die gewoonte van gedurige verhuizing heeft bykans zes eeuwen geduerd, namelyk tot onder Karel IV, die in 1378 overleed. Zie Hüllmann, Geschichte der Stände, bl. 55.

(2) Du Cange telt er tot boven de honderd en twintig; doch waerschynlyk waren 't allen geen eigentlyk gezegde paleizen. In België bevonden er zich voor het minst veertien of vyftien, namelyk te Aken, te Goddingen by Aken, te Duren op de Roer, te Arleux in 't Kameryksche, te Arques, te Herstal, te Maseyck, te Meersen op de Maes, te Nimwegen, te Lestines by Binche, te Neufchâteau in Ardenen, te Doornik, te Utrecht, te Theux in 't Luiksche, te Rolduc of 's Hertogen-Rade, en vermoedelyk nog elders. Zie Raepsaet, OEuvres compl. IV, bl. 212.

[p. 79]

Villae regiae⁽¹⁾, waer al de vruchten van ingeoogst en naer het paleis, van 't welk zy afhingen, gevoerd werden⁽²⁾.

Eene Villa⁽³⁾ was eene groote hofstede bewoond door den eigenaer, of ten zynen voordeele onderhouden, en hoofdzakelyk bestemd tot den akkerbouw en de veeteelt. De Villa werd bestierd door een' Hofmeester of Villicus, ook Major⁽⁴⁾ genoemd die, behalve zyn algemeen bewind, inzonderheid het opzigt had over de landbouwers en hunne da-

(1) Het oude en echte woord is Hoef, in de latynsche wetten, kronyken en andere schriften vertaeld door Villa, uit hoofde van de overeenkomst der franksche hoef met de villa romana.

(2) Die Villae regiae worden soms Palatia genoemd, en omgekeerd, zoodat het dikwyls moeijelyk is de twee dingen te onderscheiden. Hüllmann, in het boven aengehaeld werk, bl. 57 en vlg., maekt eene optelling van 176 koninklyke domeinen, en is nogtans verre van te beweren dat hy ze allen gevonden heeft.

(3) Het woord is latyn, en beteekende by de Romeinen een lust- of landhuis, gelyk Cicero en Maecenas er een te Tibur hadden. Uit die tael is het in 't Italiaensch gebleven, en in 't Fransch overgegaen, doch met eene andere beteekenis, namelyk die van stad.

(4) Van daer het fransche maïeur en maire.

[p. 80]

gelyksche bezigheden. Naest deze waren er allerlei handwerklieden, wevers, wagenaers, smeden, timmermans, bakkers, snyders, leêrtouwers, schoenmakers, enz.⁽¹⁾ welke, volgens hun bedryf, in onderscheidene ambachten verdeeld, en in verschillende werkplaetsen vergaderd, hunne gewoone taek vervulden onder het oog van hunne Decani of Dekens⁽²⁾, ieder van welke, gelyk zyn naem meêbrengt, het opzigt had over tien man⁽³⁾. Wat de

(1) Zie er nog vele anderen opgenoemd in het Capitulare Caroli Magni de Villis imperialibus, cap. 45, by Bouquet, V, bl. 655.

(2) Zoo oud is de instelling der Dekens of hoofden der verschillende ambachten, die in ons land en elders bestaen hebben tot aen de fransche omwenteling van het einde der laetste eeuw.

(3) Zoo verstaet het Raepsaet, OEuvres compl. IV, bl. 216. Maer anderen houden het daervoor dat ieder ambacht slechts één deken had, en zulks is niet onwaerschynlyk, althans in villae van geen al te groote bevolking. De gelyksoortige ambachten van al de koninklyke landhoeven stonden nog eens onder het opperbestier van een der hooge hofambtenaren, die alles verordende wat tot de goede inrigting van het ambacht behoorde, en wiens gezag, met verloop van tyd grooter wordende, eindelyk over het geheele ryk zich uitstrekte. Zoo zien wy, in de middeleeuwen, al de tappers en wyntaverniers afhangen van den Hofschenker en van hem reglementen ontvangen. Zoo ook schreef de groote Maerschalk des konings wetten voor aen al de smeden van het ryk. Zoo de groote Kamerling aen de kramers, kordewaniers, peltiers, enz. Die orde van zaken heeft blyven voortduren tot na de opkomst der stedelyke gemeenten, alswanneer de onderscheidene ambachtslieden in verschillende corporatiën vereenigd zyn geworden, en voortaen onder het bestier hunner hoofddekens gestaen hebben, ja met der tyd veel te zeggen hebben gekregen, als wy later verhalen zullen. Zie Raepsaet, ter beroepen plaets, IV, bl. 216.

[p. 81]

vrouwen aengaet, deze stonden onder de Meijeresse⁽¹⁾, vermoedelyk des hofmeesters echtgenoot, die belast was aen ieder het noodige te verschaffen om het vlas, de wol, den hennep te spinnen; om boter en kaes te maken, en wat er van dien aert al meer mogt te doen zyn⁽²⁾. De bevolking eener Villa beliep tot vyf, zes honderd, ja soms tot duizend man toe⁽³⁾, waeronder vele dienstbare lieden, maer ook

(1) In 't Latyn Majorissa. Zie Raepsaet, IV, bl. 210 en 215.

(2) Zie het Capitulare de Villis, cap. 43. en 49.

(3) Zie Warnkoenig, Hist. du droit Belgique, bl. 48.

[p. 82]

velen die hun eigen meester waren, ofschoon verpligt, om den kost te winnen, by een vreemden heer te werken, ieder in zyn ambacht⁽¹⁾. Ten einde orde en tucht onder zoo veel volk te houden, was er een Schout⁽²⁾, elders een Provoost⁽³⁾ belast met de politie. In groote landhoeven vond men een' Baljuw⁽⁴⁾ en een' Schout, in welk geval de Baljuw de regter was, vonnis strykende over de begane misdaden of uitspraek doende in persoonlyke geschillen, gelyk onze hedendaegsche vrederegters; terwyl alsdan de Schout het ambt waernam van deurwaerder en 't bestier der gevangenis in handen had. In hofsteden van minderen omvang kon de Meijer alles alleen gedaen krygen, en was dan huishouder en regter te samen.

Iedere koninklyke Villa wist hoeveel peerden zy jaerlyks kweeken moest, om die, op eenen gestelden dag, by den vorst in te leveren. Op gelyke wyze was het getal van hoenderen en ganzen bepaeld die

(1) Zie Raepsaet, IV, bl. 214.

(2) In 't middeleeuwsch Latyn Scultetus, in 't Fransch écoutète.

(3) Praepositus, prévôt.

(4) Balivus, bailli.

[p. 83]

men op te brengen had; de vette schapen en zwynen, het gezouten spek, de wyn, de mostaert, boter, kaes, was en honig, alles stond op maet of getal, en diende van goede kwaliteit te wezen. Voorts wist de hofmeester, wanneer de koning feesten gaf, hoeveel pauwen⁽¹⁾, fezanten, tortelduiven, patryzen en ander gevogelt hy opzenden moest, even als hy te zorgen had om vlas, roofwol, olie en zeep, meekrap en andere behoeften aen de koninklyke fabryken te verschaffen, en wat hy te veel had moest verkocht worden⁽²⁾.

Naest de dusgenoemde Villae waren er andere hofsteden of landgoederen die den naem droegen van Curtes of Cortes⁽³⁾, en nog andere, aengeduid

(1) In dien tyd, en eeuwen lang, werd de pauw gehouden voor eene buitengewoone lekkerny, bewaerd voor de vorstelyke tafels. Het was zelfs eene groote eer den vogel in stukken te snyden, weshalve zulks altyd door een der aenzienlykste persoonen van het gezelschap verrigt werd. De liefhebbery voor de pauwen was van romeinsche afkomst. Zie Plinius, X, 20, alias 23.

(2) Cap. de Villis, 34, 35, 39, 40.

(3) Het woord schynt afkomstig van het oud gallisch cort, dat verzameling of kring (cercle) beteekent. Zie Warnkoenig, op. cit. bl. 47.

[p. 84]

door het woord Mansus. Wat de Curtis betreft, daeromtrent loopen de gevoelens der schryvers uiteen, en nergens vindt men ze klaer beschreven. Het waerschynlykste is dat het een soort was van onderhoorige Villa, bestaende uit landgoederen te verre afgelegen om door den Villicus bestierd te worden, maer die niet te min onder zyn gezag stond en eenen by hem verantwoordelyken plaetsvervanger aen het hoofd had⁽¹⁾. Omtrent den Mansus is men het beter eens. Hy staet gelyk met

(1) Zie Raepsaet, bl 204. Vele van die oude curtes zyn met der tyd dorpen geworden, en hebben tot den huidigen dag nog iets van hun eersten naem bewaerd in den uitgang court, gemeen aen vele waelsche plaetsen, als Raucourt, Harcourt, Bellecourt, enz., waermede onze nederduitsche dorpsnamen op hove uitgaende, als Santhove, Morckhove, Nieuwenhove, enz. volkomen overeenstemmen. In de Villae regiae, althans in dezulke waer de koning een paleis had, verstond men door curtis dat deel, waer de werk- en ambachtslieden hun verblyf hadden, en dat sedert in 't Fransch den naem gekregen heeft van basse-cour. Voor de heeren die aen 't hof kwamen, waren er andere gebouwen, aengeduid onder den naem van Herebergum of hereberga, waer ons woord Herberg van daen komt. Zie Raepsaet, bl. 213.

[p. 85]

onze hedendaegsche Hoef, waervan de naem niet zelden gegeven wordt aen den Frankschen Mansus⁽¹⁾. Oorspronklyk schynt de mansus bestaen te hebben uit twaelf bunderen gronds, bosch en water er in begrepen⁽²⁾, en het lot of het aendeel van iederen Frank na de overwinning geweest te zyn⁽³⁾. Doch deze maet is dezelfde niet gebleven; want reeds in een Charter van keizer Lotharis (anni 856) is er spraek van Mansus bestaende uit dertig bunderen gronds⁽⁴⁾. Daerenboven mogt iedere eigenaer zyn goed vermeerderen door de aengespoelde aerde of door de onbebouwde hei of moerassen die

(1) In 1275 gaf de heer van Breda aen de abtdy van St Bernardus op de Schelde quinquaginta hoevas sive mansus jacentes in parochia de Gastel. Zie de oorkonde by Miraeus, Op. diplom. II, bl. 865.

(2) Zie Du Cange op het woord Mansus, IV, col. 436, en Warnkoenig, Histoire du droit Belgique, bl. 46. - In den even aengehaelden giftbrief van 1275 staet er uitdrukkelyk by: et unamquamque hoevam sive mansum duodecim bonaria continentem.

(3) Zie Warnkoenig, bl. 46, en ons II^de Deel, bl. 319. aenteek. 1.

(4) Zie de oorkonde by Martène en Durand, Amplissima Collectio, I, col. 146.

[p. 86]

er by gelegen waren. Deze aenwinst kreeg dan den naem van Byvank⁽¹⁾.

De groote heeren, zoo wel als de koning, woonden op hunne Villa of op een hunner Villae⁽²⁾, alwaer zy, ieder volgens zynen rang en vermogen, meer of min bedienden hadden, behalve de landbouwers en de ambachtslieden die daer, even als in het vorstelyk verblyf, alles wat tot de levensbehoeften noodig was moesten voortbrengen⁽³⁾. Het was even zoo met de bisschoppelyke kerken en met de kloosters: allen bezaten Villae groot of klein, op den gemeenen voet ingerigt, en voorts hoeven of Mansus in minder of meerder getal, door dienstbare lieden bewerkt ten voordeele van de eige-

(1) Warnkoenig, loc. cit.

(2) Die, waer de heer op woonde, werd genoemd Villa dominicata.

(3) Men kan zich een goed denkbeeld vormen van de hofsteden diens tyds, met te denken aen de abtdyen die tot aen onzen leeftyd bestaen hebben, en alwaer insgelyks alles wat tot den onderhoud van het huis en diens bewoonders onontbeerlyk was, binnen de muren van het gesticht, en door onderscheidene ambachtslieden van de abtdy afhangende, gemaekt en verschaft werd. Zie Raepsaet, bl. 214.

[p. 87]

naers, of verpacht op de zelfde wyze gelyk dit thans gedaen wordt, behalve dat de pachter met een deel zyner vruchten betaelde, in stede van met geld dat toen ter tyd nog zeer schaersch was.

In latere eeuwen, vooral in de tiende, elfde en twaelfde, alswanneer alle geschillen met geweld beslist werden, en dat de heeren gedurig met elkander in oorlog waren, had ieder belang om zyne Villa of woonstede te versterken tegen de aenvallen van buiten. Van daer die menigte van kasteelen en sloten, het zy op hoogten en ongenaekbare plaetsen gesticht⁽¹⁾, het zy in de leegte maer omringd van grachten en bolwerken, bezet met torens, voorzien van ophaelbruggen en in staet om lange belegeringen uit te staen, gelyk men er tot den huldigen dag nog vele ziet en er vroeger waren in meest al de heerlykheden van ons land en elders. Sommige dezer Villae, aen vorsten toebeboorende of aen

(1) By voorbeeld op de boorden van de Maes en van den Rhyn. Die kasteelen, op hemelhooge rotsen gebouwd, en eeuwen lang ware rooversnesten, zyn nutteloos geworden sedert de uitvinding van het buskruid.

[p. 88]

menschlievende heeren; of gelegen by eene rivier en dus in gunstige omstandigheden voor den handel en de nyverheid; of ook al bevoorregt door het graf of de overblyfsels van eenen beschermheilige, tot wien de landlieden van wyd en zyd te bedevaert gingen, werden met der tyd meer en meer bevolkt van vrye inwoonders die, met verlof van den heer en in de nabyheid der hofstede of der kerk, huizen kwamen opslaen en nering deden. Zoo ontstonden de Dorpen⁽¹⁾ door uitbreiding der oorspronkelyke Villae; en als die uitbreiding voortduerde, uit hoofde van verschillige oorzaken die ze begunstigden, kwamen er zelfs Steden⁽²⁾ uit voort die, met

(1) Ontelbare dorpsnamen gaen uit op hem, in Duitschland op heim, dat huis of woonplaets beteekent en dat, by den naem van den heer gevoegd, zoo veel zegt als het verblyf b.v. van Wolfaert in Wolverthem, van Eppo in Eppeghem, van Ado in Adeghem, enz. De uitgang ham schynt ook geen anderen oorsprong te hebben. Zie Hoeufft, Bijdragen tot de Naams-uitgangen, enz. Breda, 1816.

(2) De naem van Villa wordt, in de latynsche oorkonden, nog voortdurend gegeven aen die plaetsen welke reeds sedert lang opregte steden geworden waren, en, in het Fransch, zyn de woorden Ville en Village, die van Villa afkomen, tot heden toe gebleven.

[p. 89]

verloop van tyd ontwikkeld, beschermd door muren en poorten, begiftigd met voorregten en vryheden, bewoond van eene werkzame en vernuftige burgery, den luister geworden zyn van België, gelyk wy later wydloopiger zullen zien.