Vaderlandsche historie. Deel 3

[p. 1]

Vaderlandsche historie.
Derde deel.

Tydvak der Karolingers. - Regering van Pipinus. - Van Karel den Groote. - Van Lodewyk den Vrome. - Verdeeling des Ryks. - Ryk van Lotharis. - Hertogdom van Lotharingen.

[p. 3]

Vaderlandsche historie.
Eerste hoofdstuk.

pipinus koning. - zyn dubbele veldtogt in italië.

754-755.

De verheffing van Pipinus-den-Korte tot koning der Franken⁽¹⁾, beoordeeld volgens onze hedendaegsche begrippen van erfelykheid en opvolging, heeft een voorkomen van onwettigen en gewelddadigen handel, waer Paus Zacharias geen deel had moeten aen nemen. Doch zulks is maer schyn. In de achtste eeuw, en zelfs veel later, bestond nog altyd het voorvaderlyk kiesregt, dat niet alleen de Franken, maer al de volkeren van germaenschen oorsprong van ouds her hadden meêgebragt⁽²⁾, en waer zy ook allen des noods gebruik van maekten. Het eerste vereischte in den koning was dat hy met

(1) Zie II^de Deel, bl. 483.

(2) Zie II^de Deel, bl. 157 en vlg.

[p. 4]

de kling in de vuist zich aen 't hoofd zyner krygers kon stellen en deze naer 't slagveld leiden. Was hy daer te jong voor, zoo stelde men gewoonelyk iemand anders in zyn plaets, om middelerwyl het bevel te voeren. Maer kwam de onmagt voort uit lafhertigheid van aert, als waermede de meerderheid der Merovingers sedert de laetste honderd jaren behebt was geweest, in zulk geval verloor hy zyne regten op de krygszuchtige volkeren die hy beheerschte, en deze mogten hem laten zitten, om eenen nieuwen vorst te kiezen, beter in staet zyne pligten te kwyten⁽¹⁾. Volgens dat beginsel waren de Leuden van Pipinus te werk gegaen; in dien zin had Paus Zacharias geantwoord op de vraeg die men hem was komen voorstellen⁽²⁾: derhalve is 't geen wonder dat al de schryvers van dien tyd de verheffing van den Austrasischen koning voor wettig erkennen⁽³⁾.

(1) Dit geschied punt is byzonder wel bewezen by Lehuërou, II, bl. 97 en vlg.

(2) Zie II^de Deel, bl. 482.-Gesta Reg. Francorum, ad ann. 751, by Bouquet, II, bl. 576-77.

(3) 't Is waer, eene aloude gewoonte, met der tyd tot wet geworden, en vermeld in het II^de Deel, bl. 138, wilde dat de koning ten minste in het vorstelyk stamhuis gekozen wierde. Doch Pipinus werd gehouden als van merovingisch bloed, het zy dat zyn voorouders inderdaed van koninklyke afkomst waren, of dat de Leuden zulks by middel van een valschen geslachtboom de menigte opdrongen, gelyk het meer gebeurd is. Zie by Bouquet, loc. cit.

[p. 5]

En het was waerlyk niet om zyn brood in ledigheid te eten, dat Pipinus de kroon opgezet had; want nauwelyks had hy de koninklyke zalving ontvangen⁽¹⁾, of daer brak een nieuwe opstand uit in het land der Saksers, alwaer hy dan ook welhaest moest naertoe trekken, en den oorlog voerde met zulk gevolg, dat hy in den loop des zomers 753 alles weêr stilde⁽²⁾. Met ryken buit beladen keerden de Franken dan terug den Rhyn over, en namen hunnen weg door het Ardennen-Woud naer Diedenhoven op de Moezel⁽³⁾, alwaer de koning rustdag

(1) Zie II^de Deel, bl. 483.

(2) Fredegarii Contin. c. 118, by Bouquet, V, bl 1. Het muitzieke volk, om vergiffenis te bekomen, stemde nu toe aen de prediking van het Evangelie in Saksen, en beloofde eene jaerlyksche schatting van 300 peerden. Zie de Annales Mettenses, ad ann. 753, by Bouquet, V, bl. 336.

(3) In 't Fransch Thionville, tusschen Luxemburg en Metz. De Karolingers hadden daer een landhuis, naderhand een koninklyk paleis, alwaer de vorsten in de negende eeuw dikwyls hun verblyf namen en hof hielden, als hierna nog zal gezegd worden. Later werd Diedenhoven eene byzondere heerlykheid die, by uitsterving van het eerste stamhuis, overging tot de graven van Luxemburg.

[p. 6]

hield. Gedurende zyn verblyf ontvong hy daer een' afgezant van Paus Stephanus III⁽¹⁾, de boodschap brengende dat de heilige Vader Roomen verlaten had, om den vorst der Franken in zyn land te komen spreken, en dat hy reeds gelukkig de Alpen over geraekt was⁽²⁾.

Om dit merkweerdig bezoek, en wat er 't gevolg van was, beter te doen verstaen, moeten wy een oogenblik buiten onze geschiedenis gaen, en den lezer met den toenmaligen staet van Roomen en Italië bekend maken.

Roomen was nu de hoofdstad niet meer van een

(1) Of Tweeden van dien naem; want zyn voorzaet, ook een Stephanus die, in 752, Zacharias opgevolgd was, had maer dry dagen na zyne verheffing geleefd, en wordt van velen onder de Pauzen niet geteld.

(2) De Paus was gekomen over den grooten St. Bernhart, toen ter tyd nog Jupiters-Berg genoemd. Zie Fredegar. Cont. c. 119, by Bouquet, V, bl. 2.

[p. 7]

magtig ryk, maer, sedert het midden der zesde eeuw, een hertogdom dat, onder 't wereldlyk opzigt, afhing van de keizers van Constantinopelen. Deze hadden, ten laetste, in 't Noorden van Italië weinig meer behouden dan Ravenna⁽¹⁾ met zyn grondgebied, hetwelk den naem kreeg van Exarchaet⁽²⁾, en een streep lands op den oever der Adriatische zee, den naem voerende van Pentapolis⁽³⁾. In zuidelyk Italië bezaten zy nog het hertogdom van Napels en dat van Otranto met een

(1) Groote stad gelegen naby de Adriatische zee op den Golf van Venetië. De grieksche keizers hadden daer eenen vasten voet, omdat zy er gemakkelyk met schepen komen konden, en er manschap zenden.

(2) Een grieksch woord dat nagenoeg het zelfde beteekent als ons Vorstendom. De Exarch van Ravenna was een soort van onderkoning, en verving den persoon des keizers in Italië. Zyn byzonder grondgebied (of het Exarchaet) bestond uit hetgeen men later met den naem van Romagne heeft aengeduid, en waer men, onder andere min aenzienlyke, de volgende steden in vindt: Rimini, Bologna, Faënza, Forli, Modena, Piacenza, Ravenna, Reggio, Ferrara, Bertinoro, Cesena, Imola. Maer de grenzen veranderden er gedurig van.

(3) Omdat er vyf steden in geteld werden, namelyk Pesaro, Fano, Sinigaglia, Ancona en Osimo.

[p. 8]

gedeelte van Calabrië. Het overige was voor en na ingenomen door de Langobarden⁽¹⁾ die eindelyk, mag men zeggen, meester waren van het schiereiland. Sedert meer dan een eeuw hadden de pauzen al hunne magt ingespannen om het keizerlyk gezag te Roomen, en waer het elders nog staende was, te handhaven, met des te meer geluk, dat de Langobarden, door inwendige twisten verdeeld, hunne zucht tot verovering niet altyd konden involgen. Doch wanneer, in 713, Luitprandus⁽²⁾ den troon beklommen had, hielden de onlusten op, en de koning hervatte het oude ontwerp zyner voorgangers, van alles wat nog den keizer gehoorzaemde aen zyne magt te onderwerpen. Terwyl hy naer eene goede gelegenheid wachtte, werd, in 717, Leo de Isauriër, een man van nietige afkomst, verheven tot den troon van Constantinopelen, en vatte weldra eene dolle woede op tegen de beelden der Heiligen, welke hy beval door geheel het ryk te vernietigen⁽³⁾. Zulk uitzinnig gebod kon niet missen van overal groote verbazing en opspraek te ver-

(1) Zie II^de Deel, bl. 144 en 458.

(2) Zie II^de Deel, bl. 458.

(3) Van daer zyn bynaem van Leo den Beeldstormer.

[p. 9]

wekken, en Paus Gregorius II verzette er zich tegen gelyk het zyn pligt was⁽¹⁾. Maer de keizer, halsstarrig in zyn voornemen, en verbitterd tegen den kerkvoogd die hem zyn ongelyk had durven onder de oogen leggen, gebood den toenmaligen Exarch van Ravenna naer Roomen te trekken en den paus af te zetten. Dit zou er misschien van gekomen zyn, hadden de Langobarden den griekschen vorst den doortogt over hun grondgebied niet geweigerd. Doch nu brak er een oproer uit te Ravenna, alwaer het volk den Exarch dood sloeg, en de kans klaer maekte voor koning Luitprandus om het Exarchaet in te nemen, gelyk hy het werkelyk deed in 726.

Dezelfde onlusten ontstonden te Napels, welks hertog Exhilaratus naer Roomen gegaen zynde om 's keizers last te volbrengen, aldaer insgelyks met zyn' zoon ter dood werd gebragt door de razende menigte die niet tegen te houden was, en zelfs den griekschen landvoogd, met name Petrus, de stad uit joeg. De misnoegdheid was algemeen. In de meeste steden werden de wethouders afgezet en anderen door de burgers aengesteld: zelfs was er

(1) Zie zyne brieven by Baronius en Muratori, Annal. ad ann. 726.

[p. 10]

spraek van eenen nieuwen keizer te noemen die te Roomen verblyven en den oorlog verklaren zou aen den beeldstormer. Maer nu kwam er de grootmoedige Gregorius tusschen, die nog altyd de hoop koesterde dat Leo zyn ongelyk zou erkend hebben. Hy sprak dan voor hem ten beste en bragt het zoo ver, dat het keizerlyk gezag zoo te Roomen als te Napels regt bleef. Kort daerna vertrok er een nieuwe Exarch van Constantinopelen naer Italië met een aental schepen en, geholpen door de Venetiërs, gelukte het hem in Ravenna weêr de overhand te krygen. Deze voorspoed maekte hem en zyn' meester ondankbaer; want in stede van den heiligen Vader zyne getrouwheid te vergelden, smeedde hy nieuwe plannen om hem van zynen zetel te stooten. Hiertoe wist hy dit mael den koning der Langobarden op zyne zyde te halen, zoo dat al haest twee legers naer Roomen trokken met booze inzigten⁽¹⁾. De heilige kerkvoogd verloor den moed niet, en was gelukkig genoeg om het gevaer nog eens af te keeren, door een bestand te

(1) Zie Anastasius, Vita Gregorii II, by Muratori, Rer. Ital. Script. III. P. I, pag. 154-58.

[p. 11]

sluiten met beide legerhoofden. Hierop stierf de paus, en had voor opvolger een anderen Gregorius, III^den van dien naem (731).

's Keizers moedwil was niet veranderd. Zyn onbezonnen haet tegen de beelden der Heiligen deed hem de ooren sluiten voor al de vermaningen welke hem van het hoofd der Kerk gegeven werden. Hy zou kost dat kost zyn opzet doordryven, weshalve de paus, die onmogelyk in zoo goddeloos een stuk iets kon toegeven, genoodzaekt werd een Concilie te vergaderen om, door de samenstemming van zoo veel catholyke bisschoppen als hy byeen krygen kon, de leer der Kerk te bevestigen, en zich zelven te sterken. Het concilie vergaderde, de kettery der Iconoclasten werd gedoemd, en de banvloek, reeds vroeger tegen de beeldstormers uitgesproken, werd vernieuwd. Dit vonnis echter deed op den verstokten keizer geen ander uitwerksel dan hem nog woedender te maken. Hy antwoordde op de uitspraek der kerkvergadering door het uitreeden van eene talryke vloot, welke hy met veel gewapende magt naer Italië zond om wraek te nemen op den paus en diens aenhangers. Maer ziet, als de schepen den Adriatischen zeeboezem ingezeild waren en vooruit

[p. 12]

stevenden om haest te Ravenna aen te landen, werden zy op het onverwacht door een allergeweldigsten storm aengetast, die ze niet alleen uiteen sloeg, maer de gansche vloot zoo goed als vernietigde.

Aldus werd keizer Leo als 't ware door den Hemel zelf belet zyne heiligschendende voornemens uit te voeren; doch de paus was nauwelyks van één gevaer verlost, of hy werd door een ander bedreigd, dat niet min te duchten was. Namelyk Luitprandus maekte weêr gereedschap om zyne veroveringen te hernemen, en wierp dit mael zyne oogen op het hertogdom van Roomen, alwaer hy al haest met gewapende magt indrong. Hadden de hertogen van Spoleto en Benevento, die van zyne kroon afhingen en door hem ten kryg opgeroepen waren, gehoorzaemd, hy zou ongetwyfeld Roomen overrompeld hebben, eer iemand had kunnen hulp verleenen; doch die twee leenmannen waren den paus genegen en weigerden hunnen dienst aen den koning. Deze ging echter voort in zyn opzet, onderscheidene steden van het romeinsche grondgebied innemende, alswanneer Gregorius, niet wetende waer elders bystand te vinden, gezanten zond naer Karel Martel, om dezen heldhaftigen vorst aen te

[p. 13]

manen ten einde den heiligen Stoel en het romeinsche volk onder zyne bescherming te nemen. Zulks bragt echter niet veel uit, gelyk wy vroeger reeds verhaeld hebben⁽¹⁾, en nu stierven weinig tyds daerna paus Gregorius en de vorst der Franken⁽²⁾.

De oorlog sleepte nog voort onder Zacharias, den opvolger van Gregorius; doch de nieuwe kerkvoogd deed zoo veel dat hy Luitprand tot een wapenstilstand overhaelde. Vervolgens gebruikte hy al zynen invloed om de rust in Italië te herstellen, en het gezag van keizer Constantyn, Leo's zoon en kroonvervanger, staende te houden, zonder daer echter dank voor te hebben.

In 744 stierf Luitprandus. Zyn neef Hildebrand, die sedert jaren den troon naest hem bekleed had, werd nu door eene staetsparty afgezet, en Rachis, tot dan hertog van Friuli⁽³⁾, tot koning der Langobarden uitgeroepen. Deze vorst had geene andere inzigten dan zyn voorgangers, als bleek uit eenen oorlog dien hy ondernam tegen het Exarchaet van

(1) Zie II^de Deel, bl. 460.

(2) Zie Anastasius, vita Gregor. III. Op. cit. pag. 158-61.

(3) Benoorden Trieste.

[p. 14]

Ravenna; doch de paus bood zich aen als middelaer, en had nog eens het geluk den voortgang van 's keizers vyand te stuiten. Ja meer, de opwekkingen van Zacharias deden zoodanigen indruk op het gemoed van Rachis, dat deze niet slechts van al zyn veroveringen afzag, maer ook de kroon nederlegde en zich begaf naer het klooster van Monte-Cassino, alwaer onlangs Karloman, broeder van Pipinus, eene schuilplaets had gekozen⁽¹⁾, om op diens voorbeeld zyne overige levensdagen in de oefening der godvruchtigheid door te brengen⁽²⁾.

Rachis had ook een' broeder, Astolf genoemd, die hem in het ryk opvolgde, doch geenszins in zyne matigheid; want nauwelyks had hy den scepter in de handen genomen of hy voerde zyn volk op nieuw ten stryd tegen de Grieken. In min dan twee jaren veroverde hy geheel het Exarchaet, zoo wel als de streek van Pentapolis, en vestigde zyn verblyf te Ravenna. Van daer wierp hy nu gretige oogen op Roomen, waer Stephanus II, in 752, Zacharias op den Stoel van Petrus vervangen had. De nieuwe

(1) Zie II^de Deel, bl. 474.

(2) Zie Anastas. Vita S. Zachariae. Op. cit. pag. 161-65.

[p. 15]

kerkvoogd verzuimde geenen tyd om gezanten naer den koning af te vaerdigen, met ryke geschenken, en met verzoek van geen geweld te gebruiken tegen de hoofdstad van het Christendom. Astolf luisterde en liet zich gezeggen, in schyn ten minste. Hy schonk dan vrede aen Roomen voor een bepaelden tyd van veertig jaren, als wilde hy te verstaen geven dat, onder zyne regering, de Paus niets meer te vreezen zou hebben. Maer nauwelyks waren er vier maenden verloopen, of hy schond het gesloten verdrag en eischte een hoofdgeld van iederen Romein⁽¹⁾, daerby verklarende dat hy de stad of de omliggende burgten onder zyn gebied wilde hebben⁽²⁾. Wat kon de Paus doen tegen zyn magtigen vyand? Hy beproefde om hem tot reden te brengen door een nieuw gezantschap; maer Astolf wees dit met verontweerdiging af, en toonde zich even onverbiddelyk toen, kort daerna, een afgevaerdigde van keizer Constantyn, te samen met paus Stephanus broeder, hem te Ravenna van vredehandeling spreken kwam. De Grieksche gezant werd met

(1) Singulos auri solidos, zegt Anastasius.

(2) Anastas. in vita Stephani, pag. 166.

[p. 16]

eenige valsche beloften gepaeid; maer zyn reisgenoot moest naer huis keeren zonder iets verworven te hebben dan nieuwe bedreigingen indien Roomen wederstand bieden dorst⁽¹⁾.

In dien uitersten nood wendde zich de heilige Vader tot keizer Constantyn zelf, hem door brieven bezwerende dat hy toch eindelyk gewapende magt naer Italië zenden zou om Roomen niet alleen, maer al zyne overige bezittingen te beschermen, die anders eerlang de prooi moesten worden van zyne vyanden. De keizer ontving en las die brieven, en hoorde de romeinsche afgeveerdigden spreken; maer hy had wat anders te doen dan den paus en zyne nog gehoorzame onderdanen te redden. Hy was toen bezig met eene vergadering van schismatieke bisschoppen en priesters te beleggen, om een oordeel te vergen tegen de vereering der beelden, en ze als eene soort van afgodery te doen verbieden⁽²⁾.

Men ziet dus dat Constantyn zyns vaders wrevel en dolle dweepzucht maer al te getrouw navolgde.

(1) Anastas. loc. cit.

(2) Baronii Annales, ad ann. 754.

[p. 17]

Wat kon de paus aenvangen met zulk een styfhoofdigen vyand der Kerk? Van hem was zeker niets te hopen, en daer bleef Stephanus niet over dan zyne stad te laten uitplunderen en hare inwoonders vermoorden, of elders bystand te zoeken. Reeds had het volk weken lang door openbare gebeden en boetplegingen den Hemel om genade gesmeekt, wanneer de heilige kerkvoogd te rade werd naer het voorbeeld zyner voorzaten zich te wenden tot Pipinus den koning der Franken, die vroeger al blyken gegeven had van zynen yver voor den godsdienst en den Stoel van Roomen. Hy zond dan in 't heimelyk eenen brief tot Pipinus, waerin hy den treurigen staet der Kerk afschetste, en tevens zyn verlangen te kennen gaf van naer deze landen over te komen, om den koning in persoon te zien en te spreken, tot welken einde hy verzocht dat Pipinus eenige mannen van aenzien naer Roomen zou afvaerdigen, om hem op de reis te vergezellen en te beschermen⁽¹⁾.

De Franksche vorst had meer dan eene reden om zulke bede met blydschap in te willigen. Zyn chris-

(1) Anastas. loc. sup. cit.

[p. 18]

telyk bert en de dankbaerheid die hy aen het hoofd der Kerk verschuldigd was, maekten het hem tot eenen pligt den heiligen Vader de gevraegde hulp te verleenen. Doch tevens gevoelde hy wat al luister en gezag het bezoek van eenen Paus zyn koningschap zou byzetten, en een zekere waerborg worden voor de opvolging van zyn geslacht. Twee gezanten, Chrodegangus bisschop van Metz⁽¹⁾ en een hertog met name Autcharius, vertrokken aldra naer Roomen om den kerkvoogd af te halen; maer terwyl Stephanus zich voor de reis veerdig maekte, werd hem geboodschapt dat de vorige afgevaerdigde des keizers weêrgekomen was, om nieuwe voorstellen van vrede te doen by den koning der Langobarden. De Paus wilde deze laetste gelegenheid niet verzuimen om Astolf te bewegen tot een billyk gedrag, maer besloot zynen weg te nemen

(1) Chrodegangus was gebortig uit Haspengau, dat toen ter tyd een deel van Brabant besloeg en zich uitstrekte tot Leuven toe. Hy was een man van groote afkomst, opgevoed onder de oogen van Karel Martel, hoogst welsprekend in 't Latyn zoo wel als in zyn moedertael, en van eene uitstekende deugd. Zie Acta SS. Martii, I, bl. 452.

[p. 19]

over Lombardyen en, met 's keizers zendeling, den koning te Pavia⁽¹⁾ in persoon te gaen spreken.

De togt werd dan ondernomen, ondanks het getreur der Romeinen, die niets dan kwaed voorspelden uit het vertrek van hunnen eenigsten beschermer. Het was in October 753. Stephanus, vergezeld van een talryk gevolg, begaf zich kloekmoedig op reis; doch zoo haest Astolf berigt had van het bezoek dat hem te verwachten stond, schikte hy eenige hovelingen vooruit om den paus te waerschuwen dat deze een verloren weg en vergeefsche moeite zou doen, indien hy kwam spreken van 't Exarchaet of eenig ander deel van Italië weêr te doen geven⁽²⁾. Zulke hardnekkigheid belette echter den paus niet zynen togt tot Pavia voort te zetten en zich by Astolf aen te bieden, wien hy beproefde door ryke geschenken zoo wel als door dringende vermaningen tot reden te brengen. Alles was vruchteloos, en Astolf bleef versteend. Stephanus maekte dan bekend dat hy voornemens was de

(1) Toen ter tyd de hoofdstad en verblyfplaets der Langobardsche koningen. Zie II^de Deel, bl. 231, aenteek. 1.

(2) Anastas. bl. 168.

[p. 20]

Alpen over te trekken, om zich te begeven tot koning Pipinus, by wien hy verwacht werd, en vroeg derhalve den vryen doortogt door het land der Langobarden. Dit klonk verkeerd genoeg in Astolfs ooren, die liever den kerkvoogd wederhouden, ja waerschynlyk geweld zou gebruikt hebben om hem den pas af te snyden, indien de Franksche gezanten zulks door hunne tegenwoordigheid niet belet hadden; maer nu dorst de koning niet weigeren, en deed welstaenshalve een vrygeleide geven aen den paus en zyn gevolg, zoo nogtans dat hy heimelyk eenige vertrouwelingen uitzond om, als er kans was, den overtogt van 't gebergte te dwarsboomen. Stephanus was verwittigd, en zette zyne reis haestig voort, zoodat hy ongestoord de Alpen over geraekte en aldra behouden aenkwam in het klooster van Sint Mauritius⁽¹⁾ in Zwitserland, alwaer hy uitrustte.

Middelerwyl had de heilige Vader, als boven gezegd is, zyne komst doen boodschappen aen Pipinus die, vol van vreugd, zyn oudsten zoon Karel⁽²⁾

(1) St.-Maurits ligt naby den Rhône, zes mylen van diens uitloop in het meir van Geneven.

(2) Daerna beroemd geworden onder den naem van Karel-den-Groote. Hy was toen nog maer twaelf jaren oud.

[p. 21]

aenstonds vooruit zond om Zyne Heiligheid te gaen verwelkomen en Haer te vergezellen tot Ponthieu in Champagne⁽¹⁾, alwaer hy dan ook onverwyld met zyn hof naertoe trok. Intusschen had de paus zyne reis voortgezet. Toen men hoorde dat hy naderde, sprong de koning te peerd en ging hem te gemoet met de koningin, met zyne kinderen, en een grooten stoet van hovelingen, welke allen, zoo haest zy den doorluchtigen reiziger zagen aenkomen, op hunne knieën vielen en hem welkom groetten. Vervolgens keerde men naer het paleis, alwaer Stephanus met alle mogelyke eerbewyzing ontvangen werd. Daegs daerna, zesden January 754, zynde de feestdag der heilige Dry-Koningen⁽²⁾, wanneer

(1) De Franksche koningen hadden daer een lusthuis.

(2) Uit Anastasius, die in zeer gebrekkelyk Latyn geschreven heeft en met een verwarde punctuatie uitgegeven is, kan men verstaen dat de paus op Dry-Koningen-dag zelf te Ponthieu zou aengekomen zyn. Doch het is onwaerschynlyk dat Stephanus op zulken dag eene lange reis zou gemaekt hebben; weshalve wy zyne aenkomst een' dag vroeger gesteld hebben, wat overigens de tekst toelaet, mits een enkel comma te vervangen door een punctum.

[p. 22]

de koninklyke familie in de hofkapel vergaderd was, trad de Paus met zyne geestelykheid voor Pipinus, om zyn beklag te doen, en 's konings hulp in te roepen tegen den moedwil der Langobarden en de onderdrukkers der Roomsche Kerk. De koning antwoordde, en bevestigde onder eed, dat hy niets onbeproefd zou laten om den wensch van den heiligen Vader te vervullen, met hem en zyn volk te bevryden, en Astolf de plaetsen te doen ruimen welke hy ten onregte in bezit had genomen.

Na deze eerste onderhandelingen vertrok de Paus naer de abtdy van Sint Dionysius by Parys, om daer den winter door te brengen; want de terugreis naer Roomen in dit jaergetyde zou hy niet uitgestaen hebben.

Pipinus verzuimde geenen tyd om zyne belofte uit te voeren. Doch eer hy de Leuden onder de wapens riep, wilde hy vooraf vreedzame middelen in het werk leggen, en zond gezanten tot Astolf, om dezen te bewegen tot afstand van hetgene hy ten onregte in zyne magt hield. Zy drongen inzonderheid daerop aen, dat hy den heiligen Stoel ontzien moest, en ophouden Roomen te kwellen of de andere steden van het hertogdom, door nieuwe inval-

[p. 23]

len of geldafpersingen. De koning der Langobarden ware wel liefst met dien der Franken in vriendschap gebleven; maer hy vond dat Pipinus hem geen wetten had voor te schryven, en beter zou gedaen hebben zich de zaken van Italië niet aen te trekken, als gebiedende over een ryk dat groot genoeg was om hem zyn volle bezigheid te geven. Kortom, hy wees de gedane voorstellen van der hand, en liet de gezanten terug keeren gelyk zy gekomen waren⁽¹⁾.

Deze uitslag was voorzien: ook aerzelde koning Pipinus nu niet meer om op den ryksdag van Meert⁽²⁾ den oorlog tegen de Langobarden in beraed te stellen. De vergadering werd gehouden in het koninklyk landhuis⁽³⁾ van Braine naby Sois-

(1) Fredegar. Cont. c. 119.

(2) Zie II^de Deel, bl. 415 Den ryksdag van Meert noemde men campus martius. Later werd de ryksdag, tot meerder gemak, verschoven tot in Mei. Van daer de campi madii of maicampi. Zie Fredegarii Cont. c. 131, by Bouquet V, bl. 7 en de aenteekening aldaer.

(3) In 't Latyn villa publica of regia, zynde dit een koninklyk eigendom met huizing en erf, groot genoeg voor talryke vergaderingen. Van de villae regiae en palatia zal spraek zyn in het volgende Hoofdstuk.

[p. 24]

sons, maer men kwam er tot geen besluit. Vele Grooten waren er tegen van den kryg in Italië te voeren, eensdeels omdat zy de Langobarden voor bondgenooten aenzagen, en ten andere omdat er geen zekerheid genoeg was van den kant der Saksers die, terwyl men elders aen 't vechten zou wezen, de horens weêr mogten opsteken en veel kwaed stichten. Intusschen de kryg werd niet afgeslagen, maer uitgesteld.

Of nu de vorst der Langobarden lucht kreeg van die tegenstribbeling, blykt niet, maer men mag het vermoeden; want toen, omstreeks Paschen, Pipinus andermael zyne Vazallen byeen geroepen had, om hen tot den oorlog aen te manen, werden er van Astolfs wege poogingen aengewend om nieuwe stokken in 't wiel te steken. De vergadering werd dit mael gehouden te Quierzy-sur-Oise⁽¹⁾. De paus was er tegenwoordig, dewyl er ook geestelyke zaken te beslissen waren. Maer tevens verscheen daer des konings broeder, die van uit Italië gekomen

(1) Niet Quercy, gelyk velen schryven. Quierzy ligt eenige mylen in 't Zuidoosten van Amiens. De franksche koningen hadden daer een paleis. Nu is 't een dorp.

[p. 25]

was om den oorlog af te raden. Zulks gebeurde op verzoek van Astolf, wien de abt van Monte-Cassino den gevraegden dienst niet had durven weigeren, en zyn' onderdaen Karloman herwaerts gezonden had om Astolf te voldoen. Deze tusschenkomst scheen echter te zeer gedwongen om veel te kunnen uitwerken: ook liet er de koning der Franken zich weinig aen gelegen. Hy onthaelde zyn' broeder wel, doch zonder van zyn voornemen af te zien, hetwelk overigens onder de Leuden thans meer en meer byval vond, zoodanig dat de kryg vastgesteld werd.

Terwyl men daertoe gereedschap maekte, keerde Stephanus terug naer de abtdy van St. Denis, alwaer hy eerlang ziek werd, en wel zoodanig dat alle hoop van behoudenis verloren scheen⁽¹⁾. Hy herstelde echter in den loop van den zomer, en om zyne dankbaerheid te betoonen aen den H. Dionysius, wien hy zyne genezing toeschreef; besloot hy eenen outaer der kloosterkerk te wyden ter byzondere eer van de heilige Apostelen Petrus en Pau-

(1) Zie over die ziekte van Paus Stephanus een' zyner brieven by Bouquet, V, bl. 591.

[p. 26]

lus⁽¹⁾. De plegtigheid had plaets den 28 July, zynde een zondag. Stephanus deed de Mis in de tegenwoordigheid van Pipinus, van diens huisgezin en van een groot getal hovelingen. Maer tusschen het inwyden van het outaer en het opdragen der heilige Offerande, volbragt hy eene andere plegtigheid, die het voorwerp was van 's konings vurigste wenschen.

Pipinus, die door eigen vroomheid en door den roem zyner voorzaten den troon beklommen had, kon zeker niets meer verlangen dan zyne kroon te mogen overlaten aen zyn geslacht. Hiertoe ontbrak hem slechts de gehechtheid aen zynen stam welke uit eene lange bezitting spruit, en waerdoor de Merovingers, ondanks hunne zwakheid en ondeugden, bykans dry eeuwen over de Franken geregeerd hadden. Om dan zyn koningschap, hetwelk de tyd nog niet geheiligd had, op het gezag van den godsdienst te gronden en te bevestigen, had hy gevraegd dat de zalving die hy, twee jaer te voren⁽²⁾, van den heiligen Bonifacius ontvangen had, door

(1) Hier wordt reden van gegeven in den aengehaelden brief.

(2) Zie II^de Deel, bl. 485.

[p. 27]

den Paus zelf zou vernieuwd worden. Zulks kon Stephanus niet weigeren. Op den gezegden dag werd Pipinus met zyne gemalin Bertrada op nieuw gezalfd en gekroond. Zyne twee zonen, Karel en Karloman, werden op hunne beurt door den kerkvoogd ingezegend en aen de Leuden voorgesteld als koninklyke erfprinsen, met streng verbod van ooit eenen vorst uit een ander stamhuis tot opperhoofd te kiezen⁽¹⁾. Eindelyk gaf de paus aen Pipinus en zyne twee zonen den titel van Patricius⁽²⁾.

Nauwelyks waren aldus des konings wenschen vervuld, of hy stelde zich aen het hoofd van een talryk leger en trok naer Italië. De optogt geschiedde langs Lyons naer Vienne⁽³⁾, van waer men zich rigtte naer den Mont-Cénis om de Alpen over te gaen. Gekomen zynde te St-Jean de Mau-

(1) Zie de Annales Mettenses, ad ann. 754, by Bouquet, V, bl. 336. - Zie mede de Clausula de Pippini consecratione, aldaer, bl. 9.

(2) Zie II^de Deel, bl. 257. Deze titel maekte hen tot beschermers der katholyke Kerk, en werd later door Karel-den-Groote verwisseld tegen dien van Keizer. Zie daer veel over in het werk van Gosselin, Souveraineté temporelle du Pape, 1^re Partie, chap 1.

(3) Versta Vienne-en-Dauphiné.

[p. 28]

rienne⁽¹⁾ in hedendaegsch Savoye, hield het leger rustdag. Thans raedde de paus, die met Pipinus uit Frankryk vertrokken was, dat er nog eene laetste pooging zou gedaen worden om Astolf tot reden te brengen. Op dit verzoek zond de koning een gezantschap naer den vorst der Langobarden; doch deze bleef halsstarrig en wilde naer geen goede woorden luisteren, zoodat voortaen het krygsgeweld alleen overbleef om Astolfs moedwil te breken. Daer kwam het dan ook toe. Het leger trok voorwaerts. De overtogt der Alpen was in die tyden oneindig veel moeijelyker dan hedendaegs: enge valleijen waer de benden met hun wagens kwalyk door konden, steile rotsen, smalle en hobbelige voetpaden, veelal bedekt met sneeuw en ys, dit alles waren groote beletsels, welke thans gedeeltelyk uit den weg zyn geruimd. De koning zond een deel zyner manschap vooruit om zich van de passen meester te maken, terwyl hy zelf met het gros van 't leger achterna kwam⁽²⁾.

(1) Een stedeken niet verre van Grenoble, gelegen in eene vallei die zich uitstrekt tot aen den voet van den Mont-Cénis.

(2) Zie Fredegar. Cont. c. 120.

[p. 29]

Doch nu was, by het naderen van den vyand, koning Astolf ook niet stil blyven zitten; neen, hy had zyne krygsmagt naer het gebergte opgeleid, en op het oogenblik dat de Franken de vallei van Suza⁽¹⁾ genaekten, viel hy hun met het krieken van den dag onversaegd op het lyf, terwyl zy nog in eene engte belemmerd waren. Van welken kant de meeste manschap was, is daerenboven niet twyfelachtig; maer de Franken, die de gewoonte niet hadden van hunne tegenstanders te tellen, sloegen den eersten aenval af, terwyl anderen tusschen de rotsen en slingerwegen doordrongen, om de Langobarden van ter zyde aen te tasten. Deze kregen 't weldra te kwaed, des te meer dat zy naer boven moesten vechten en derhalve zoo wel niet treffen konden; terwyl de Franken, beter geplaetst op de toegevende helling, met een enkelen zweerdslag een' man in tweeën sloegen, en er vyf, zes met denzelfden schok overrompelden. Kortom de Langobarden hadden de neêrlaeg. Velen van hunne voornaemste edellieden sneuvelden; de overigen werden

(1) Even aen gene zyde van den Mont-Cénis, en nog op de helling van 't gebergte.

[p. 30]

op de vlugt gedreven; hun koning zelf, die met groote moeite ontkwam, ruimde het slagveld, en week in aller yl naer Pavia met wat hy van zyn benden nog byeen kon krygen.

Middelerwyl had Pipinus zyn leger over het gebergte geleid, en liet het volk het kamp der Langobarden plunderen. Vervolgens zette hy den togt voort om, zonder tyd te verliezen, Astolf in zyne hoofdstad te belegeren. - Alhaest was de stad ingesloten, en de koning zich aldus in 't nauw bevindende zonder hoop van verlossing, deed nu zelf voorslagen van vrede, waerby hy beloofde al de schade, Roomen en het keizerryk aengedaen, te zullen vergoeden. Pipinus kon veel meer eischen; doch de paus, die hem in het legerveld der Franken gevolgd was, zocht niet beter dan een eind te zien aen den kryg, en raedde den vorst tot inwilliging. De vrede werd dan gesloten, op voorwaerde dat Astolf Ravenna met het Exarchaet en de Pentapolis, zoo wel als de andere steden die hy onder zyne hand hield, zou weêrgeven, met belofte tevens van voortaen geen kwaed meer te doen op den keizerlyken grond, en het hertogdom van Roomen niet meer te ont-

[p. 31]

rusten. Dit alles werd onder eed bevestigd, en de oorlog gestaekt⁽¹⁾.

Pipinus had zyne taek vervuld, en dacht nu niet meer dan om zoo haest mogelyk terug naer zyn land te keeren, uit vrees dat de regens van het najaer den overtogt der Alpen mogten verhinderen, maer tegen den dank van den paus die het spoedig vertrek der Franken voor gevaerlyk hield, en hen liever had zien blyven tot dat het vredeverdrag uitgevoerd en alles zoo wat op vaste voeten gesteld ware. Dit zou inderdaed voorzigtiger geweest zyn; want de vrede dien men gemaekt had, was al te gedwongen van Astolfs kant, om veel betrouwen te geven. Intusschen, de koning liet Stephanus met een gevolg van aenzienlyke edellieden naer Roomen wederkeeren, en leidde zyn leger overlast van buit naer Frankryk⁽²⁾.

Wat de paus voorzien had, gebeurde. Ter nauwernood was hy te Roomen aengekomen, of de koning der Langobarden, verre van zyn woord te houden en teruggaef te doen, werkte zynen wrok

(1) Zie Anastas. bl. 169-70.

(2) Zie Fredegar. Cont. cap. cit.

[p. 32]

uit tegen Stephanus, op wien hy thans nog meer gebeten was dan ooit te voren. De stroop- en plondertogten, met allerhande geweldenary, begonnen op nieuw in de omstreken van Roomen, en als de Franksche heeren vertrokken waren, werd het van dag tot dag nog slimmer. Reeds had de paus zynen angst mondelyk te kennen gegeven aen de heengaende gezanten, met eenen brief voor hunnen meester, waerin hy het myneedig gedrag van Astolf liet weten; doch eer het jaer ten einde was, vond hy zich genoodzaekt andermael een' vertrouweling herwaerts te zenden, om zyne klagten te doen aen Pipinus en krachtdadige hulp af te smeeken⁽¹⁾. Het is nauwelyks te begrypen hoe de Lombardsche vorst den moedwil zoo ver dorst dryven, dewyl hy had moeten zwichten voor de overmagt der Franksche wapenen, en reden had van te vreezen dat het in 't eind voor hem kwalyk afloopen zou. Misschien dacht hy, met spoedig door te werken, meester te zullen zyn van gansch Italië, eer de vyand weêr daer kon wezen; en aldus magt genoeg

(1) Zie de brieven van Stephanus in den Codex Carolinus van Bouquet, V, bl. 486-97.

[p. 33]

te zullen hebben, zoo niet om den koning Pipinus af te schrikken, ten minste om gunstiger voorwaerden te bekomen, als er van vrede gehandeld zou worden. Hoe 't zy, hy sprong weldra in de wapens, en overviel het romeinsche grondgebied van alle kanten. Dry verschillende legers drongen in, overrompelden de steden die op hunnen weg lagen, en zich vereenigende in de vlakte die Roomen omringt⁽¹⁾, sloegen zy 't beleg om de stad den 1^sten January 755.

Terwyl een deel der krygsmagt de stormgevaerten aen 't opregten was om de muren te beuken, en reeds dag en nacht de belegerden afmatte door gedurige aenvallen, hielden de anderen deerlyk huis in den omtrek. Al wat gebouw was wierpen zy om, verwoestten akkers en wyngaerden, stolen het vee, vermoordden vrouwen en kinderen, spaerden zelfs geen kerken, maer blaekten ze neêr, de beelden der Heiligen aen stukken slaende, de graven schendende, de gewaden verscheurende, de heilige vaten roovende en alle geweld gebruikende tegen de kloosterlingen, waervan er insgelyks ve-

(1) De dusgenoemde Campagna di Roma.

[p. 34]

len met ysselyke wreedheid omgebragt werden. Middelerwyl hield Astolf niet op van dreigementen te doen aen de inwoonders van Roomen. Hy beloofde hun genade, indien zy vrywillig hun poorten openden; maer, moest hy er doorbreken, dan zou hy de stad in puinen leggen en al wat er in was aen den degen rygen.

De Romeinen verdedigden zich met den grootsten moed. Priesters en leeken waren dag en nacht op de wallen om den vyand af te slaen. Reeds hadden zy vyf-en-vyftig dagen het beleg uitgestaen en de poogingen der Langobarden verydeld; maer toch was het te voorzien dat zy 't op den duer zouden moeten opgeven, indien er geene hulp van buiten kwam; want het getal hunner strydbare mannen smolt gedurig, terwyl dat der belegeraers steeds vernieuwd werd door versche manschap. In dezen dringenden nood zond de paus gezantschap op gezantschap naer Frankryk, om Pipinus te onderrigten van den staet van Roomen, en hem te bezweren de Kerk te verlossen⁽¹⁾.

Dit was de koning van zin. Zoo haest hy verno-

(1) Zie 's pauzen brieven in den Codex Carolinus, bl. 490, en vlg.

[p. 35]

men had hoe schandelyk Astolf zyne beloften in den wind sloeg, had hy 't besluit genomen andermael het gebergte over te trekken en het den myneedigen vorst betaeld te zetten. Doch daer was tyd toe noodig: want behalve dat men hier te lande de gewoonte niet had kryg te voeren in den winter, veel min buitenlandschen kryg, was het koninklyk leger, na zyne terugkomst van Italië, uiteen gegaen, en nu kon het niet weêr opgeroepen worden voordat de wegen bruikbaer waren, namelyk in de lente. Intusschen verzuimde hy niets om zyne Leuden kennis te geven van het gebeurde, en hun te gebieden met de verpligte manschap naer den ryksdag te komen tegen het begin van Meert. Allen gehoorzaemden aen 's konings bevel. Zelfs Tassilo, hertog van Beijeren en neef van Pipinus⁽¹⁾, kwam ook met een talryke bende om zyn' oom by te staen, en weldra trok het geheele leger, vol van vuer, over Burgondië naer Geneven en van daer naer de Alpen, welke het langs den zelfden weg als 't jaer te voren over geraekte.

Astolf had zoo lang niet gewacht om zich tot

(1) Zie den Geslachtlyst der Karolingers, II^de Deel, bl. 383.

[p. 36]

weêrstand te bereiden. Neen, op de eerste tyding dat de Franken afkwamen, had hy het beleg van Roomen opgebroken, en was naer zyn grenzen getrokken om hunnen inval te stuiten. Maer zyne krygslieden konden beter plunderen dan vechten; want by het eerste treffen werden hunne verschansingen overweldigd, was zyn leger op den loop, en hy blyde van in Pavia schuilplaets te vinden. Daer zat nu de woestaert in de klem, op zyne beurt belegerd, en zonder hoop van uit de handen te geraken; want Pipinus hield de stad zoo nauw ingesloten, dat er nergens eene spleet open bleef. Astolf moest dan besluiten van het hoofd in den schoot te leggen, gelyk hy werkelyk deed; doch, om zyne zaken zoo goed te redden als 't mogelyk was, zocht hy medelyden te verwekken onder de Franksche Grooten. Daerby werd het goud niet gespaerd, en die verschillende middelen bragten te weeg dat Pipinus, in stede van geheel Lombardyen tot zich te trekken, hetgeen hem niet zeer moeijelyk zou geweest zyn, te vrede was met eene jaerlyksche schatting van 12,000 solidi⁽¹⁾ en wedergaef van

(1) Zie II^de Deel, bl. 290.

[p. 37]

alle overweldigde steden, op den voet van het Vorige vredeverdrag⁽¹⁾. Zulks werd dan op nieuw aengenomen en met eede bevestigd door den koning der Langobarden; maer uit vrees dat hy andermael zyn woord mogt intrekken, deed Pipinus het verdrag uitvoeren eer by Italië verliet, belastende den abt Fulradus⁽²⁾ om Astolfs ministers te vergezellen in al de plaetsen die geruimd moesten worden, en overal de zaken in orde te stellen.

Het Exarchaet, de Pentapolis, en wat verder hier en daer in de magt der Langobarden gevallen was, werd dan plegtiglyk afgestaen, maer aen wien? Keizer Constantyn, die nergens handen had aen gestoken, zou gewild hebben dat Pipinus alles aen 't keizerryk liet terug keeren; doch daer had de koning der Franken geene ooren naer. Hy was geen tweemael de bergen overgekomen, noch had de magt zyner wapenen gebruikt voor de belangen der oostersche beeldstormers; maer wel om de roomsche kerk te handhaven tegen hare vyanden.

(1) Fredegar. Cont. c. 121.

(2) Fulradus was abt van Sint Dionysius by Parys, en hofkapellaen van Pipinus.

[p. 38]

Thans dat hy de Langobarden onderworpen had, wilde hy de vrucht zyner viktorie doen strekken tot de vryheid en de onafhankelykheid van het hoofd der catholyke Kerk: en gebruik makende van zyn regt van overwinnaer, schonk hy al het veroverde in vollen eigendom aen den heiligen Petrus, om ten eeuwigen dage bezeten te worden door paus Stephanus en zyne wettige opvolgers op den apostelyken Stoel. Dusdanig was de wil van Pipinus, die hiervan brieven deed opstellen en er zyn koninklyk zegel aen hing⁽¹⁾. Ter zelver tyd begaf zich de abt Fulradus in de afgestane provinciën, en ontving van de inwoonders belofte van gehoorzaemheid. De sleutels van Ravenna en van al de onderhoorige steden droeg hy naer Roomen, en leide ze op het graf van den heiligen Petrus te samen met de koninklyke giftbrieven, terwyl de afgevaerdigden der verschillende burgeryen, in den naem hunner stad- en landgenooten, hulde kwamen doen aen den paus, dien zy voortaen als hunnen vorst erkenden.

(1) Anastasius zegt dat de brief van begiftiging in zynen tyd (negende eeuw) bewaerd werd in het Archief van Roomen. Zie hem, bl. 171.

[p. 39]

Zie daer den oorsprong van de wereldlyke heerschappy der Pauzen⁽¹⁾, en het eerste begin der geestelyke vorstendommen die wy later, in vry groot getal, zullen zien opkomen. Zy die het met de Kerk en haer opperhoofd niet goed meenen, trekken de wettigheid dier eerste begiftiging in twyfel; doch andere schryvers, zonder vooringenomenheid de zaken nagaende, oordeelen dat de aenspraek der grieksche keizers op Italië weinig grond had, terwyl de Langobarden geen ander regt konden inroepen dan dat van den sterkste: weshalve Pipinus op beide het voordeel had van overwinnaer door de wapenen naest dat van weldoener en redder der onderdrukte volkeren⁽²⁾. By gevolg mogt hy de gewesten door Astolf afgestaen in eigen bezit nemen, of er van beschikken ten nutte der Kerk. En als men bedenkt wat oneindig goed er uit

(1) Anastasius, ter aengehaelde plaetse, noemt de steden op die aen den Paus gegeven werden. Zie ook Bouquet, V, bl. 439.

(2) Men vindt dit geschiedpunt zeer nauwkeurig verhandeld by Gosselin, Pouvoir des Papes, enz. 1^re partie, ch. 1., alsmede by Cantu, Hist. Univ. IX^e époque, ch. XIII.

[p. 40]

spruiten moest dat het opperhoofd der Kerk onttrokken wierde aen den dwang van een schismatieken keizer, en in staet gesteld om te handelen als een onafhankelyk vorst, zoo mogen wy er fier op zyn dat juist een belgische koning, van geboorte en afkomst, deze weldaed aen de Pauzen heeft bewezen⁽¹⁾.

(1) De Paus, onderdaen zynde van een wereldlyk vorst, kan de Kerk niet bestieren met de noodige vryheid; zyne bevelen hebben al het gezag niet dat hun toekomt, zoo haest men vermoeden kan dat hy ze niet ten volle uit eigen beweging heeft gegeven. Daerom is het in het hoogste belang der katholyke Kerk dat haer opperhoofd onafhankelyk zy.