Vaderlandsche historie. Deel 2

[p. 446]

Negentiende hoofdstuk.

regering van karel martel en zyne opvolgers, sedert den slag van poitiers tot aen de dood van den laetsten merovinger.

732-755.

Hertog Eudo, gelyk men uit het vorige hoofdstuk heeft kunnen zien, had Aquitanië kwalyk verdedigd, en zou daer, zonder Karel Martel, wiens meesterschap hy nogtans had zoeken te ontwyken, geenen voet gronds behouden hebben. Karel mogt dan, in eenen zekeren zin, zich gedragen als veroveraer van Aquitanië, en dat land onder zyn eigen gebied bewaren, of er het bestier aen Eudo van toevertrouwen op de voorwaerden die hy goed zou vinden hem voor te schryven. Dit laetste deed Karel; Eudo werd als 't ware zyn leenman, en bewees hem hulde voor Aquitanië en Gasconje, welke men voortaen beschouwen mag als maer één makende met het overige ryk der Franken.

Nu wendde de krygsheld zyne aendacht naer Burgondië alwaer, als gezegd is, onderscheidene heeren eene soort van onafhankelykheid hadden aen-

[p. 447]

gematigd, vooral in de zuidelykste streken, zoodanig dat zy zich daer aen Karels huismeijerschap en hooggezag weinig gelegen lieten, en ookal vergaten hunnen krygspligt te vervullen, wanneer het te doen was om den vyand van buiten te keer te gaen, gelyk genoegzaem gebleken had toen zy, in 725, de Araben hadden laten doordringen tot Autun, ja tot Sens toe, binnen de palen van Neustrië. Zulks kon zoo niet blyven duren, des te min dat de burgondische grenzen, zoo wel als die van Aquitanië, beter bewaerd dienden te zyn tegen de aenvallen der Saracenen, indien deze nog lust hadden om andermael de oorlogskans te wagen, gelyk te voorzien was. Karel dan, terwyl zyn leger nog in goed getal, vol van moed en van getrouwheid was, leidde het naer Burgondië, onderwierp geheel het land in 733, en stelde, overal waer 't noodig was, nieuwe graven aen, Franken namelyk, op wie hy rekenen mogt dat zy de bevelen, die hun zouden gegeven worden, getrouwelyk nakomen, en zich geen tweemael zouden laten oproepen, om ten stryd te trekken⁽¹⁾.

(1) Fredegar. Cont. c. 109. - Annales Mett. ad ann. 733.

[p. 448]

Maer ziet, terwyl Karel aen de burgondische ryksvasallen wetten voorschryft, en orde in 't bestier brengt, worden elders zyne bevelen met voeten getreden, namelyk by de Friezen die, even zoo ontembaer als hunne naburen de Saksers, by iedere gelegenheid hunnen dienst opzeiden en de vryheidsvaen op nieuw lieten wapperen. Hun hertog Poppo had, naer 't schynt, den christelyken godsdienst weêr afgezworen en zyn volk in opstand tegen de Franken gebragt, zonder dat men eene andere reden kenne die hen tot afval bewoog dan hunne aengeboren liefde tot onafhankelykheid, en misschien hunne gehechtheid aen den afgodendienst. Hoe 't zy, Karel moest daer naer omzien, opdat het kwaed zich niet verder zou verspreiden; doch wetende hoe moeijelyk het drassig land der Friezen te genaken was, besloot hy hen dit mael op eene andere wyze aen te randen, namelyk over zee, ten einde er dus eens duchtig op te slaen, en er voor eenigen tyd de vrees in te hebben.

Hy rust dan in 734 eene vloot uit, steekt in zee, zeilt naer de friesche kust, en weet tusschen twee eilanden zoo ver in te dringen, dat hy tot in het hert des lands geraekt, eer hem iemand verwacht

[p. 449]

had, of zeker eer er tyd was geweest om zich in de weer te stellen⁽¹⁾. Dat dus de Friezen slagen kregen, spreekt van zelf; ja hun hertog Poppo schoot er 't leven by in met duizende anderen die, als hy, hadden beproefd om weêrstand te bieden, maer op de vlugt gedreven zynde, zonder meêdoogen neêrgesabeld werden. De Franken namen geen rust, voordat zy het land alomme afgeloopen, de tempels om verre gehaeld en verbrand, de gewyde bosschen uitgeroeid, en de moedige Friezen genoodzaekt hadden het hoofd in den schoot te leggen, en nieuwe onderdanigheid te beloven. Toen eerst keerden zy, rykelyk met buit beladen, naer de vloot, en vervolgens naer Austrasië terug.

Daer kwam welhaest de tyding aen dat hertog Eudo van Aquitanië overleden was, dus nieuwe beslommeringen voor Karel. De zonderlinge middel-

(1) Fredegar. Cont. c. 109. - De Annales Mettenses spreken nog al breedvoerig over dezen watertogt, doch stellen hem in 736, terwyl de voortzetter van Fredegarius de nieuwe onderwerping der Friezen tot 734 brengt en te regt, schynt het. Zie den Index chronolog. van Bouquet, II, bl. cxv, en het werk van Du Four, by Bouquet, III, bl. 702, col. 1. - Zie ook Wagenaar, I, bl. 376.

[p. 450]

staet tusschen onderdanigheid en onafhankelykheid, waer Aquitanië langen tyd in volherd had, was voor het land zelf zeer schadelyk geweest; weshalve Karel Martel, in eene vergadering zyner Leuden, voorsloeg van dat gedeelte des ryks onder zyne onmiddelyke heerschappy te brengen, iets waer allen aen toejuichten. Nog het zelfde jaer, 735, trok hy dan de Loire over, en onderwierp zonder veel moeite gansch het land, tot aen de Garonne welke hy, na Bordeaux ingenomen te hebben, insgelyks overstapte, en weldra geheel Gasconje tot gehoorzaemheid bragt⁽¹⁾.

Men ziet, al waer hy de hand aen stak viel hem meê, alles bukte voor zyne wapenen; maer de moeijelykheid was daerin gelegen dat hy niet alles handhaven kon wat hy gesticht had. Hy moest zich te dikwyls verwyderen, nu hier, dan daer de kracht van zynen arm doen gevoelen, hetzy om een beginnenden opstand te dempen, het zy om vreemden vyand af te schrikken; doch terwyl hy in 't Zuiden werkzaem was, spookte 't in 't Noorden by de Saksers; of viel hy dezen op 't lyf, en dwong hy hen tot

(1) Fredegar. Cont. c. 109. - Annales Mettenses, ad ann. 735.

[p. 451]

onderdanigheid, dan raekte het ginds weêr in gisting, en zoo was er nimmer blyvende rust. Hier kwam nog by dat hertog Eudo twee zonen nagelaten had, Hatto en Hunoald, die natuerlyker wyze huns vaders erfdeel zochten te behouden, en in Aquitanië veel aenhang hadden.

Reeds het volgend jaer, 736, zag nieuwe onlusten in Gasconje opryzen, alwaer de bevolking zich grootendeels verklaerde voor Hunoald, en dezen vorst tot hertog vroeg. Weigeren stond Karel vry, doch dan moest hy er weêr met geweld tusschen komen, en daer broeide elders al kwaed genoeg. Hy verkoos dan Gasconje, ja en geheel Aquitanië Hunoald in handen te laten, doch op voorwaerde dat hy zulks als een leen aenveerden zou, en derhalve als leenman den eed van getrouwigheid afleggen, hetwelk hy werkelyk deed niet alleen aen Karel, maer tevens aen Karels zonen Pipinus en Karloman⁽¹⁾.

Ik zeg dat er elders al kwaed genoeg broeide: ja, en zelfs op meer dan eene plaets, want nu waren te gelyker tyd de Saksers aen gene zyde des Rhyns aen 't woelen, en in 't Zuiden van Burgondië had-

(1) Annales Mettenses, ad ann. 735.

[p. 452]

den de landzaten zelf de Saracenen ingelokt. Zulks was inzonderheid het werk van zekeren hertog Maurontius, vroeger door Karel verootmoedigd, en die, ziende dat de austrasische huismeijer de handen vol had, nog eens beproeven wilde om zich onafhankelyk te maken. Zich vry verklaren, was ligt om doen, maer om dat uit te houden zag hy geen kans, indien hy slechts op zyne eigene krachten steunen kon. Hy kwam dan te rade om de Saracenen die daer in de buert, namelyk te Narbonne en in Septimanië nog nestelden, tot zyne belangen over te halen, en dat kostte volstrekt geen moeite. Youssouf, hun opperhoofd, voelde gemakkelyk dat, zoo haest Maurontius het spel verloor, hy zelf zyne matten op te rollen had en naer de Pyreneën te vlugten, weshalve hy niet aerzelde om een verbond aen te gaen, waerna hy, door het toedoen van den burgondischen hertog, zonder slag of stoot zich in bezit stelde van het aenzienlyke Avignon. Van deze stad uit streefden zy verder langs den linken oever der Rhône, en dreven hunne plundertogten tot Lyons toe, hetwelk zy zelfs dorsten belegeren anno 737⁽¹⁾.

(1) Fredegar. Cont. c. 109, by Bouquet, II, bl. 456. - Zie ook het Chron. Fontanell. ad ann. 737, aldaer, bl. 661, en de Annales Mettenses, ad ann. 737.

[p. 453]

Daer behoorde derhalve spoedige hulp, of de Saracenen liepen geheel Burgondië af, gelyk twaelf jaren vroeger. Ongelukkiglyk was Karel in dit oogenblik afwezig, by de Saksers, naer 't schynt; maer zonder tyd te verliezen zond hy zyn' broeder Hildebrand met een magtig leger vooruit, om de verwoestingen der Saracenen tegen te gaen, en hen te beletten van verder te dringen, tot dat hy zelf in persoon er zich kon meê bemoeijen. Hildebrand kweet zich zeer goed van de hem opgelegde taek, want reeds hadden de barbaren van Lyons afgezien en veiligheid gezocht binnen de muren van Avignon, wanneer Karel met den meesten spoed en met kloeke manschap voor de stad verscheen, haer seffens overviel en stormenderhand bemagtigde, alsof er niets ter wereld in staet was hem tegen te houden, noch muren, noch vestingen, noch talryke legers. Wat in de stad was, werd aen het zweerd geofferd, waerna Karel zyn overwinnend heir aenstonds over de Rhône leidde, en regelregt naer Narbonne trok, om het overschot der Saracenen, dat daer zyn voornaemsten zetel had, te belegeren, ja en uit te roeijen.

Daer was hy, inderdaed, dapper en onversaegd

[p. 454]

genoeg voor; doch zoo haest men in Spanje vernomen had wat er aen dezen kant van 't gebergte omging, bragt men zonder uitstel een nieuw talryk leger op de been, om de belegerden ter hulp te snellen. Omar-Ebn-Khaled stelt zich aen het hoofd dezer krygsmagt die, om tyd te winnen, op de Middellandsche-Zee scheep gaet, en weldra aenlandt op de kusten van Septimanië, een paer mylen benoorden Perpignan.

De barbaren meenden Karel langs achter gaen aen te vallen en hem tusschen twee vuren te stellen; maer onze vorst spaerde hun de moeite, en ging hun zelf te gemoet tot op den oever der Bera, eene kleine rivier die naby Sigean, tusschen Narbonne en Perpignan, in eene soort van moeras uitloopt dat met de zee gemeenschap heeft.

Daer waegde Karel op nieuw de krygskans, en met niet minder geluk dan by Poitiers. De Saracenen werden dit mael wederom zoo schrikkelyk verslagen, dat zy meer dan de helft, en Omar daerby, ter plaetse dood bleven, terwyl de vlugtelingen, die door de moerassen de zee en hun schepen zochten te bereiken, in den poel versmoorden, of door booten met Franken vervuld ingehaeld werden, en

[p. 455]

onder de strydbyl sneuvelden, zoodanig dat hetgeen er overschoot haest niet te tellen was⁽¹⁾.

Nu zou hy het beleg van Narbonne ongetwyfeld hernomen en ten uitvoer hebben gebragt; maer de vesting was sterk en kon zoo haest niet vermeesterd worden. Daer behoorde tyd toe, en tyd ontbrak aen Karel Martel; want hy had aen den anderen kant des Rhynstrooms de muitzieke Saksers in volle gisting moeten verlaten, en haestte zich thans om naer hen weder te keeren, ten einde den oproer andermael te dempen, gelyk hy in vorige jaren meer dan eens zeer voorspoediglyk gedaen had. Dit mael echter was het ernstiger werk, en scheen er een soort van verbond tusschen onderscheidene volksstammen gesloten te zyn, want de Saksers waren stout genoeg om invallen te wagen tot aen den samenloop van Rhyn en Lippe, aen de kanten van Wesel. Zulks echter kon Karel Martel niet afschrikken; verre van

(1) Zie Fredegar. Cont. c. 109, en de aenteekeningen van Bouquet, II, bl. 456. - Chron. Moissiac. en Fontanell. en de Annales Mett. ad ann. 737. Zie ook de Chroniques de St. Denis, by Bouquet, III, bl. 311 en 312.

[p. 456]

daer, hy trekt er in 738 met een versch leger moedig naer toe, verslaet den vyand overal waer hy 't hoofd durft bieden, doorloopt dan al plunderende het geheele land, tot dat eindelyk de Saksers het spel zelf moede worden, zich onderwerpen, en toestemmen om een jaerlykschen cyns te betalen. Op gelyke wyze eindigden gemeenelyk die veldtogten tegen de onderhoorige volkeren; maer dezen keer eischte Karel een groot getal geizelaers van de Saksers, om ten minste eenige zekerheid te hebben dat zy niet aenstonds weêr naer zyn vertrek de vaen des oproers zouden opsteken⁽¹⁾.

Koning Diederik IV was in 737 kinderloos overleden⁽²⁾. Zeventien jaer had hy de kroon gedragen, maer zonder zich ergens meê te bemoeijen, en trouwens wy hebben hem in niet een dier groote overwinningen, door Karel Martel zoo dikwyls behaeld, het minste deel zien nemen. De geschiedenis spreekt van hem niet; zy meldt zyne dood, en weet er niets meer van te zeggen. Men ziet dus wel dat het mero-

(1) Fredegar. Cont. c. 109. - Ademari Chron. by Bouquet, II, bl. 574. - Annales Mett. ad ann. 738.

(2) Zie Ademari Chron. by Bouquet, II, bl. 575.

[p. 457]

vingische koningschap vervallen was, en dat de scepter en 't gezag geheel en al was overgegaen in de handen van Karel Martel, die nogtans geen anderen titel voeren wilde dan dien van huismeijer. Met denzelfden titel bleef hy, na Diederiks dood, voortheerschen, zonder dit mael bedacht te zyn om een anderen koning te noemen; hy liet de kroon liggen en den troon ledig staen, voelende dat zyn roem groot genoeg was en zyne magt genoegzaem gevestigd, om 's konings naem te ontbeeren en alles in zynen eigen naem te kunnen uitvoeren.

't Was jammer dat Karel, na zyne laetste overwinning op de Saracenen, den tyd niet gehad had om door te werken en die streken eens voor goed te zuiveren; want nu had hy er in 739 weêr nieuwe moeijelykheden, vooral in het zuidelyk Burgondië, alwaer hertog Maurontius zich had weten regt te houden, en thans bezig was met kwaed vuer te stoken. Van in February af zond Karel zyn' broeder Hildebrand derwaerts met aenzienlyke krygsmagt, en volgde hem straks achterna, om den veldtogt zelf te bestieren. Deze was hoogst voorspoedig; Maurontius kon het nergens vol houden, en Karel onderwierp de geheele landstreek tot Marseille toe,

[p. 458]

waerna hy, uit hoofde van ziekelykheid, terug keerde en te Verberie⁽¹⁾ ging uitrusten⁽²⁾.

Waerschynlyk is het aen die omstandigheid toe te schryven dat de Saracenen dit zelfde jaer nieuwe poogingen dorsten aenwenden, en zelfs Arles bemagtigen, in het vertrouwen dat Karel buiten staet was om hen te komen bevechten. Het schynt inderdaed dat zyne krankte hem wederhield; maer hy zond boden naer Luitprandus den koning der Langobarden, die aen gene zyde der Alpen heerschte, en riep zyne hulp in tegen de ongeloovigen. Misschien bestond er reeds van vroeger tyd een verbond tusschen den vorst der Franken en dien der Langobarden, welke laetste het meeste belang had om met Karel wel te staen, dewyl beider gebied aen de Alpen paelde, en zy dus van dien kant geburen waren. Hoe 't zy, Luitprand liet zich geen tweemael uitnoodigen, maer vertrok aenstonds met een talryk leger het gebergte over, en dwong weldra de Saracenen tot aftogt⁽³⁾. Door diezelfde tus-

(1) Veertien mylen aen deze zyde van Parys.

(2) Fredegar. Cont. c. 109 in fine. - Annales Fuldenses en Mettenses, ad ann. 739.

(3) Paulus Diaconus, by Bouquet, II, bl. 639.

[p. 459]

schenkomst der Langobarden, moest hertog Maurontius het ook welhaest opgeven. Zoo lang dat volk onzydig bleef, kon hy in de Alpen gemakkelyk schuilplaets vinden, en daer had hy inderdaed meer dan eens, overmand zynde, de wyk genomen: doch wanneer de Langobarden hem van hunnen kant als vyand begonnen aen te zien en te behandelen, dan was hy verloren, en schynt ook eerlang in de handen van Karel gevallen te zyn⁽¹⁾. Sedert dan hoort men van geenen oorlog of opstand meer in het zuidelyk Burgondië.

Zoo had dan Karel Martel al zyne vyanden roemruchtiglyk overwonnen, de Saracenen verplet, den burgondischen adel doen zwichten, de Aquitaniërs onderworpen, de woeste Saksers en Friezen het juk der gehoorzaemheid opgelegd: met een woord hy had alles doen bukken onder zyn zeeghaftig zweerd, en heerschte nu zonder eenigen wederstand over de dry franksche ryken. Geheel Europa weêrgalmde van het gerucht zyner vrome daden; doch wat hem vooral tot eer strekte en zyne glorie hoogst deed

(1) Althans de Chroniques de St. Denis zeggen 't zoo Zie Bouquet, III, bl. 312.

[p. 460]

klimmen, was dat hy het Christendom in het Westen had gered, en de volkeren onttrokken aen de schandelykste slaverny die hen ooit bedreigd had. Het was dan ook wel om die reden dat Karel Martel het grootste vertrouwen inboezemde aen Paus Gregorius III. Deze heilige opperpriester zond hem, in 741, twee gezanten met kostelyke geschenken, en met aenbod der voogdy van Roomen, eene aenzienlyke weerdigheid welke tot dan toe de keizers van Constantinopelen bezeten hadden. De Paus smeekte hem tevens om hulp tegen de geweldenary van den koning der Langobarden, van wien destyds de kerk en het volk van Roomen byzonder veel te lyden had⁽¹⁾. Karel ontvong de pauselyke gezanten met al den verschuldigden eerbied, en vaerdigde op zyne beurt een plegtig gezantschap naer Roomen, om aen Gregorius niet minder ryke geschenken in zynen naem aen te bieden, doch voor het overig schynt hy weinig voor de Kerk gedaen te hebben, vermoedelyk omdat hem de tyd ontbrak,

(1) Fredegar. Cont. c. 110. - Chron. Moissiac. en Annales Mett. ad ann. 741. Zie twee brieven van paus Gregorius III aen Karel Martel in dien tyd geschreven, by Bouquet, IV, bl. 92. - Zie Pertz, bl. 85.

[p. 461]

want hy overleed den 22 October van hetzelfde jaer 741⁽¹⁾.

Karel Martel was maer twee en vyftig jaer oud toen hy stierf. Wat zou hy niet gedaen hebben, indien hy, gelyk zyn gelukkige kleinzoon Karel de Groote, zes en veertig jaren had kunnen regeren? Hy was, zonder tegenspraek, de grootste man zyner eeuw, de ware stichter van het ryk der Karolingers, en de uitmuntendste krygsheld van zyn geslacht. Voor hem hadden de huismeijers al hunne moeite moeten besteden om hun gezag staende te houden: hy maekte allen tegenstand onmogelyk, en bragt het zoo ver dat de koningskroon gereed stond om het hoofd zyner nazaten te versieren. De geschiedenis verwyt hem te regt dat hy, om zyne magt te vestigen, niet altyd billyke middelen heeft gebruikt. Inderdaed, meer dan eens zag men hem de goederen der kerken aenslaen, om zyne gedurige oorlogen te kunnen voortzetten⁽²⁾; wat meer is, hy maekte leenen van de geestelyke goederen,

(1) Fredegar. Cont. cap. cit. in fine.

(2) Karel had meer geld noodig dan zyne voorgangers, omdat hy veel huerlingen in zynen dienst moest nemen. Zie Pertz, bl. 82.

[p. 462]

om die aen zyne krygshoofden uit te deelen, en zette soms bisschoppen en abten af, hen vervangende door oorlogsmannen die de schatten der kerk verspilden, en ergernis gaven door hun gedrag⁽¹⁾. Dit alles was zeker hoogst onregtveerdig; maer men moet in aendacht nemen de moeijelyke omstandigheden waer de vermaerde huismeijer zich in bevond: en als men denkt dat het christelyk geloof zyn behoud in Frankryk en misschien in gansch Europa, naest God, aen Karels heldenmoed te danken had, dan zal men hem ook in zyne afwykingen met toegevendheid beoordeelen, te meer, daer hy op 't einde zyner dagen het kwaed, zoo veel doenbaer was, hersteld heeft.

Karel Martel liet van zyne eerste vrouw Rotrudis, die in 724 overleden was, twee zonen na, Karloman

(1) Meer byzonderheden vindt men by Pertz (bl. 81 en vlg.), die over dit alles zeer wel redeneert. Zie verder de Gestis Episc. Trevir. by Bouquet, III, bl. 649. - Ex vita S. Eucherii, aldaer, bl. 656. - Ex vita S. Rigoberti, aldaer, bl. 658. - Het Chron. Virdunense, aldaer, bl. 364, en het Chron. Centulense, aldaer, bl. 352. - Libellus de Majoribus domus, by Bouquet, II, bl. 700.

[p. 463]

en Pipinus, wien hy, voor zyne dood, in het byzyn en met de toestemming der voornaemste Leuden, ieder hun deel van het ryk der Franken aenwees. De oudste kreeg Austrasië met de overrhynsche landen, namelyk Zwaben⁽¹⁾ en Thuringen, terwyl Neustrië en Burgondië aen Pipinus moesten toebehooren⁽²⁾. Daer bleef nog een derde zoon met name Grippo, wiens moeder Sonichildis, van beijersche afkomst, in 725 krygsgevangen was gemaekt en sedert Karels vrouw geworden⁽³⁾. Grippo was nog jong, en volgens dat de schryver der jaerboeken van Metz⁽⁴⁾ te verstaen geeft, moest hy weinig regt

(1) Suavia, quae nunc Alamannia dicitur, zegt de voortzetter van Fredegarius. Zie boven, bl. 431, aenteek. 1. Zie mede Hüllmann, Geschichte der Stände, Berlyn, 1830, bl. 37.

(2) Fredegar. Cont. c. 110. - De andere kronykschryvers zeggen hetzelfde; maer nergens wordt van Beijeren noch van Aquitanië gesproken, misschien omdat toen reeds, of kort daerna, de onderdanigheid in die streken wankte, gelyk Bouquet opmerkt, II, bl. 458 aenteek. b.

(3) Zy was de nicht van Bilitrudis, weleer hertogin van Beijeren, mede in 725 gevankelyk weggevoerd naer Austrasië. - Zie Fredegarii Cont. c. 108.

(4) Zie de Annales Mettenses, ad ann. 741.

[p. 464]

hebben op zyns vaders nalatenschap: ook ziet men dat deze den wil niet had van hem met zyne andere kinderen te laten erven, want in de verdeeling der franksche ryken was van hem geen spraek. Maer Sonichildis wist met tranen en gevlei zoo veel te doen, dat Karel, voor zyne dood, eenige graefschappen afzonderde ten voordeele van zyn laetsten telg, en daerop stierf hy⁽¹⁾.

Zulks was gedaen buiten de weet van Karloman en Pipinus, en zonder de tusschenkomst der Leuden. Ook wilden er deze niet van hooren, maer maekten 't de gebroeders tot eenen pligt hun erfdeel ongeschonden te bewaren, ondanks de vorderingen van Sonichildis die, schynt het, slecht gezien was van den adel, misschien omdat zy zich met de staetszaken te veel bemoeide, of mogelyk ookal dat zy booze inzigten blyken liet⁽²⁾.

(1) Annales Mett. loc. cit.

(2) Dat zy eene groote voorliefde had voor de vryheidszuchtige Beijeren, gaet vast, en is overigens niet te verwonderen. Door haer toedoen nam Chiltrudis, Karlomans en Pipyns zuster, de wyk naer Beijeren, en trouwde daer met hertog Odilo, tegen den dank harer broeders, die daer zeer over gebelgd waren. - Zie Fredegar. Cont. c. 111.

[p. 465]

Het zag er dus maer akelig uit in die eerste oogenblikken; want dat Grippo en zyne moeder aenhang zouden vinden, was te vermoeden, en derhalve konden er geschillen opryzen waer de inwendige orde en rust veel by te lyden zouden hebben. Van den anderen kant hoorde men zeggen dat Gasconje in vollen opstand was, ja dat hertog Hunoald stout genoeg was geweest om den abt Lantfridus, door Karel afgeveerdigd tot het vereffenen van eenige moeijelykheden, in hechtenis te nemen en gevangen te houden, aldus klaer te kennen gevende dat hy geen' zin had om zich aen de heerschappy van Karels zonen te onderwerpen⁽¹⁾. Even kwade tydingen ontvong men van over den Rhyn. Daer ook had het afsterven van Karel Martel nieuwen moed gegeven aen de vryheidszuchtige volkeren, en het stond er geschapen om weldra in eenen algemeenen oproer uit te bersten.

In deze nare omstandigheden begrepen de twee gebroeders dat zy al hunne krachten zouden in te spannen hebben om huns vaders werk te handhaven, en wat hy gesticht had niet te laten omver

(1) Zie Pertz, bl. 88.

[p. 466]

werpen. Daertoe was het noodig dat zy volkomen eensgezind bleven, en malkander de hand gaven. Maer om zekerder te spelen; om vooral in 't begin alle reden van wederstand voor te komen, vonden zy goed een laetsten afstammeling van het geslacht der Merovingers op den openstaenden troon te plaetsen, namelyk Childerik III, zoon van Chilperik den Tweeden, die tot dan toe zoo goed als vergeten in een klooster geleefd had⁽¹⁾. Hy was een slechthoofd⁽²⁾, onbekwaem om iets te verrigten; maer het was genoeg dat men zyn' naem kon vooruit zetten, en op die wyze alle tegensprekers den mond stoppen.

Na deze voorzorg genomen te hebben, vatten Karloman en Pipinus de wapens op tegen Grippo en zyne moeder die, in het open veld niet durvende verschynen, zich met hunne aenhangers in eene vesting opsloten⁽³⁾. Maer zy werden er welhaest belegerd en vielen beide in de handen hunner vyan-

(1) Ademari Chron. by Bouquet, II, bl. 575. - Adonis Chron. aldaer, bl. 671. - Praeceptum Childerici III, by Bouquet, IV, bl. 711.

(2) Ademari Chron. loc. cit.

(3) Te Laon namelyk.

[p. 467]

den. Men deed hun geen ander kwaed dan hen te berooven van de vryheid: namelyk Grippo werd gevangen gezet in de burgt van Neufchâteau⁽¹⁾, en Sonichildis in het klooster van Chelles⁽²⁾.

Van dien kant dus gerust, wendden de twee vorsten zich naer Aquitanië. In 742 trekken zy de Loire over, en dringen door tot Bourges⁽³⁾, links en regts alles verwoestende, gelyk het ongelukkiglyk toen de gewoonte was by iederen oorlog. Onderscheidene sterkten werden veroverd, inzonderheid Lucca⁽⁴⁾, dat zy in puinen legden en uitplunderden en de bezetting gevangen namen⁽⁵⁾. Meer werd er dit mael niet verrigt, niet omdat de krygskans keerde,

(1) In het Luxemburgsche.

(2) Een plaetske ruim vier mylen beoosten Parys, alwaer de eeuw te voren eene abtdy gesticht was, die met der tyd zeer vermaerd werd. - Zie de Annales Mett. ad ann. 741. - Zie vooral de Annales Einhardi, by Pertz, Monumenta, enz. I, bl. 135.

(3) Eene oude en groote stad 22 mylen in 't Zuid-oosten van Orleans.

(4) In 't fransch Loches, een stedeken in 't Zuid-oosten van Tours.

(5) Fredegar. Cont. c. 111. - Annales Mett. en Einhardi, ad ann. 742.

[p. 468]

want hertog Hunoald dorst nergens weêrstand bieden, en week gedurig achteruit; maer daer kwamen berigten dat de Beijeren en de Alemannen in vollen oproer waren, en het te vreezen was dat het kwaed nog tot andere volkeren over zou slaen, indien het niet baestig gedempt wierd. De vorsten wachtten 't niet af; maer keerden in der yl terug naer Austrië, en zonder tyd te verliezen trok Karloman den Rhyn over om Thibout, den hertog der Alemannen, te gaen aenranden. Zulks viel op zyn beste uit: vóór het einde van den herfst was alles gedaen; de opstandelingen hadden zich onderworpen en geizelaers gegeven, hun krygshoofd had vergiffenis gevraegd, en Karloman was meester tot aen de Lech⁽¹⁾.

Het jaer daerna, lag Beijeren aen de beurt. Hertog Odilo had by al zyne naburen volk gewerfd, om zich duchtig te verweren; Thibout zelf vergat zyne onlangs gedane beloften, en ging op nieuw meê vechten aen gene zyde der Lech, alwaer een kamp gemaekt werd aen den eenen kant wel verschanst,

(1) Beijersche rivier, welke uit het Bregenzer-Woud in Tyrol ontspringt, voorby Augsburg stroomt, en tegenover Lechsgmund in den Donau valt. - Zie Pertz, Geschichte, enz. bl. 89.

[p. 469]

en aen den anderen gedekt door de rivier, wier hooge en steile boorden allen toegang beletten. De Beijeren meenden 't zoo: ook wanneer de franksche vorsten met hun leger in 't gezigt gekomen waren, hield de vyand den spot met hen, vragende of zy goed zwemmen konden en andere dingen meer. Dit gezwets verbitterde de Franken die, na lang zoeken, ten laetste eene waedbare plaets vonden, daer by nachte naertoe trokken, zonder eenig gevaer te ontzien door den modder heen boorden, en den anderen oever bereikten tot groote verwondering van die hen des anderdags vroeg voor het legerveld zagen verschynen, alwaer nu de snoevery een eind had, ja en eerlang door den schrik vervangen werd; want in weinige uren tyds lagen borstwering en staketsels omver, was 't kamp ingenomen, en de overwinning in de handen der twee gebroeders. Het verlies van den kant der Beijeren liep des te hooger, als de vlugt moeijelyker was; maer Thibout en Odilo raekten nogtans uit de voeten: de eerste zocht schuilplaets by de Alemannen, terwyl de andere met een handvol krygsgezellen zyn land

[p. 470]

ruimde en zich achter de Inn⁽¹⁾ in veiligheid stellen ging⁽²⁾.

Daermede was de zaek beslist. Karloman en Pipinus hadden geen moeite meer om hunne heerschappy in Beijeren te herstellen; doch nu moesten zy nog de Saksers bestraffen, wier hertog Diederik insgelyks de wapens had opgevat, terwyl van hunne zyde de Aquitaniërs, gebruik makende van hetgeen er in Duitschland omging, de Loire waren overgekomen en aen 't plunderen gevallen aen de kanten van Chartres, dat is in Neustrië zelf. De eenigste zwarigheid was daerin gelegen, dat er eene soort van afspraek bestond tusschen de overrhynsche opstandelingen en die van 't Zuiden, waerdoor Karels zonen tevens te worstelen hadden in twee landstreken door groote afstanden gescheiden. Waerom zy niet ieder in 't byzonder met een leger hunne vyanden aenvielen, wordt nergens gemeld: misschien omdat zy niet raedzaem vonden al te groote krygs-

(1) Rivier die uit de Alpen haren oorsprong neemt, door Tyrol naer Innsbruck stroomt, en by Passau in den Donau opgevangen wordt.

(2) Fredegar. Cont. c. 112. - Annales Mett. ad ann. 743.

[p. 471]

magt op de been te brengen, gelyk hun vader had moeten doen; maer liever met hunne trouwe Leuden alleen den oorlog voerden, ten einde aldus minder last te hebben, en geene reden voor misnoegdheid te geven. Hoe 't zy, Karloman trok nog dat zelfde jaer tegen de Saksers, onderwierp ze, en deed Diederik gehoorzaemheid zweren; doch zulks had alweêr geenen duer, want nauwelyks was de overwinnaer naer Austrasië weêrgekeerd, of de moedwillige hertog brak zynen eed, en spande samen met dien der Alemannen, die even zoo weinig genegen was tot onderwerping⁽¹⁾.

Het volgend jaer, 744, werd de kryg hernomen, doch eerst vooral tegen Aquitanië⁽²⁾, waer dit mael de twee gebroeders ernstig wilden doorwerken. Al vroeg trokken zy de Loire over met een aenzienlyk leger, en bereikten haest hun doel; want Hunoald de nederlaeg vreezende, en zyn' ondergang die onvermydelyk was willende voorkomen, sprak aen-

(1) Annales Nazariani, Tiliani et Mettenses, ad ann. 743, by Bouquet, II, bl. 640, 643, 687.

(2) Met de gebeurtenissen van dit jaer zyn de onderscheidene kronykschryvers in de war. Ik volg de tydrekening van Bouquet. Zie zyn Index chronol. II, bl. cxvij.

[p. 472]

stonds van vrede op zulke voorwaerden als men van hem eischen zoude. Hy onderwierp zich geheel en al, zwoer trouw en gaf geizelaers, zoodanig dat Karloman en Pipinus van dien kant geen kwaed meer te vreezen hadden⁽¹⁾, maer al hunne magt tegen de overrhynsche volkeren aenwenden konden.

Zulks werd dan ook gedaen, en met het beste gevolg. De Saksers werden op nieuw verslagen door Karloman, die hun' hertog Diederik krygsgevangen maekte, en naer Austrië zond. Ter zelver tyde vervolgde Pipinus de Alemannen tot tegen de Alpen, en scheidde er niet uit voor dat hy hen volkomen had ten onder gebragt. Deze dubbele overwinning vergemakkelykte de onderwerping der Beijeren, wier hertog Odilo met zyne zwagers vrede maekte en, op voorwaerde van gehoorzaemheid, in zyne weerdigheid bevestigd werd⁽²⁾. Dit verdrag hield stand; maer de Saksers woelden nog het jaer daerna, en moesten andermael beteugeld worden, zoo

(1) Zie Fredegar. Cont. c. 113, en vooral de Annales Mettenses, ad ann. 744.

(2) Annales Mett. ad ann. 744 en 45. - Annales Petaviani en Fuldenses, ad ann. 744, by Bouquet, II, bl. 642 en 675.

[p. 473]

wel als de Alemannen, met wier hertog Thibout volstrekt geene rust te bekomen was, tot dat hy eindelyk in 746, naest zyne voornaemste aenhangers, de dood vond, en een nieuwe hertog met name Lantfried in zyne plaets werd aengesteld⁽¹⁾.

Zoo hadden eindelyk Karels zonen met moed en volherding hunne vyanden overwonnen, en hunne heerschappy hersteld overal waer zy wankte Karloman, ofschoon wars van aerdsche grootheid en wereldsche beslommering, had zyn' broeder niet willen verlaten, zoo lang de omstandigheden zyne medehulp vereischten; doch nu dat al de landen genoegzaem bevredigd schenen, maekte hy aen Pipinus zyn voornemen bekend, namelyk dat hy besloten had van zyne erfenis af te zien, en het geestelyk leven te omhelzen. In den loop van 747 vertrok hy naer Roomen, begeleid door een groot getal van edele heeren en met ryke geschenken voor den heiligen paus Zacharias, die hem het hair afschoor, en uit wiens handen hy het monnikskleed ontving, om voortaen naer den regel van den heiligen Benedictus te leven. Op den Soractes-berg, in de naby-

(1) Fredegar. Cont. c. 115. - Ann. Mett. ad ann. 746.

[p. 474]

heid van Roomen, bouwde hy een klooster en ging er woonen; maer ontrust door de menigvuldige pelgrims zyner natie die hem daer gingen bezoeken, vertrok hy weldra naer de vermaerde Benediktyner-abtdy van Monte Cassino⁽¹⁾, alwaer hy eindelyk, in zyne eenzame cel, de rust en den vrede smaekte die 't voorwerp was van zyn verlangen⁽²⁾.

Pipinus bleef dus alleen meester van de franksche ryken, en alles ging zoo vreedzaem toe, dat hy het niet meer noodig achtte zyn' stiefbroeder Grippo langer gevangen te houden, maer hem op vrye voeten stelde, hem zelfs aen zyn hof ontving, met alle eer behandelde, en hem onderscheidene graefschappen afstond met ryke landgoederen die tot het koninklyk domein behoorden⁽³⁾. Zulks toonde gewis het goed hert van Pipinus, doch 't

(1) Tusschen Roomen en Napels, alwaer de H. Benedictus zyne orde stichtte. Deze abtdy bestaet nog, zoo wel als het klooster dat Karloman bouwen deed op den berg Soracte, zeven mylen benoorden Roomen.

(2) Zie Fredegar. Cont. c. 116. - Annales Einhardi, ad ann. 745 en 46, doch inzonderheid de Annales Mett. ad ann. 747.

(3) Annales Mett. ad ann. 748.

[p. 475]

was geen blyk van voorzigtigheid; want Grippo, verbitterd om zyne zesjarige opsluiting, en nog altyd in de gedachte dat hem geen deel maer de helft der vaderlyke erfenis van regtswege toekwam, was de man niet om zich met eenige giften te vergenoegen, en dat had Pipinus moeten voorzien. Wat gebeurt er? Te Duren op de Roer, in Gulikerland, werd in 748 een landdag gehouden; de bisschoppen vergaderden daer met de voornaemste Leuden der onderscheidene landen, om maetregelen te beramen in het voordeel van den staet en den godsdienst. Grippo verscheen daer ook, doch nam de gelegenheid waer om zich onder den jongen adel aenhang te maken, en wanneer hy er een zeker getal op zyne zyde getrokken had, week hy met hen den Rhyn over, regt naer de Saksers, die hem met open armen ontvingen. Dat geheel hun land op een omzien in vollen opstand was, spreekt van zelf, want daer waren de Saksers altyd voor gereed; en kon er nu elders nog een stoot gegeven worden, by voorbeeld in Aquitanië, zoo mogt er eene algemeene beroerte ontstaen, en een gunstige ommekeer plaets hebben. Grippo rekende daer op; maer men liet hem den tyd niet om verdere aenslagen te

[p. 476]

smeden; want zoo haest de landdag van Duren afgeloopen was, trok Pipinus met een ontzaggelyk leger naer Thuringen aen gene zyde des Rhyns, en ontbood daer nog de Friezen en andere naburige volksstammen, zoodanig dat hy weldra aen het hoofd stond van meer dan honderd duizend stryders⁽¹⁾. Dit was, ja, het middel om er haest meê gedaen te hebben, en trouwens wat konden de Saksers aenvangen tegen zulk eene heirmagt? Nauwelyks beproefden zy om weêrstand te bieden, maer weken altyd achteruit, en lieten den vyand doordringen tot aen de Ocker⁽²⁾. Daer, achter de rivier, verschansten zy zich met Grippo; doch 't duerde slechts een oogenblik, want zy zagen dat zy overmand waren en gaven 't op. Pipinus liep het land af gedurende veertig dagen, slechtte alle kasteelen en sterkten, en na de Saksers voor hunnen moedwil duchtig gestraft te hebben, keerde hy met zyn overwinnend leger terug naer Austrasië⁽³⁾.

(1) De Annal. Mett. ad ann. 748 zeggen 't zoo, maer 't schynt overdreven.

(2) Eene rivier in hedendaegsch Brunswyk.

(3) Fredegar. Cont. c. 117. - Annales Mett. loc. cit. - Annales Laurissenses en Einhardi, ad ann. 747, by Pertz, Monumenta, enz. I, bl. 136 en 137.

[p. 477]

Aldus had Grippo zyn doel gemist, ja, doch zonder er nog van af te zien, waeruit men besluiten mag dat hy niet alleen bleef, maer nog altyd veel aenhang moest hebben. Dit mael wendde hy zich naer Beijeren, alwaer hertog Odilo korteling overleden was, zyn' zoon Tassilo tot opvolger nalatende onder de voogdy van Chiltrudis. Welhaest stond hy er weêr aen het hoofd eener sterke party en wist zichzelven tot hertog te doen erkennen, iets wat des te min moeite kostte, dewyl Tassilo nog een kind was en de woelzieke Beijeren liever gehoorzaemden aen een strydbaren man. Meteen werden de Alemannen opgeschud, en hun hertog Lantfried maekte een verbond met Grippo, zoodanig dat het kwaed uit Saksen slechts geweerd was om elders uit te bersten, en ja in een land waer het zich niet alleen gemakkelyk verbreiden kon, maer tot het naburig Burgondië overslaen, en derhalve veel meer te vreezen was. Pipinus zag dat wel genoeg in: ook liet hy den oproer geen' wortel vatten, maer leidde in het volgend jaer, 749, zyn leger derwaerts, en had niet minder geluk dan het jaer te voren, want hy versloeg al zyne vyanden, maekte zyn' stiefbroeder en Lantfried krygsgevangen, her-

[p. 478]

stelde Tassilo in zyne weerdigheid, en schafte het hertogdom by de Alemannen af, om voortaen dat volk te laten bestieren door franksche graven, welke hy zelf noemen zou⁽¹⁾.

Nu had Pipinus zeker reden genoeg om zynen stiefbroeder en diens aenhangers streng te behandelen; nogtans hy deed dit niet. Op het verzoek van paus Zacharias⁽²⁾, en van den heiligen Bonifacius die toen ter tyd het apostelschap in Germanië uitoefende⁽³⁾,

(1) Fredegar. Cont. cap. ult. - Annales Mett. ad ann. 749, by Pertz, I, bl. 330. Zie daer ook, bl. 137, de Annales Einhardi, ad ann. 748. - De Alemannen waren gedurende 250 jaren door eigen hertogen bestierd geweest; thans werden zy niet meer beschouwd als bondgenooten, maer als onderdanen van het ryk der Franken. - Zie Pertz, Geschichte, enz. bl. 93.

(2) Zie diens brief aen Pipinus, by Bouquet, IV, bl. 98.

(3) De heilige Bonifacius, herkomstig uit Engeland, was een der grootste mannen van zynen tyd, en die byzonder veel bybragt tot de bekeering en beschaving der germaensche volkeren. De yver voor het geloof deed hem in 716 zyn vaderland verlaten, om aen de Friezen het Evangelie te verkondigen; maer zoo lang de woeste Radbout aen het hoofd van dat volk stond, was er weinig te hopen. In 719 begaf hy zich naer Roomen, om den zegen te vragen van paus Gregorius II, die aen den heiligen man eene byzondere zending gaf voor de bekeering der heidenen van Germanië, met brieven van aenbeveling voor al de christene vorsten, welke hy in zyne apostelyke omwandeling zou ontmoeten. Als gevolmagtigde des heiligen Stoels kwam dan Bonifacius, in 720, terug naer Friesland, alwaer thans hertog Radbout overleden was, en werkte daer, onder het beleid van den heiligen bisschop Willibrordus, met zulk gevolg dat ontelbare heidenen, onder welke Radbouts zoon en opvolger Poppo, het christendom omhelsden. Sedert arbeidde de apostel, gedurende dertien jaren, aen de bekeering der Hessen en Thuringers, by wie hy het ongeloof zoo goed als uitroeide. Daerna werd hy door hertog Odilo in Beijeren geroepen, predikte daer met niet minder vrucht, hield er eene kerkvergadering, en stichtte de vier bisdommen van Saltzburg, Freisingen, Regensburg en Passau.
Na de dood van Karel Martel, onder wiens regering, als boven bl. 461 gezegd is, de kerkelyke tucht vervallen en veel kwaed ingeslopen was, kwam de heilige Bonifacius naer deze landen, om de misbruiken te weren en de zeden te hervormen, eene taek waer hy door Karloman en Pipinus krachtdadiglyk in geholpen werd. De kerkelyke goederen kwamen terug aen hunne wettige eigenaers; onweerdige bisschoppen werden afgezet; jaerlyksche synoden ingesteld; de kerken van Rouaen, Rheims en Sens tot metropolen verheven; alle middelen aengewend om den godsdienst te doen herbloeijen. In Germanië werden door den heiligen man dry nieuwe bisdommen ingerigt, Wurtzburg, Eichstadt en Fulda. Hy zelf beklom in 751 den aertsbisschoppelyken stoel van Mainz; doch niet kunnende rusten zoo lang er zielen te winnen waren, begaf hy zich op nieuw naer Friesland, om er de laetste overblyfsels van het heidendom te gaen uitroeijen, en had, in 755, het geluk van martelaer te sterven aen de kanten van Dockum, aldus met de dubbele kroon van apostel en bloedgetuige van Jesus-Christus naer den hemel verreizende. Zie het leven van dien uitmuntenden heilige by Butler, VIII, bl. 125-156.

[p. 479]

werd Grippo andermael in vryheid gesteld en

[p. 480]

kreeg zelfs eene stad in Neustrië⁽¹⁾ met twaelf graefschappen voor zyn aendeel⁽²⁾. Maer deze oproerige vorst was met geen weldaden te vrede te stellen. Nauwelyks had hy de kans klaer, of hy nam de wyk naer Aquitanië, om daer weder kwaed vuer te stoken; doch ziende dat hy er slecht onthaeld werd, en dat hertog Waifar⁽³⁾ geenszins genegen was om hem in zyne heerschzuchtige plannen de hand te

(1) Cenomanum, thans le Mans, 17 mylen in 't Noordwesten van Tours.

(2) Zie de Annales Mettenses, ad ann. 749.

(3) Deze had in 744 zyn' vader Hunoald opgevolgd.

[p. 481]

bieden, vlugtte hy verder naer Italië met de hoop van by den koning der Langobarden meer gehoor te vinden. Dit was het laetste. Reeds was hy, met een handvol volks, in Savoye geraekt, wanneer hem eensklaps de pas afgesneden werd door franksche graven daer gesteld om de doortogten der Alpen te bewaren. Grippo beproefde om geweld te gebruiken, maer werd overmand en verloor in de vallei van Maurienne het leven. Zulks gebeurde in 753⁽¹⁾.

Pipinus had zich weinig bekommerd wegens deze nieuwe vermetelheid van zyn' broeder dien hy wist nergens byval te zullen vinden. Zyne heerschappy was alom gevestigd. Tien jaren van heldhaftigheid, van wys beleid, van godsdienstyver hadden bewezen dat Pipinus den roem van het doorluchtig huis waer hy uit gesproten was weerdiglyk voortzette, en hadden hem, naest het koninklyk gezag dat hem niemand betwistte, de liefde en de dankbaerheid van al de Franken verworven. Reeds waren ja de uitwendige teekens der oppermagt tot hem overgegaen; men berekende den tyd naer de jaren zyner

(1) Annal. Mett. ad ann. 751, Nazariani, ad ann. 752, Einhardi, ad ann. 753.

[p. 482]

regering⁽¹⁾; hy gaf in eigen naem voorregten, ambten en leenen uit, noemde Duitschland en Gallië zyn ryk, zichzelven hertog, vorst, heerscher door Gods genade; de goederen en paleizen der Merovingers werden beschouwd als zyn eigendom, gelyk al de graven, de bisschoppen, de abten sedert lang zyne Leuden geworden waren. Hem ontbrak dus niets meer dan de enkele titel van koning, en dien besloten eindelyk de Leuden hem op te dragen. In 751 vertrokken Burchard bisschop van Wurtzburg en Folrad abt van St-Dionysius naer Roomen, om aen het Opperhoofd der heilige Kerk, in den naem van het franksche volk en van den huismeijer, deze vraeg voor te stellen: ‘Wie van twee behoort koning te zyn, hy die er al het gezag en al de pligten van uitoefent, of hy die er slechts den naem van heeft?’ Paus Zacharias antwoordde: ‘Het schynt my beter en nuttiger dat hy de kroon drage en koning zy, die het bestier en de magt in handen heeft.’ Dit antwoord, door den romeinschen adel bygestemd, bragten de gezanten in 752 naer Austrasië; weldra werd de krankzinnige

(1) Zie Praeceptum Pippini, by Bouquet, IV, bl. 708.

[p. 483]

Childerik afgezet en nam de wyk in het klooster van Sithiu⁽¹⁾; terwyl in dezelfde velden waer Clovis zyne eerste overwinning behaeld had⁽²⁾, Pipinus tot koning der Franken plegtiglyk uitgeroepen, naer voorouderlyke gewoonte op de schilden verheven, en drymael rond de vergaderde menigte omgedragen werd⁽³⁾. De Kerk bekrachtigde en heiligde dien keus; Bonifacius zalfde den nieuwen koning in het klooster van St-Medardus te Soissons; de naem van Pipinus weêrgalmde wyd en zyd, en de schrik zyner wapenen verspreidde zich in alle landen⁽⁴⁾.

Childerik III stierf ongekend, onbeweend in 755.

(1) Heden St-Omer, in Fransch-Vlaenderen.

(2) Namelyk in de vlakte van Soissons. Zie boven, bl. 239.

(3) Zie Ademari Chron. by Bouquet, II, bl. 576, en het Fragmentum incerti auctoris, aldaer, bl. 694.

(4) Zie Pertz, Geschichte, enz. bl. 100.