Vaderlandsche historie. Deel 2

[p. 303]

Vyftiende hoofdstuk.

regering van clotaris i en zyne kinderen, tot aen de dood van sigebert i, koning van austrasië.

558-576.

Zoo lang het voor de koningen der Franken de hoofdzaek was hunne Leuden of al de heirmannen naer den oorlog te leiden, het zy om veroveringen te maken, het zy om de onderworpen provinciën tegen den aenval van andere barbaren te verdedigen, hooren wy weinig van inwendige onlusten. De krygszuchtige natie gehoorzaemde als van zelf aen eenen vorst, die haer van de eene overwinning naer de andere leidde en die, op 't einde van den veldtogt, zyne mannen met buit overladen naer huis zond.

Doch wanneer eens dat vechten en plunderen ophield; wanneer de volkeren heinde en ver de meesterschap der nieuwe veroveraers erkend hadden, en men geen magtige vyanden meer te vreezen had, alsdan begonnen de inlandsche twisten, de burgerlyke oorlogen, de gewelddadigheden van allerhande aerd, welke reeds by andere natiën, by

[p. 304]

de Oost en West-Gothen, by de Burgonden zoo veel onheil gesticht, ja die ryken hadden doen te niet gaen. Dergelyke schokken, een tydvak van wanorde, ontmoet men in de geschiedenis van alle opkomende volkeren, en 't ware te verwonderen geweest indien het groote ryk der Franken zich had kunnen vestigen, zonder de zelfde beproeving te ondergaen.

Inderdaed, wat vinden wy in de uitgebreide streken, waer de kinderen van Clovis heerschen? Eene jonge maetschappy hoofdzakelyk bestaende uit dry soorten van persoonen, die zeer verschillende belangen hebben, en die allen naer eene goede plaets zoeken in den nieuwgeboren staet. Het zyn vooreerst de oude landzaten, de Gallo-Romanen. Deze werken niet alleen om te behouden wal de verovering hun niet heeft afgenomen; maer gebruik makende van hunne meerdere beschaefdheid, trachten zy gedurig in aenzien te klimmen, de eereposten in te nemen en aldus hunnen invloed te vergrooten. Het zyn ten tweede de koningen, geen bevel meer voerende, als voorheen in de woeste streken van Germanië, over vrybuiters en landloopers, maer in bezit getreden van het ryk en vruchtbaer Gallië, paleizen

[p. 305]

bewoonende in de groote steden, omringd van hovelingen, gevolgd door ontelbare Leuden wier begeerlykheid dagelyks aengroeit met het vermogen hunner meesters. Deze beschouwen zich zelven als de wettige plaetsvervangers der romeinsche keizers; zy droomen niet dan van magt en gezag; zy hebben nimmer schatten genoeg om de pracht en de hofhouding hunner voorgangers na te volgen; zy benyden malkanders erfgoed, verwurgen hunne broeders en neven om ryker te worden, en zouden hunne onderdanen het laetste afpersen, indien deze wilden bukken onder het jok der koningen. Maer wy hebben reeds gezien hoe weinig de Franken genegen zyn om zich te laten onderdrukken. Hunne voorvaderlyke vryheid indachtig, willen zy geenen dwang ondergaen; en woeliger geworden zynde sedert dat zy geen vreemden vyand meer te bevechten hebben, keeren zy al hunne kracht tegen hunne eigen beheerschers, en daer ontstaet eene worsteling waer moord en verraed de hoofdrol in spelen, en die niet eindigen zal dan met den volkomen ondergang van het geslacht der Merovingers.

De godsdienst alleen ware bekwaem geweest om het kwaed te bezweren, of ten minste gedeeltelyk

[p. 306]

af te keeren, indien hy zynen heilzamen invloed had kunnen uitoefenen. Maer wat was het? de Kerk zuchtte onder de schandelykste misbruiken door de koningen ingevoerd; deze verkochten de geestelyke weerdigheden; zy stelden bisschoppen aen die van God niet geroepen waren en hunnen staet onteerden door een ergerlyk gedrag. Aldus vervielen zeden en geloof onder de kleinen en de grooten, en de maetschappy keerde weder tot de barbaerschheid waer de heilige kerkvoogden en de yverige godsgezanten van den voortyd haer uit verlost en opgebeurd hadden.

Clotaris was nog bezig met het ryk van zynen overleden kleinneef te doorloopen, toen hy vernam dat de Saksers⁽¹⁾, die sedert de onderwerping van Thuringen cyns betaelden, het afsterven van Diedbold te baet namen om hunne onafhankelykheid te herstellen.

Aenstonds neemt hy de wapens op en trekt met eene talryke legermagt Duitschland in. Maer by 's vyands grondgebied gekomen zynde, zonden de Saksers hem gezanten om verschooning te vragen,

(1) Zie boven, bl. 281.

[p. 307]

zeggende: ‘Wy misachten u niet, noch weigeren den cyns dien wy uwe broeders en neven gewoon waren te betalen⁽¹⁾; wy zullen u zelfs meer geven, indien gy 't zoo wilt: ééne zaek vragen wy, dat het vrede blyve, dat uw leger ons volk niet aenrande.’ - ‘Die menschen spreken wel, zei de koning tot de zynen: het ware zonde voor God, hun den oorlog aen te doen.’ Maer de Franken antwoordden: ‘Het zyn leugenaers; zy zullen hunne beloften niet houden: wy moeten hun op 't lyf vallen.’ Nu zeiden de Saksers dat zy bereid waren de helft te geven van al wat zy bezaten, om maer vrede te hebben; maer de Franken wilden er niet van weten. Eindelyk bragten de eerste kleederen, vee, ja al hunne rykdommen, en zeiden: ‘Neemt dat alles, en neemt er de helft van ons land by; maer laet ons onze vrouwen en kinderen, en doet ons geenen oorlog aen.’ - Neen, schudden de Franken; maer Clotaris sprak: ‘In Gods naem, ziet van uw voornemen af, want het regt is voor ons niet; begint geenen kryg die kwa-

(1) Die cyns bestond in 500 koeijen welke zy jaerlyks leveren moesten, als blykt uit het Chronicon van Fredegarius, c. 74, by Bouquet, II, bl. 442.

[p. 308]

lyk moet uitvallen: of wilt gy halsstarrig voortgaen, ziet dan wat er van komt, maer ik ga niet meê.’ Op dit gezegde, schieten de Franken in gramschap, vallen op hunnen koning, verscheuren zyn tent onder duizend scheldwoorden, brengen Clotaris weêr naer buiten en zouden hem dood geslagen hebben, indien hy blyven weigeren had. Clotaris moest dan zwichten; hy gaet ten stryd tegen de Saksers, maer wordt dusdanig verslagen dat de dooden niet te tellen waren, en dat hy zich genoodzaekt vond zelf den vrede te vragen⁽¹⁾.

Dit voorval toont genoegzaem hoe weinig de Franken reden verstonden, en hoe moeijelyk eene onderneming het was voor hunne koningen om dat volk den nek te doen buigen.

Clotaris stierf in 561, vier zonen nalatende, welke's vaders ryk onder malkander deelden, gelyk de kinderen van Clovis gedaen hadden. Carebert, de oudste, vestigde zich te Parys; Guntram te Orleans, Sigebert te Metz en Chilperik te Soissons. Maer Carebert leefde niet lang: hy overleed in 567 zonder kinderen, en nu werden op nieuw de landen

(1) Greg. Tur. lib. IV, c. 14.

[p. 309]

verdeeld in dry koningryken welke lang gescheiden bleven, Austrië, Neustrië en Burgondië. Dit laetste koningryk bestond uit de provinciën die men op de Burgonden veroverd had; het werd gegeven aen Guntram, terwyl Chilperik koning werd van Neustrië en Sigebert van Austrasië. Parys bleef onverdeeld aen de gebroeders toebehooren, maer Aquitanië, of de landen aen gene zyde der Loire, werd in dryen gesplitst, en ieder nam er het zyn van.

Men denke echter niet dat de vier gebroeders tot het jaer 567, dat is tot aen de dood van den oudsten, malkander verstaen hadden. Neen, hun vader Clotaris had nauwelyks de oogen gesloten, of zy vielen aen het twisten. Omtrent dien tyd braken de Avaren⁽¹⁾ uit Pannonië⁽²⁾, en kwamen de Beijeren in hun land ontrusten, voornemens zynde nog verder te dringen, ja gansch Thuringen in te nemen, zoodat Sigebert aenstonds in de wapens moest schieten, wilde hy geen groot gedeelte van zyn overrhynsch grondgebied verliezen. Dit deed hy ook.

(1) Een Slavoonsche volksstam verwant met de Hunnen.

(2) Zie boven, bl. 122.

[p. 310]

Maer terwyl hy met zyne Franken in Duitschland oorlog voerde, beproefde Chilperik⁽¹⁾ om een stuk van Austrië in te palmen, iets dat hem zou gelukt zyn indien Sigebert langer ware weggebleven; doch deze eene groote overwinning te Regensburg behaeld en den vyand op de vlugt gedreven hebbende, haestte zich om naer hier terug te keeren, viel zyn' broeder op't lyf, en dwong hem niet alleen de reeds veroverde steden te ruimen, maer nam hem daerenboven Soissons af, Chilperiks hoofdstad en wykplaets⁽²⁾.

Zoo had dan Sigebert oogenblikkelyk rust in zyn ryk. Hy nam die te baet om op den echt te denken, maer wilde zyne broeders niet navolgen die vrouwen gekozen hadden van lagen stand. Hy zond een gezantschap met ryke geschenken naer de West-Gothen van Spanje, om Brunehaut de jongste dochter van koning Athanagild ten huwelyk te vragen. Deze werd hem gereedelyk toegestaen, en bragt groote schatten meê, gelyk het toen ter tyd de ge-

(1) Deze had het kleinste deel gehad in de erfenis zyns vaders, en was des te begeriger om zyne schade in te halen.

(2) Greg. Tur. IV, c. 23.

[p. 311]

woonte was. Weldra werd de echt voltrokken en het bruiloftfeest gevierd in de tegenwoordigheid van al de Grooten des ryks, die Sigebert daertoe genoodigd had, en die allen om het meest met de koningin ingenomen waren, want zy was eene schoone vrouw, minzaem van manieren, en zeer wys in 't spreken. Tot dan toe had zy de ariaensche dwaelleer aengekleefd; doch het duerde niet lang of zy omhelsde uit volle overtuiging het katholyk geloof, gelukkig indien zy door haer gedrag daer altyd getrouw ware aen gebleven; maer dat deed zy niet, als wy later zien zullen⁽¹⁾.

Het voorbeeld van Sigebert, die door zyn huwelyk met eene koningsdochter veel gewonnen had in de achting des volks, maekte grooten indruk op het hert van zyn' broeder Chilperik. Deze besloot zyne onweerdige byzitten te laten loopen, om op zyne beurt ook een betamend huwelyk aen te gaen, en zond vervolgens gezanten naer den zelfden koning Athanagild, met last van diens oudere dochter Galswintha tot gemalin te vragen. Hy kreeg ze op voorwaerde van met haer in eer en deugd te zullen le-

(1) Greg. Tur. IV, c. 27. - Gest. Reg. Franc. c. 30.

[p. 312]

ven; doch welhaest nam de bedorvenheid van zyn hert weêr de overhand. Hy verstiet zyne wettige vrouw voor een eerloos wyf met naem Fredegonde, waer Galswintha zoodanig van te lyden had, dat zy eindelyk den koning verzocht van haer naer Spanje te laten wederkeeren, bereid zynde van al de rykdommen, welke zy had meêgebragt, af te zien. Chilperik veinsde, en gaf haer goede woorden; maer korten tyd daerna vond men de koningin dood liggen in haer bed: eene slaef had haer verwurgd, doch niemand twyfelde of zulks was het werk van Fredegonde, die dan ook weinige dagen later met Chilperik trouwde en op den troon verheven werd⁽¹⁾.

Dit alles kwam aldra tot de ooren van Brunehaut, die van dat oogenblik eenen doodelyken haet opvatte tegen Fredegonde, en in haer zelve zwoer de moord van hare zuster schrikkelyk te zullen wreken.

In de oogen van Sigebert lag de eerste schuld aen Chilperik: ook duerde 't niet lang of hy nam de wa-

(1) Zie Adonis Chron. by Bouquet, II, bl. 668. - Greg. Tur. IV, c. 28.

[p. 313]

pens op, en met hem zyne twee broeders Guntram en Carebert, om den boosaerdigen vorst uit zyn ryk te verdryven⁽¹⁾; maer de dood van den laetsten, die in 567 voorviel, kwam onverwacht tusschen beide en belette den oorlog voort te gaen. Lang echter werd hy daerom niet uitgesteld, want het kinderloos afsterven van den oudsten der broeders gaf gelegenheid tot eene nieuwe verdeeling⁽²⁾ van het ryk der Franken, en ofschoon ieder der overlevenden zyn aendeel vermeerderen zag, was elks begeerlykheid toch nog grooter dan zyne erfenis, en voortaen moest er geen eind meer zyn aen de onderlinge twisten.

Omstreeks 573 zond Chilperik zyn oudsten zoon uit, om Tours en Poitiers te vermeesteren met nog andere steden van den linken oever der Loire, toebehoorende aen Sigebert⁽³⁾, die waerschynlyk in dat oogenblik in Duitschland wederhouden was. Doch zoo haest hy daer weg kon, stelde hy zich aen 't hoofd van eenen hoop overrhynsche Franken, en

(1) Greg. Tur. loc. cit.

(2) Wy deden die reeds kennen, boven, bl. 309.

(3) Zie Greg. Tur. IV, c. 48.

[p. 314]

trok naer Neustrië, om zynen broeder rekenschap te vragen met het zweerd in de hand. Chilperik intusschen had Guntram op zyne zyde weten te halen, ja plegtig doen beloven dat hy hem in den steek niet laten zou. Dit verdrag was gemaekt toen Sigebert met de zynen afkwam, het hert vol wrevel en ongeduld om te vechten. Deze moesten de Seine overtrekken, wilden zy met Chilperiks leger slaegs worden, maer vonden nergens middel, omdat op het grondgebied des konings van Neustrië de rivier bezet was en dat, leeger af, hun het erfdeel van Guntram in den weg lag, met wien zy in geen vyandschap waren. Sigebert nam kort besluit: hy schreef aen zynen broeder Guntram dat deze hem den overtogt der Seine langs zyn land had toe te staen of zich te bereiden tot den oorlog. Guntram dorst niet weigeren en liet de Franken door. Maer nu voelde Chilperik dat hy 't alleen kwalyk vol zou houden, weshalve hy achteruit trok tot by Chartres⁽¹⁾, niet den minsten zin hebbende om de oorlogskans te wagen. Zelfs, vernemende dat Sigebert

(1) Fransche stad, ruim 20 mylen in 't zuidwesten van Parys.

[p. 315]

indrong, haestte hy zich om voorstellen van vrede te doen, belovende alles wat zyn zoon ontweldigd had eerlyk weêr te geven. De koning der Rhyn-Franken liet zich gezeggen, en maekte vrede; maer zyne soldaten waren gekomen om te stryden en te plunderen, en willende met geene ledige handen naer huis keeren, vielen zy op de byliggende dorpen die neêrgeblaekt en uitgeroofd werden, erger dan of er de Hunnen en Wandalen hunne rollen gespeeld hadden⁽¹⁾.

Zulke vrede kon geenen duer hebben. Inderdaed, reeds het volgend jaer had Chilperik een nieuw verbond gesloten met koning Guntram, en nadat zy met elkander goed afgesproken waren, deed de eerste een onvoorzienen inval op austrasischen bodem tot aen Rheims toe, alles te vuer en te zweerd verwoestende. Men kan raden met welk gemoed Sigebert de tyding dier nieuwe geweldenary ontving. Aenstonds rukt hy zyne Franken weêr byeen, ver-

(1) Greg. Tur. IV, c. 50. - Parys, als boven gezegd is, hoorde onverdeeld aen de dry broeders toe; maer 't schynt dat de omliggende dorpen en landen deel maekten van Chilperiks eigendom. - Zie Greg. Tur. lib. VI, c. 27 en VII, c. 6.

[p. 316]

strooit den vyand, en trekt naer Parys, met het inzigt van aldaer zyn leger op eenen goeden voet te stellen, en vervolgens den myneedigen broeder met al zyne magt te gaen aenranden. Deze had het niet afgewacht; maer, ziende dat Guntram weêr omgevallen was, had hy met vrouw en kinderen de wyk genomen naer Doornik, alwaer hy achter sterke muren veilig zat⁽¹⁾.

Middelerwyl was Brunehaut haren gemael opgevolgd en gaen vinden te Parys. Daer werd gesproken onder de voornaemsten des lands van Chilperik af te zweren, en Sigebert in zyne plaets tot koning van Neustrië te erkennen, iets wat zeker voor den eersten volkomen loon naer werken zou geweest zyn. Weldra vertrekt het leger om Doornik te gaen bestormen; de koning volgt achterna, en gekomen zynde in het vorstelyk verblyf van Vitry⁽²⁾, wordt hy op eens omringd van al zyn gewapende mannen, die hem op eenen schild verheffende eenpariglyk tot koning uitroepen. Zoo was het dan uit met Chil-

(1) Greg. Tur. IV, c. 51.

(2) Tusschen Atrecht en Douay. De franksche koningen hadden daer eene Villa, waervan in het volgende Deel zal gehandeld worden.

[p. 317]

periks regering; maer ziet, te midden van het gewoel der inhuldiging, sluipen er twee booswichten, door de hand van Fredegonde gewapend, tusschen de juichende menigte, komen den koning naby, en stooten hem wederzyds een lang mes met vergiftigden punt in de lenden. Sigebert laet eenen schreeuw, valt en geeft den geest. Zoo stierf, in 576, de beste van Clovis kleinkinderen, een beter lot weerdig. Hoe 't met de moordenaers afliep meldt de geschiedenis niet; doch 't schynt dat ter plaetse zelf, waer 't misdryf gepleegd werd, nog verraders onder den hoop waren, en dat er meer anderen omkwamen⁽¹⁾.

Hoe 't zy, Chilperik schepte adem, toen hy vernam dat zyn broeder uit den weg geruimd was. Hy deed hem te Lambres⁽²⁾ begraven, en spoedde om te Parys te zyn, alwaer hy Brunehaut gevangen nam en in ballingschap naer Roanen⁽³⁾ zond, terwyl hare dochters naer Meaux⁽⁴⁾ gevoerd werden. Ge-

(1) Zie Greg. Tur. IV, c. 52. -

(2) By Douay.

(3) De oude hoofdstad van Normandyë, op de Seine gelegen.

(4) Meaux, eene oude bisschoppelyke stad, ruim tien mylen in 't Noord-oosten van Parys.

[p. 318]

lukkig ontkwam Sigeberts vyfjarige en eenige zoon, Childebert genaemd, door het wys beleid van Gondebout, een austrasisch edelman, die het kind in eene jagers weitasch verborg, en aldus behouden te Metz aenbragt, alwaer het, door zyn toedoen, van de hovelingen en geheel het volk op zyns vaders troon verheven werd⁽¹⁾. Was zulks enkel trouw en gehechtheid aen het koninklyke huis dat over Austrasië heerschte? Neen, daer kwam veel eigen baet tusschen, want meer dan een edelman, die Sigebert afgevallen was omdat hy grooter voordeel zag aen de zyde van Chilperik, kwam nu terug, en wist zich by den jongen Childebert in te dringen, met het vooruitzigt van 's konings minderjarigheid tot zyne verheffing te doen dienen⁽²⁾. De kleine vorst kon inderdaed door zich zelven niets verrigten, maer moest alles laten bestieren door de Grooten, welke van toen af beginnen de overhand te nemen, en eindigen zullen met den stam der Merovingers van den troon te werpen.

Om dit alles goed te doen verstaen, moeten wy in eenige byzonderheden treden nopens den adelstand

(1) Greg. Tur. IV, c. 52, en V, c. 1.

(2) Zie Greg. Tur. V, c. 3.

[p. 319]

van dien tyd, en het Leenstelsel dat onder de franksche koningen, in de zesde en zevende eeuw, reeds gevestigd was.

Het ging niet meer gelyk in den ouden tyd, toen 's konings Leuden of edellieden na eenen stroop- of krygstogt te vrede waren met een handvol buits, een peerd of een bebloede speer. De verovering der schoone provinciën van romeinsch Gallië had hun andere lusten gegeven. Zy wilden nu ook grondbezitters wezen en hun vermogen vestigen op onroerende eigendommen, gelyk de romeinsche Grooten gedaen hadden. Onder de landen, welke vroeger van 's keizers wege aen de Franken, tot loon van bewezen of te bewyzen krygsdienst, waren afgestaen; en onder degene die, na de eindelyke verovering, aen al de vrye heirmannen waren uitgedeeld geworden, hadden de edellieden vermoedelyk het kleinste lot niet gekregen, zoodat zy van dien kant reeds ryk waren. Die eerste goederen bezaten zy in vollen eigendom; het waren allodiale goederen, voor welke zy niemand dank noch dienst schuldig waren⁽¹⁾, weshalve zy den koning, in al diens

(1) Wy zullen dat soort van goederen in het vervolg alloden noemen, van het middeleeuwsch latyn allodium, waer 't fransch alleu van gekomen is. Het woord is van germaenschen oorsprong, doch moeijelyk te verklaren. Sommigen leiden 't af van 't duitsche loos, ons lot, dat is aendeel; anderen vinden er het woord ood in, zoo veel als bezitting, nog overig in kleinood, kleine bezitting, maer thans allerlei edelgesteente. Kortom de uitdrukking is duister, doch hare beteekenis niet: alloden waren vrye erfgoederen, tegenovergesteld aen de leenen, feoda of feuda, in 't fransch fiefs, welke noch vry van lasten, noch in den oorsprong erfelyk waren, als aenstonds blyken zal. Om zich een goed denkbeeld te vormen van de natuer der oude alloden, is het genoeg aen te merken dat zy ten volle overeenkomen met onze tegenwoordige eigendommen. Wy kennen geen leenen meer; alles wat wy bezitten is allodiael. Zie overigens Du Cange, in voce Alodis, I, col. 332 en vlg. Zie mede Weiland, op het woord kleinood. - Bilderdijks Geschiedenis des Vaderlands, I, bl. 302, en Lehuërou, I, bl. 353 aenteek. 1.

[p. 320]

byzondere twisten en vechtpartyën, mogten alleen laten worstelen, zonder ergens tusschen te komen, ten zy wanneer het de natie gold of 's lands vryheid. Doch men begrypt wel dat zulks de rekening des konings niet maekte, vooral in eene eeuw van wanorde en van gedurigen stryd: zonder Leuden of trouwe krygsgezellen kon hy zyne kroon op het

[p. 321]

hoofd niet houden, noch zyn erfgoed doen ontzien, noch de geweldenary van vreemden of bloedverwanten te keer gaen. Hy moest dus een gevolg hebben, ja een talryk gevolg van edellieden, hem uitsluitelyk aengekleefd, in den wapenhandel ervaren en altyd gereed om hem by te staen, te verdedigen en in al zyne ondernemingen behulpzaem te wezen. Zulks bragten daerenboven de voorvaderlyke zeden mede, gelyk wy vroeger in het zevende hoofdstuk verhaeld hebben⁽¹⁾. Maer om zeker te zyn van hunne trouw, om zich die woelige en strydbare manschap te verbinden, was het niet meer genoeg haer de handen te vullen met kleine geschenken of roofgoed: neen, de koning moest den dienst zyner Leuden vergelden door afstand van landgoederen in meerdere of mindere maet, volgens dat ieder verdiende, of door zyne dapperheid scheen te beloven. Van daer het Leenstelsel, dat van de eerste tyden in zwang was, en in den loop der eeuwen zich al verder en verder heeft ontwikkeld, zoodanig dat men eindelyk van alles leenen maekte.

Een Leen was een goed⁽²⁾, door zynen bezitter

(1) Bladz. 140 en vlg.

(2) Oorspronkelyk niet dan eene landery, een domein.

[p. 322]

aen eenen anderen gegeven, onder verpligting van hulde, trouw en manschap, en onder tegenverpligting van bescherming⁽¹⁾. De uitgever van het leen, of de Leenheer⁽²⁾, bleef de eigenaer van het goed, waer hy slechts het vruchtgebruik van vervreemde⁽³⁾, dat hy om reden van ontrouw terug nemen mogt. De begiftigde, of de Leenman⁽⁴⁾, moest in

(1) Zie Bilderdijks Geschiedenis, I, bl. 303.

(2) In 't latyn senior, dominus, in 't fransch seigneur.

(3) Naderhand werden de leenen erfelyk, en de leenmannen zoo goed als eigenaers, doch altyd onder zekere voorwaerden. - Zie Lehuërou, II, bl. 138.

(4) Vassus, vassallus, woorden van onzekere afkomst, doch hoogst waerschynlyk verwant met het hoog- en nederduitsch gast (hospes, familiaris). De vasallen waren in 't begin, en reeds voor de verovering, 's konings of 's heeren huisgezellen (waervan 't latyn gasindus), aten en dronken aen zyne tafel, werden door hem gekleed, met een woord leefden op zyn kosten, zoodanig dat de eerste vergunning van leengoederen niets anders was dan eene uitbreiding van het beginsel dat wie zyn' heer dient door dezen moet onderhouden worden. De leenen of landeryen gaven dat onderhoud, weshalve diegenen die het latynsche feudum of feodum afleiden van 't oude fôtjan, foedan, ons voeden, my naest by de waerheid schynen, als zynde oorspronkelyk het leen de vervanging van 's konings tafel. - Zie Lehuërou, I, bl. 354 en II, bl. 138. - Zie ook Du Cange op 't woord vassus, enz. VI, col. 1425 en vlg.

[p. 323]

die hoedanigheid hulde aen zynen leenheer, dat is diens heerschappy en regt erkennen⁽¹⁾; ten tweede trouw, waerdoor hy beloofde niets tegen des leenheers leven, eer of bezit te zullen doen, en van 't

(1) Deze erkentenis werd uitgedrukt door den eed (jusjurandum clientelae) dien de leenman aen zynen heer deed, by het verlei of 't uitgeven van het leen, en de inbezitstelling daervan (de investituer). Dat verlei, aenvankelyk hoogst eenvoudig, geschiedde in latere tyden zeer plegtiglyk. De leenheer zat op zynen stoel, of zetel, of troon; de leenman knielde voor hem, en ontving in die houding de verleiteekenen, waerby hy den eed deed. Namelyk op de uitgestrekte regterhand des leenheers legde de leenman zyne regterhand, waerop de leenheer weder zyn linker leggende deze dry handen naer omhoog verhief, den Hemel tot getuige roepende van 's leenmans belofte. De verleiteekens waren in den loop der eeuwen zeer verschillend; aenvankelyk was 't een graszode en een tak (per ramum et cespitem) die de leenheer in 's leenmans hand gaf, als zinnebeelden van hetgeen in den grond gezaeid of daer op geplant was, en tot hem overging. - Zie de zaek in geheel haren omvang by Du Cange, op het woord Investitura, III, col. 1520 tot 1539.

[p. 324]

geen, buiten des leenheers weten, tot zyn verderf mogt beraemd worden, hem te zullen verwittigen, of zelf het kwaed afkeeren zoo veel hy kon. Eindelyk hy moest hem manschap, dat is, hy verpligtte zich om den leenheer in alle krygsverrigtingen te volgen en te dienen in persoon, alleen of met een getal gewapende mannen, dat met der tyd bepaeld werd volgens den aerd en de uitgebreidheid van het leen⁽¹⁾. Bleef nu de leenman aen een dier pligten te kort, zoo verbeurde hy zyn leen; doch van den anderen kant had de leenheer de tegenverpligting van zynen vasal te beschermen, dat is hem te handhaven in het bezit van zyn leen.

Al deze bepalingen zyn, in den loop der tyden, uitgebreid en gewyzigd geworden; doch de zaek in haer zelve klimt tot de eerste eeuwen, en ligt ten grond aen het naderhand algemeen geworden feo-

(1) Vooral sedert dat de magtige Leuden, het voorbeeld des konings navolgende, op hunne beurt leenen uitgaven, en eigen vasallen verwierven, welke zy dus ook mogten oproepen om hen ten stryd te vergezellen. Zoo ontstonden de achterleenen en de achtervasallen, zynde deze de leenmannen van eenen heer, die reeds zelf leenman was van een' vorst, koning of keizer. De vorst had aldus zyne vasallen en achtervasallen.

[p. 325]

dael stelsel, dat tot aen de fransche omwenteling van 1789 voortgeduerd heeft, en in sommige landen nog bestaende is.

Zoo hadden dan de franksche koningen een bekwaem middel om 's lands adel tot zich te trekken, en in hunne krygstogten op een behoorlyk getal van voorvechters te mogen rekenen; want ryk in domeinen als zy waren, konden zy, door het uitgeven van leenen, zoo veel Leuden werven als zy wilden, daer zy aldus de nieuwe genegenheid tot grondbezittingen involgden, terwyl de natuerlyke strydlust en de zucht tot oorlogsroem, die de Franken uit de bosschen van Germanië hadden meêgebragt, er niet minder door voldaen werd.

Maer men kon toch altyd geenen kryg voeren; daer kwamen ookal jaren van vrede tusschen beide, gedurende welke de leenmannen hunne wapenen mogten verwisselen tegen boog en jagtmes, en de vruchten inzamelen van de uitgestrekte landeryen, welke zy aen 's heeren milddadigheid te danken hadden. Daerenboven sedert dat de franksche koningen zonder tegenspraek heerschten over geheel Gallië, en al het gezag voerden dat eertyds aen de keizers toekwam, moesten zy ook bedacht zyn om

[p. 326]

een geregeld staetsbewind in te rigten; zy moesten hof houden; hunne paleizen en landhoeven moesten bestierd worden, zoowel als de bevolkingen die wyd en zyd het ryk bewoonden. Men ziet dus dat, in deze nieuwe orde van zaken, de koningen nog anderen dienst noodig hadden dan enkelen krygsdienst.

De maetschappy, gelyk zy door de vermenging der oude en nieuwe inwoonders, en inzonderheid door de bekeering dezer laetsten tot het katholyk geloof, geworden was, bestond hoofdzakelyk uit edelen, vryen⁽¹⁾ en onvryen. Deze waren of bouwers (coloni)⁽²⁾, of wel lyfeigenen, dat is slaven, of eindelyk bedienden (ministeriales)⁽³⁾. De stand der bouwers kwam al zeer overeen met dien onzer tegenwoordige boeren: zy bewoonden het land der heeren, dat zy in huer of in cyns hadden, betalende met een deel hunner vruchten van veld en vee, en

(1) Dit waren altyd de heirmannen, bezitters van eigen goed of alloden, en geenen anderen dienst schuldig dan voor de algemeene volksbelangen.

(2) Ook wel liti of laten genoemd, elders aldiones, mansionarii, enz. - Zie Du Cange op al die woorden. - Zie ook boven, bl. 169.

(3) Zie dit woord by Du Cange, IV, col. 780.

[p. 327]

alles op dezelfde voorwaerden overlatende aen hunne kinderen. Slaven waren zy dus eigentlyk niet, want alles wat zy boven den cyns overwonnen hoorde hun toe, en voorts stonden zy onder de bescherming der wetten. Maer vry waren zy ook niet, want zy mogten den bodem niet verlaten⁽¹⁾, en werden met hem gekocht en verkocht⁽²⁾.

(1) Daerom noemde men ze glebae adscripti, aen de aerdschol gebonden.

(2) De helft van het menschdom behoorde tot dien stand. Velen waren coloni van in den romeinschen tyd, en hadden by de verovering slechts nieuwe meesters gekregen. Anderen hadden door den inval der Barbaren alles verloren, en sedert zonder eigendom, moesten zy den kost zien te winnen op andermans grond. - Zie Salvianus, de Gubernatione Dei, lib. V. - Anderen wederom die, door eigen schuld of door rampen tot ellende vervielen, hunne allodiale bezittingen verloren, en dus geen land meer hadden om op te leven, namen hunnen toevlugt tot eenen heer, en woonden voortaen op zynen grond in de hoedanigheid van Laten. Sommigen, wier nood zoo groot niet was, maekten andere voorwaerden, en verpandden hunne onafhankelykheid slechts voor een bepaelden tyd, na verloop van welken zy hunne vorige vryheid hernemen mogten. Deze noemde men hospites. - Zie dat woord by Du Cange, III, col. 1196.

[p. 328]

De lyfeigenen, of slaven, waren geheel en al, met vrouw en kinderen, het eigendom huns meesters. Wat zy wonnen hoorde hem toe; wat zy stolen moest hy vergelden; werden zy vermoord of gekwetst, hy ontvong de boeten; hy verkocht ze even als vee; oorspronkelyk zelfs had hy regt van leven en dood over hen: doch door den invloed van het christelyk geloof verviel dat barbaersch regt aldra, en het lot der slaven werd gedurig zachter en zachter. Zelfs waren er van de eerste eeuwen af velen, wier persoonlyke afhankelykheid gelyk werd gesteld met die der coloni⁽¹⁾.

De derde klas bestond uit bedienden of ministeriales, aldus genoemd, omdat zy by hunne meesters allerhande huisdiensten waernamen. Sommigen waren belast met de zorg der peerden (marescalci); anderen bestierden de keuken, of dienden de spyzen op (dapiferi), of schonken den wyn (pincernae); anderen hadden 't opzigt over de landeryen, de tuinen, de bosschen, of stonden aen 't hoofd eener hoef en over de landbouwers die daertoe behoor-

(1) Zie Lehuërou, II, bl. 204.

[p. 329]

den. Zy droegen den naem van maior⁽¹⁾. Zulke bedienden vond men met der tyd in de huizen van al de ryke edellieden, doch natuerlyker wyze in grooter getal in de huizen of paleizen der koningen. Intusschen waren de vorstelyke ministeriales oorspronkelyk van onvryen stand, even als die der mindere heeren. Maer het is ligt te begrypen hoe zy, om lange trouw en neerstigheid of om byzondere diensten, 's meesters gunst konden winnen, en tot hoogere ambten verheven worden, en hoe welhaest in 't algemeen de stand der hofbedienden in aenzien kwam, ja en zeer gezocht werd.

De Gallo-Romanen, veel meer beschaefd en slimmer dan de barbaersche edellieden, voor wie zy hadden moeten onderdoen, ontzagen zich niet van hunne vryheid op te geven, om in den dienst van den koning aengenomen te worden. De een werd zyn referendaris, en bewaerde den koninklyken zegelring; een andere werd 's vorsten lyfarts, en dus gemakkelyk zyn vertrouweling; een derde kreeg den titel van cancelier, hebbende onder zyn toezigt

(1) Waer het fransch maïeur en ons meijer vandaen komt.

[p. 330]

ontelbare schryvers belast om 's konings charters en diplomen, akten van begiftiging of van uitersten wil, de rollen der openbare belastingen, en wat er van dien aerd al meer was, op te stellen en in het perkament te vestigen. Maer het duerde niet lang of de franksche Grooten zagen dat zy onderkropen werden, en dat allengskens hun gezag en invloed zou verloren gaen, indien zy in tyd van vrede hunne landhuizen, ver van hof en koning, bleven bewoonen. Aldra zochten zy ook eene plaets te bekleeden in den hofdienst, en zoo werden met der tyd de oude ministeriales van onvryen stand, vervangen door edellieden, die het zich thans tot eene eer rekenden de onderscheidene ambten in 's konings paleis en domeinen te bekleeden met dezelfde titels, welke dan ook in meerder en meerdere achting kwamen. De plaets van huismeijer, in 't latyn maior domus⁽¹⁾, vroeger bekleed door een' man van nederige afkomst, werd nu bekuipt door de uitmuntendste en bekwaemste mannen uit den adel; de ambten van maerschalk, van tafeldienaer, van schenker,van kamerling, enz. veredelden, en wer-

(1) Dat is domus regiae.

[p. 331]

den bediend door de Grooten. Later zelfs gaven de koningen ze uit als leenen, die, even als alle andere leenen, by verloop van tyd erfelyk werden in de familiën dergenen aen wie zy vergund waren.

Dat zulke verandering in den hofstaet grooten invloed had op het bewind der zaken, spreekt van zelf, dewyl aldus de edellieden gedurig den vorst omringende, weldra in het hof alles te zeggen hadden, en in 's konings naem overal het gezag voerden. Het ging zoo ver dat zy zelfs den koning over het hoofd zagen en eindigden met in zyne plaets te regeren, ja met de nakomelingen van Meroveus van den troon te stooten, en den vorstelyken scepter in een ander geslacht over te dragen.

De huismeijer, van ouds gewoon aen 't hoofd te staen van al de hofbedienden, wier opleider hy was in tyd van oorlog, klom weldra tot eenen hoogen rang, en werd de voornaemste ambtenaer onder al de edellieden van het paleis⁽¹⁾. Geen leen werd uitgegeven, geen verdrag gesloten, geene zaek beslist, of hy kwam er tusschen. Maer zyn invloed

(1) Zie Pertz, die Geschichte der Merowingischen Hausmeier, Hanover, 1819, bl. 12, en vlg.

[p. 332]

werd byzonder groot wanneer de vorst minderjarig was, gelyk het zoo dikwyls plaets had onder de Merovingers. Alsdan had de huismeijer alles te zeggen; hy bestierde den staet; hy beschikte over de leenen, en klom dus gedurig in aenzien by 's konings vasallen en by den adel in 't algemeen. De Grooten des ryks hadden derhalve er veel belang by dat zulkdanig een gezag altyd in goede handen ware, namelyk dat het gevoerd wierde door een' man van wien zy niets te vreezen hadden: ook ziet men hen van de vroegste tyden af deel nemen met den koning aen zyne benoeming, en langzamerhand werd de plaets van huismeijer verkieslyk, dat is te zeggen dat hy door den vorsten diens Leuden moest gekozen worden. Wat was daer het gevolg van? Dat de edelen, om in bezit te blyven van de voordeelen die hun vergund waren, veelal hunne stemmen gaven aen een' afstammeling van den vorigen meijer, waerdoor de eerste weerdigheid des ryks zoo goed als erfelyk werd, en de magt van hem die er meê bekleed was pael noch perk meer had.

Zoo ver was het nog niet gekomen toen, in 576, Childebert II tot koning van Austrië uitgeroepen werd; maer zyne onmondigheid gaf er aenleiding

[p. 333]

toe: ook zien wy van dien tyd af den adel verder en verder doorgrypen in 't bewind der zaken, en wederstand bieden aen alwie hun gezag wilde beteugelen. De huismeijer Gogo, door de Grooten des ryks gekozen, regeerde in Childeberts naem⁽¹⁾.

(1) Zie Aimoini, de Gestis Franc. lib. III, c. 4, by Bouquet III, bl. 67.