Vaderlandsche historie. Deel 2

[p. 257]

Dertiende hoofdstuk.

laetste daden van clovis. - de salische wet. - clovis dood.

510 en 511.

De roem van Clovis was zoo groot geworden door de krygsverrigtingen welke wy tot dus verre verhaeld hebben, dat Anastasius, keizer van Constantinopelen, hem in 509 den titel gaf van Consul, hetgeen, volgens Jornandes, de grootste eer was welke men in de wereld kon verlangen⁽¹⁾.

Nadat dan de vrede gesloten was, kwam hy te Tours zyn consulaet inwyden in de kerk van den heiligen Martinus⁽²⁾, en deed te dier gelegenheid

(1) De Barbaren stelden inderdaed veel meer prys op den titel van Consul of Patricius, dan op hun koningschap, zoodanig waren zy ingenomen met de grootheid van Roomen en de romeinsche weerdigheden. - Greg. Tur. II, c. 38. - Gesta Reg. Franc. c. 17 in fine.

(2) Geene kerk in geheel Gallië was zoo geëerd of zoo vermaerd als die van den H. Martinus van Tours. Van wyd en zyd kwamen de christenen zyn graf bezoeken, waer inderdaed veel mirakelen by gebeurd zyn. De heilige bisschop leefde van 316 tot 400.

[p. 258]

groote giften aen al de kerken van zyn ryk⁽¹⁾. Vervolgens begaf hy zich naer Parys, en vestigde daer zynen zetel⁽²⁾, zoodanig nogtans dat hy immer het oog gewend hield naer het Noorden, alwaer hem nog veel te doen bleef om er zyn gezag te vestigen.

Wie zou het gelooven! Clovis, wien de twee derden van Gallië gehoorzaemden, had tot dus verre slechts weinig te zeggen onder zyne landgenooten. De volksstam van Doornik, zwakker dan ooit door 't wegloopen van degenen die heidenen blyven wilden, was nog altyd de eenigste van het geslacht der Franken, die hem onderdanig was, by wien hy den christelyken godsdienst had kunnen invoeren, en een bisdom stichten⁽³⁾.

Sedert de viktorie van Tolbiac, waren de Rhyn-Franken zyne bondgenooten, doch zonder van

(1) Zulke giften bestonden meest in land, dat de franksche koningen in overvloed hadden, want in al de gewesten waer zy meester van wierden, sloegen zy de keizerlyke en staetsdomeinen aen, en die waren oneindig, vooral in de laetste eeuwen des romeinschen ryks.

(2) Greg. Tur. cap. cit. in fine.

(3) Namelyk dat van Doornik, opgeregt in 502, en waer de heilige Eleutherius de eerste bisschop van geweest is.

[p. 259]

hunne vryheid of van hun ongeloof af te zien. Hun koning Siegbert, die in 't gevecht eene kwetsuer aen de knie gekregen had en daer mank van ging, kon sedert niet meer meê doen; maer zyn zoon Chloderik verving zyn plaets, en was met eene hulpbende Clovis in Gallië gevolgd, by wien hy zich dapper gekweten had in de pleinen van Vouillé, ja en gedurende dry jaer aen de zyde van den grootsten krygsman zyner eeuw geleerd wat oorlog voeren was, waeruit hy dan natuerlyker wyze eene byzondere hoogachting had opgevat voor den koning der Sael-Franken⁽¹⁾. De vrede gemaekt zynde, was hy meê naer Parys gekomen; doch na een kort verblyf maekte hy zich gereed om naer huis te keeren, wanneer Clovis, zyn afscheid nemende, hem zeide: ‘Uw vader is oud en kreupel; na zyne dood zal zyn ryk op u vervallen, en dan zullen wy onze vriendschap vernieuwen⁽²⁾.’

In hun zelven waren die woorden niet kwaed;

(1) Pétigny, II, bl. 543.

(2) Zie hier de woorden van Gregorius van Tours, Hist. lib. II, cap. 40: Ecce pater tuus senuit et pede debili claudicat; si ille moreretur, rectè tibi cum amicitia nostra regnum illius redderetur.

[p. 260]

maer daer wierden er misschien nog andere by gesproken, want Chloderik was zoo haest in zyn land niet aengekomen, of hy ging zyn' vader opzoeken, die juist in de bosschen van Westfalen aen 't jagen was, en deed hem daer verraderlyk ombrengen. Aenstonds komt hy naer Keulen, maekt zich meester van zyns vaders schatten, en wordt door zyn krygslieden tot koning uitgeroepen, alles hetwelk hy zonder vertoeven aen Clovis liet weten, hem thans voorstellende van in een nauwer verbond te treden. Maer ziet, korten tyd daerna verschynen er twee officieren, van Parys gezonden, als moesten zy met Chloderik handelen over het verdrag dat hy met Clovis aengaen wilde; doch wanneer zy met hem alleen waren en hy, zonder argwaen, hun de schatten toonde die hy geërfd had, grypt een van hen zyn strydbyl en klieft den jongen vorst het hoofd, waerna zy zich beide van kant maekten, eer het schelmstuk bekend werd⁽¹⁾.

Dat zulks het werk van Clovis was, lydt geenen twyfel. Het toont dat deze vorst, met christen te worden, zynen woesten aerd niet had afgelegd en,

(1) Greg. Tur. loc. cit. en Hist. epitom. c. 26.

[p. 261]

in de dronkenschap van den voorspoed, meende dat hem alles geoorlofd was om tot zyn doel te komen, de onderwerping van al de Franken aen zyn gebied.

Doch nu werd aldra de zaek ruchtbaer, en alleman raedde van waer de slag gegeven was. In hunne eerste verontweerdiging vatten de Rhyn-Franken de wapens op om de dubbele moord die zy Clovis te last legden te wreken: en de gisting was zoo groot, dat zy zelfs overging tot de romeinsche steden van zuidelyk België, welke sedert lang met de Rhyn-Franken in aenraking waren⁽¹⁾. Clovis had veel te vreezen; maer wakker en vernuftig als hy was, verloor hy geenen oogenblik om het kwaed in zynen oorsprong te dempen. Het was in 't begin van 511. Hy zag naer koude noch regen, en eer iemand hem verwachtte, stond hy met een leger voor de stad Verdun, de eerste van zuidelyk België op de groote baen van Rheims naer Trier⁽²⁾, wier inwoonders de vaen des opstands hadden opgestoken. Weêrstand bieden was niet mogelyk, want zy hadden den tyd niet gehad om eenige maetregels te nemen.

(1) Zie Pétigny, II, bl. 547.

(2) Zie eerste Deel, bl. 313.

[p. 262]

Derhalve bleef er niet over dan genade te vragen, en die werd hun gedaen, want Clovis verlangde niet dan de onderwerping⁽¹⁾.

Zoo haest de omliggende steden hoorden dat Verdun over was, zonk de moed algemeen; men dacht niet meer dan om de poorten te openen, en den koning met vriendschap te ontvangen. De Rhyn-Franken, onder elkander verdeeld, wisten nu ook geenen raed, maer lieten Clovis zonder tegenweer in Keulen komen. Daer riep hy het volk byeen, waschte zich zoo goed hy kon van de schuld die men hem aengewreven had, en zeide dat de Rhyn-Franken, nu zonder hoofd zynde, niet beter doen konden dan zich onder zyne bescherming te stellen. Dat geschiedde ook. Siegberts onderdanen verhieven den vorst op hunne schilden, en van stonden af was Clovis hun koning.

Tot dus verre ging alles naer wensch. Maer nu bleven er nog twee volksstammen over, die van Teruanen wiens koning Kararik nimmer van Clovis had willen hooren, en de stam van Kameryk, die niet alleen met Ragnacarius afgevallen was sedert

(1) Zie Pétigny, II, bl. 548.

[p. 263]

den doop van Rheims, maer schuilplaets verleend had aen de heidensche soldaten van Clovis, toen deze hem verzaekten. Dat zulke staet van zaken niet duren kon, begrypt men ligtelyk: zelfs, had Clovis de wederspannige volkeren met de wapens aengerand en tot onderwerping gedwongen, men zou hem dat nog vergeven kunnen; maer hy overlegde 't anders, en bezoedelde nogmaels zyne handen met het bloed zyner nabestaenden⁽¹⁾, zonder naer christenpligt of regtveerdigheid om te zien, enkel uit eerzucht en om alleen meester te wezen.

De teruaensche Franken, onder de hand reeds omgebaeld, leverden van zelf hunnen vorst met zyn' zoon. Deze werden eerst nog al wel behandeld, maer hebbende laten hooren dat zy met tyd en gelegenheid hunne regten zouden doen gelden, zond men hen naer de andere wereld⁽²⁾. Ragnacarius beproefde om wederstand te bieden, en trok zelf te veld tegen Clovis; doch, te midden van het gevecht, van zynen eigen broeder verraden, zag hy zyn volk

(1) Kararik en Ragnacarius waren beide van het geslacht van Clovis, als vroeger reeds opgemerkt is.

(2) Greg. Tur. II, c. 41.

[p. 264]

overloopen en werd aldra, met de vuisten op den rug gebonden, door de soldaten aen den verwinnaer geleverd, die hem eerst, en vervolgens den myneedigen broeder met eigen hand nedervelde⁽¹⁾.

Hiermede werd Clovis alleenheerscher over al de Franken, en het heidendom, mag men zeggen, kreeg een grooten knak in België; want van dan af ontmoetten de geloofsverkondigers over 't algemeen geen andere beletsels meer dan die zy vonden in de woestheid zelf der inwoonders, zoodat er uit het kwaed een onberekenbaer goed volgde, gelyk God in zyne aenbiddelyke raedsbesluiten dikwyls toelaet. Doch zulks verminderde de zonden van Clovis niet, die daerover waerschynelyk in de weinige dagen welke hy nog te leven had, opregte boetveerdigheid zal gedaen hebben⁽²⁾. Althans men zag

(1) Greg. Tur. II, c. 42. - Gesta Reg. Franc. c. 18.

(2) Zulks mag men opmaken uit hetgeen te Doornik gebeurde, alwaer de heilige Eleutherius bisschop was. In de stad gekomen zynde, begaf zich Clovis naer de kerk om God te bedanken wegens zyne overwinningen; maer het eerste dat hy hoorde was een verwyt van den heiligen man, en de koning werd getroffen. Hy stortte tranen, beleed zyne schuld, en verzocht Eleutherius om voor hem te bidden en vergiffenis te bekomen. De bisschop bragt den ganschen nacht over in 't gebed en in boetpleging, en des anderdags verzoende zich de vorst met God, wiens wet hy balddadiglyk geschonden had. - Zie Vita S. Eleutherii, ap. Bolland. 20 februarii.

[p. 265]

hem sedert dien tyd al zyne zorg besteden om het christendom uit te breiden. Zoo zond hy den heiligen Vedastus, van wien hy zelf in den godsdienst onderwezen was geworden, naer de Franken van Kameryk om die te bekeeren⁽¹⁾. Zoo werd almede Antimundus, een leerling van den heiligen Remigius, afgeveerdigd om het Evangelie te prediken

(1) De heilige Vedastus, de bisschoppelyke wyding ontvangen hebbende, vestigde zich te Atrecht (Arras); zyn bisdom besloeg de landen van Arras en Kameryk, waer eerst op het einde der twaelfde eeuw twee bisdommen van gemaekt zyn. De eerste zendelingen die 't geloof in belgisch Gallië verkondigd hebben, waren allen bisschoppen wier zielenzorg zich uitstrekte over gansche provinciën; doch naermate het getal der geloovigen toenam, werden zy verpligt priesters te wyden, en aen deze een deel van den last over te geven, zoo nogtans dat het gansche bisdom niet meer dan ééne christenheid uitmaekte, wier goederen door den bisschop bestierd werden. De verdeeling in parochiën is van lateren dag.

[p. 266]

aen de Franken van Kararik, in het oude land der Morinen⁽¹⁾. Men ziet dus dat de dry voornaemste stammen der Sael-Franken ieder hunnen bisschop kregen, belast om hen uit het heidendom en tevens uit de barbaerschheid te trekken.

Tot den zelfden tyd behoort ook het schriftelyk opstel der Salische Wet. Tot dan toe hadden de Franken geene geschreven wetten; alle geschillen, gelyk wy vroeger reeds hebben aengemerkt, werden beslist volgens de oude herkomen of gebruiken mondelyk overgeleverd van geslachte tot geslachte. Oorspronkelyk had iedere volksstam, hoe klein ook, zyne eigen overleveringen, en volgde die in dé regtspleging; maer wanneer deze verschillende stammen zich op romeinschen bodem vereenigd, en grootendeels vermengd bevonden, spreekt het van zelf dat de uiteenloopende gebruiken, door ieder meêgebragt, de samenleving moesten moeijelyker maken, en het slechten der twisten soms onmogelyk, dewyl ieder volgens zyne wetten wilde

(1) De zetel van zyn bisdom was te Teruanen. Na de vernietiging dier oude stad door Karel den Vyfden, in 1533, is het in twee bisdommen verdeeld geworden, dat van St-Omer en dat van Boulogne.

[p. 267]

geoordeeld worden. Het kwam er dus op aen een vergelyk te treffen tusschen al de oude herkomen, met uit allen het beste te kiezen, en daer eene verzameling van te maken, welke voor allen kracht van wet zoude hebben, en waer allen zich zouden moeten aen onderwerpen. Die verzameling is de Salische Wet⁽¹⁾, opgesteld door vier wyze ouderlingen, waerschynlyk genoemd door de vier hoofdstammen der Franken.

Wat hun werk aengaet, zulks was bykans niets anders dan eene opnoeming van bepaelde boeten voor ieder misdryf dat men begaen kon. By een ruw volk, dat zich noch met koophandel noch met nyverheid ophoudt, dat lezen noch schryven kan, dat, eeuwen lang in kryg voeren en buit maken zynen kost gezocht heeft, by zulk een volk zyn er niet veel wetten noodig, dewyl er weinig regten kunnen geschonden worden. Stelen of geweld plegen, zie daer de twee soorten van misdaden die dagelyks voorvallen, en waer de wet geldboeten tegen uitspreekt, niet zoo zeer om ze te straffen, als om te beletten dat de beleedigden zich zelven regt doen, gelyk van ouds her by de Germanen het gebruik meêbragt.

(1) Lex Salica. Loi Salique.

[p. 268]

Men ziet dus dat de hoofdzaek was den inwendigen vrede zoo veel mogelyk te handhaven, met de familie-twisten en de wraekoefeningen voor te komen, en dat kon niet geschieden dan door het vooraf bepalen van boeten of zoengelden, waer de verongelykten zich moesten meê voldaen houden⁽¹⁾. Daerover is dan ook de salische wet zeer wydloopig. Op 343 artikels, zyn er 150 die betrekking hebben tot diefstallen; en onder dat getal telt men er 74 straffende het stelen van dieren, namelyk: 20 de dieften van zwynen; 16 die van peerden; 13 die van rundvee; 7 die van schapen en geiten; 4 die van honden; 7 die van vogelen, en 7 die van bijen⁽²⁾. Over dit alles treedt de wet tot in de

(1) Zie Montesquieu, Esprit des Lois, Liv. XXX, ch. 19. - Zie ook Meyer, Esprit, origine et progrès des institutions judiciaires, etc. Liv. II, ch. 2. Men mag nogtans niet denken dat het zoengeld of, gelyk men 't noemde weergeld, dat is mangeld, altyd den vrede herstelde, of dat men 't den beleedigde altyd kon doen aennemen: daer was de openbare magt te zwak voor, en het regt van eigen wraek te diep ingeworteld. - Zie Guizot, Hist. de la Civilisation en France, I, neuvième leçon. Zie boven, bl. 135, aenteek. 1.

(2) Zie Guizot, in de aengehaelde Les.

[p. 269]

kleinste byzonderheden; de misdaed en hare straf verschillen volgens den ouderdom, het geslacht, het getal der gestolen dieren, volgens den tyd en de plaets waer of wanneer de diefstal gepleegd is, enz.

De gevallen van gewelddadigheid tegen de persoonen zyn voorzien in 113 artikels, welke almede zich tot de kleinste omstandigheden uitstrekken, en de straf bepalen van de kwetsing eens vingers af tot den doodslag toe. Verordeningen van staetsregt of burgerlyk regt zyn er klein in getal; men vindt er wat meer in over regtshandel of proceduer in burgerlyke en crimineele zaken, over de pligten der regters en der getuigen; maer de strafbepalingen maken den voornaemsten inhoud der salische wet uit, gelyk van al de oudste wetboeken der verschillende natiën⁽¹⁾.

Maer in welke tael is de salische wet opgesteld? In 't latyn, want in het frankduitsch was zulks niet mogelyk; de spraek der Franken was nog te ruw, en kon zelfs niet geschreven worden by gebreke

(1) De eerste statuten van Luik, de oudste charters aen de vlaemsche en brabantsche steden verleend, behelzen hoofdzakelyk niet dan strafwetten, als wy later zien zullen.

[p. 270]

van eigene klankteekens. Eerst in de achtste eeuw hebben zy beproefd om in hunne tael te schryven, maer dan nog alleen met latynsche letters, gelyk deze nog heden voor byna alle europesche talen gebruikt worden. Daerenboven zouden de romeinsche onderdanen, die met en tusschen de Franken leefden, geen woord verstaen hebben aen een germaensch wetboek, en nogtans moesten zy er naer geoordeeld worden, zoo dikwyls zy met eenen barbaer in geschil raekten. In tegendeel, de Franken zelf, door hun langdurig verkeer met de meer beschaefde Romeinen, waren allengskens genoegzaem bekend geworden met het dusgenaemd boerenlatyn⁽¹⁾ om, wat men hun daer in zeide, zonder moeite te vatten; en konden zy al met eigene oogen de wet niet lezen, zy begrepen ten minste wat hunne betergeleerde landgenooten hun daer uit voorlazen.

Zoodan de afgeveerdigden der vier hoofdstammen, belast om het wetboek op te stellen, gebruikten daertoe de pen van romeinsche klerken, wien

(1) Lingua romana rustica. Zie Du Cange in de voorrede op zyn Glossarium, num. XIII.

[p. 271]

zy eenvoudig, ja soms met een enkel woord, vóórzegden wat de oude herkomen voor dit of geen geval bepaelden; en zulks werd dan door de schryvers in 't latyn vertaeld en uitgebreid op zyn beste, Vonden de regters er dan nog zwarigheid in, of scheen, hun de vertaling niet klaer genoeg, zoo gebeurde het wel dat zy er met eigene of geleende hand het duitsche woord, zoo goed als 't doenlyk was, boven of naest schreven, gelyk men ziet in oude teksten der salische wet, waer zulke byvoegsels in ruim getal voorkomen⁽¹⁾.

(1) Men noemt die byvoegsels Maelbergsche Glossen of Noten, bestaende uit franksche woorden, doch veelal zoodanig verminkt of misschreven, dat er niet uit te komen is. Zie er eene lange reeks van in Graff's Althochdeutscher Sprachschatz, III, col. 186 en vlg. - Zie ook Mannert, Geschichte der alten Deutschen, I, bl. 140. - Het woord Maelberg beteekent de plaets (veelal eene hoogte) waer men vergadering of regtsdag houdt. Mael is byeenkomst, nog overig in ons maeltyd, in middag- en avondmael. Het is ook de uitgang van sommige dorpen, als Oostmal, Westmal, Watermael, enz. oorspronkelyk plaetsen beteekenende waer regtsdag gehouden werd. - Zie Du Cange op het woord Malbergium, IV, col. 360.

[p. 272]

Deze wet, ofschoon in 't latyn opgesteld, was dan in aerd en oorsprong geheel germaensch, zoodanig dat men er bykans alles in terug vindt wat Tacitus, vier eeuwen vroeger, over de zeden en gebruiken der Germanen geboekt had. Clovis echter deed er byvoegen wat de nieuwe omstandigheden meêbragten, als by voorbeeld de boeten die men betalen zou voor de moord of de verminking van eenen Romein. Van den anderen kant bleef er uit wat al te zeer naer het heidendom rook of strydig was met de zedeleer en de waerheden van den christelyken godsdienst. Voor het overige mogten de Romeinen blyven leven volgens hunne wetten; de geschillen welke tusschen hen ontstonden werden naer het romeinsch regt gevonnisd, iets wat des te minder stoorenis verwekken kon, daer, naer alle waerschynlykheid, de romeinsche bevolking in dit land vry gering was.

Het Noorden van belgisch Gallië was nimmer sterk bewoond geweest, en sommige streken, vroeger bebouwd, waren, uit hoofde van de langdurige invallen der barbaren weêr verlaten geworden en tot braekland en moerassen overgegaen. Het schynt dan ook dat de Franken hier niet gedaen hebben

[p. 273]

gelyk de West-Gothen en de Burgonden in Celtisch Gallië, de Oost-Gothen in Italië, alwaer zy den bodem op nieuw hebben verdeeld, een of twee derden aengeslagen, en het overige gelaten aen de oude bezitters⁽¹⁾. Daer was hier zoo zeer geen gelegenheid toe, dewyl er gronds genoeg ongebruikt lag, om aen iedere familie een part te geven; en mag zulks al hier of daer het geval niet geweest zyn; mogen de veroveraers aen de kanten van Doornik, Kameryk, Trier of elders de oude grondeigenaers een deel ontvreemd hebben, dat zal over 't algemeen gering en als eene uitzondering te beschouwen zyn, want de geschiedenis maekt er geen gewag van⁽²⁾.

(1) In Afrika namen de Wandalen alles, en maekten de landzaten tot slaven of bouwers (coloni).

(2) Zie De Pétigny, II, bl. 575 en vlg. - Zie ook Laboulaye, Hist. du droit de propriété foncière en Occident, Parys, 1839, bl. 251. - Het is merkweerdig dat in het noordelyk deel van België, achter eene lyn die men trekken zou van Aken naer Meenen, en verder tot tegen de Noordzee, nagenoeg niet dan duitsch gesproken wordt; terwyl bezuiden die lyn het waelsch begint te heerschen. Zou men daer niet mogen uit besluiten dat er, tydens de verovering dar Franken, geene romeinsche bevolking aen deze zyde meer was, en dat de Walen oorspronkelyk overblyfsels zyn van de oude Gallo-Romeinen welke aen genen kant woonden?

[p. 274]

Men zou zich ook bedriegen met te denken dat de Franken, nu Clovis bykans geheel Gallië onder zyn gebied had gebragt, hunne eerste woonplaetsen verlaten hebben, en gedeeltelyk naer de zuidelyke provinciën verhuisd zyn: zulks is nimmermeer gebeurd. Byzondere persoonen ja, en zelfs in vry groot getal hebben zich verder in Gallië gevestigd, het zy als openbare ambtenaers, bevelhebbers over legers, of andere weerdigheden bekleedende; het zy om nader by het hof der koningen te wezen, toen deze hun verblyf te Parys of elders hielden. Maer het gros der natie is blyven woonen in de provinciën die zy reeds bezaten voor den tyd van Clovis.

Clovis stierf te Parys, in November 511, nauwelyks 45 jaer oud zynde. Hy werd begraven in de kerk der heilige Apostelen, welke door hem gesticht was.