Vaderlandsche historie. Deel 2

[p. 143]

Achtste hoofdstuk.

opkomst van het verbond der franken, in de laetste helft der tweede eeuw. hunne krygsbedryven gedurende de derde en vierde eeuw.

Zoo bragt dan de Germaen zyne levensdagen om met jagen, slempen en nietsdoen. Stond er een bekwaem en duchtig veldheer aen het hoofd der romeinsche grenslegioenen, zoo hield men vrede; of men getroostte zich de nederlaeg, wanneer een wapentogt van dien kant ondernomen kwalyk uitviel: hy diende dan tot oefening voor den jongen strydzuchtigen man. Had, in tegendeel, het waegstuk een goed gevolg, zoo voelde men zich aengespoord tot nieuwe ondernemingen, niet uit enkelen moedwil en krygslust, maer tevens ook uit noodwendigheid; want door hunnen gedurigen omgang met de Romeinen, kregen de Germanen allengskens behoefte aen vele dingen te voren onbekend, doch hun thans zeer aengenaem, welke zy met de weinige voortbrengselen van hun land niet aenkoopen konden, en waervoor zy dus tot den roof hunnen toevlugt namen.

De Romeinen kenden dien natuerlyken trek tot

[p. 144]

roovery. Om hem af te keeren, en zelf meer rust te hebben, kwam men op de gedachte van zekere jaergelden aen sommige byzonder woelzieke volksgemeenten te betalen, en ze aldus in staet te stellen om zich van het noodige te voorzien. Zulke maetregel deed echter meer kwaed dan goed; want wat was het inderdaed dan de Germanen uitlokken om alhaest weêr te komen, gelyk zy werkelyk deden wanneer zy de kans klaer hadden om nieuwe benden hunner steeds aengroeijende manschap uit te zenden.

In dien middelstand, die geen oorlog hiet, maer toch geen vrede was, liep de eerste eeuw ten einde.

In de naestvolgende kwam er groote verandering in het land der Germanen, door eene gebeurtenis, die er alles het onderste boven keerde. De Langobarden⁽¹⁾, die tot dan toe de boorden der Elbe bewoond hadden, verlieten dien stroom, en rukten westwaerts voort, eerst tot aen de Weser, en vervolgens tot aen den Rhyn, in de streken langs de

(1) Dus genoemd, naer 't schynt, van de lange bardaksen, een soort van hellebarden, waermeê zy ten stryd voeren.

[p. 145]

Lippe⁽¹⁾, alwaer zy natuerlyker wyze slecht ontvangen werden; want de volkeren die deze plaetsen bekleedden, zaten al genoegzaem vernepen in hunne eigen grenzen, en konden zich weinig genegen toonen om hunnen grond met vreemdelingen te deelen. Deze waren uit hun land verdrongen geworden door de Saksers, die thans voor de eerste mael in de geschiedenis verschynen⁽²⁾, en zich op korten tyd hadden meester gemaekt van Holstein, alsmede van de omliggende gewesten tusschen de Oost- en de Noordzee. Aldus overmand door de nieuw invallende vreemdelingen, hadden de Langobarden hunne woonsteden moeten ruimen, en kwamen herwaerts schuilplaets zoeken; maer het lot bleef hun ongunstig. Overal terug gestooten door de samenspannende natiën der Rhynstreken,

(1) Rivier welke niet ver van Paderborn ontspringt, pruisisch Westfalen doorloopt, en boven Wesel in den Rhyn stort.

(2) Men meent dat zy hunnen naem ontleenen van de lange gekromde messen of husarensabels, die hun byzonderste wapen waren, en in het oud-hoogduitsch sahs geheeten werden. - Zie Graff's Althochdeutscher Sprachschatz, VI, col. 90.

[p. 146]

beproefden zy om weêr in bezit te raken van de oevers die zy begeven hadden; doch zulks moet hun ook mislukt zyn, want later ontmoet men ze zwervende in noord-oostelyk Duitschland, tot dat zy eindelyk de boorden des Donaus bereikten, aldaer zich neêrzetten, en naderhand zeer magtig werden.

De Saksers hielden 't beter vol; maer ook zy bleven niet alleen. De Anglen, uit het hedendaegsche Jutland en Sleeswyk⁽¹⁾, alsmede de Cherusken uit het Luneburgsche van lateren tyd, waren hunne bondgenooten, met welke zy gemakkelyk de Langobarden hadden doen verhuizen. Nu vervoegden zich nog daerby de veel vermogende Chauken, zoodat de inrukkende volksstam weldra de geheele kust der Noordzee, tot tegen Friesland toe, onder zyn gebied had. Doch zulks scheen den Saksers nog niet genoeg: zy wilden zich ook uitbreiden naer het zuiden, waer de luchtstreek aengenamer was, en overrompelden aldra de Bructeren, die hunnen voorvaderlyken grond moesten opgeven om schuilplaets te zoeken by eene bevriende natie aen den Rhyn. Daer bleef het nog niet

(1) Zie Pétigny, I, bl. 79.

[p. 147]

by. De Saksers, door hun goed geluk verstout, drongen al verder en verder in, en bedreigden welhaest al de volkeren van den regten oever des Rhynstrooms. Deze hadden reeds malkander de hand moeten geven, om de lastige Langobarden te verdryven; maer nu werd het nog meer noodig dat zy al hunne krachten vereenigden om de naderende, en door hun getal overwegende Saksers te keer te gaen. Zoo gebeurde het dan ook: al de volkeren der Rhynstreken maekten een onderling verbond; doch dewyl er onder hen niet een was dat, om byzondere magt, regt had om aen 't hoofd te staen, en zynen naem aen geheel het bondgenootschap te geven, zoo noemden zy zich gezamentlyk Franken⁽¹⁾, en waren nu sterk genoeg om den overmoed der Saksers te stuiten.

(1) Wat deze naem eigentlyk beteekent, is onzeker: ik meen dat hy zoo veel zegt als vry. Dat het wezentlyk een aengenomen toenaem is, blykt uit de latynsche schryvers der volgende eeuwen, die de Bructeren, de Chamaven, de Tenchters, de Angrivaren, en andere germaensche volkeren soms nog met hunne oude namen aenduiden, en hen dan weêr zonder onderscheid Franken noemen, welke gemeene naem allengskens de andere verdrongen, en eindelyk gansch vervangen heeft. - Zie Pétigny, I, bl. 82. 9.

[p. 148]

De Bructeren in hunne vorige woonplaetsen te herstellen, beproefden zy niet; maer zy beletten de overweldigers van verder te komen, en hielden stand aen den Rhyn, zoodat de Saksers gedwongen werden hunnen krygslust elders bot te vieren. Ook verschynen deze weldra op een geheel ander tooneel, namelyk als zeeroovers, de kusten ontrustende, links en regts waer de kans gunstig was invallen doende en alles leeg plunderende⁽¹⁾.

Zulks werd ook, veel meer nog dan te voren, het beroep der thans vereenigde Franken. Op het romeinsche grondgebied onverwachts inrukken, en daer alles te vuer en te zweerd verwoesten, was voortaen des te gemeener, dat de linke Rhynoever nu op verre na door geene acht keurbenden meer bewaerd werd, gelyk weleer; want het ryk helde allengskens naer zyn verval, en de toenemende zwakheid werd inzonderheid gevoeld aen de uiterste grenzen.

De steden van dezen kant hadden dus schrikkelyk te lyden. Mainz, Trier, Boppaert, Coblenz, Bonn, Keulen, Tongeren, en vele andere plaetsen

(1) Zie Pétigny, I, bl. 80.

[p. 149]

toen bewoond en in bloeijenden welstand, waervan er sommige voor altyd bezweken en te niet zyn gegaen, stonden bloot aen de invallen der overrhynsche volkeren. Deze bespiedden de goede gelegenheid om eene of andere te verrassen, rukten er op met duizenden te gelyk, roofden en moordden alles uit, en trokken dan geladen terug den stroom over, want toen dachten zy nog niet om blyvende woonst in die steden zelve te zoeken. Ontmoette de plonderzieke bende romeinsche krygsmagt op haren aftogt, zy sloeg er door, soms met groot verlies, 't is waer, doch zonder ooit den moed of den lust van weêr te komen op te geven; zy ging uitrusten in hare groote vesting, ik wil zeggen in de wouden van Germanië, waer het moeijelyk was haer op te volgen. Zulks beproefde wel van tyd tot tyd een romeinsche veldheer die hert in 't lyf had, maer te vergeefs: niet eene kon het er vol houden, en, gebruikte hy geene groote voorzigtigheid, zoo raekte het leger in zyn verderf, vooral by den terugkeer, wanneer uit alle hoeken en kanten de vyand toeschoot, de troepen in verwarring bragt, en al wat achterbleef dood sloeg.

Aenvankelyk hadden de streken die naest aen

[p. 150]

den Rhyn lagen het meest te lyden. Doch, by verloop van tyd, immer magtiger en stouter wordende naermate Roomen zyn ontzag verloor, waegden de germaensche roofbenden al verder en verdere togten. België niet alleen werd afgeloopen, maer geheel Gallië zuchtte onder de herhaelde aenvallen der Barbaren. Ja, tot in het afgelegen Spanje toe drong een der zwervende volkshoopen door, als kon er niets hen meer tegenhouden.

Zulks geschiedde omstreeks 260 jaren na Christus geboorte. Vyftig jaer vroeger hadden reeds de Alemannen, een volksstam van Zwevischen oorsprong⁽¹⁾, het bergland tusschen Main, Rhyn en Donau⁽²⁾ overweldigd, van waer zy in den Elsasz⁽³⁾

(1) Zie ons eerste Deel, bl. 51 en vlg. alsmede bl. 129 en vlg. Van de Alemannen is de naem herkomstig dien de Franschen sedert aen al de volken van Duitschland gegeven hebben.

(2) Zie boven, bl. 123.

(3) Zoo noemt men de landstreek, thans deel makende van Vrankryk, die zich uitbreidt tusschen het vogesisch gebergte en den Rhyn. Straetsburg was en is er de hoofdstad van. Het gewest ontleent zynen naem van de Ill, oudtyds Ell of Els (in 't latyn Elsa of Alsa) rivier die niet ver van Basel haren oorsprong neemt, en by Straetsburg in den Rhyn valt. - Zie Wastelain, Description de la Gaule Belgique, uitgave van 1788, bl. 90.

[p. 151]

braken en, gezamenderhand met de Franken, onderscheidene streken van Gallië plat liepen, buit makende om het meest, ondanks al de moeite die men aenwendde om ze te stuiten. Hadden zy een leger uitgemaekt, men zou hun hebben kunnen het hoofd bieden, en slag leveren in den regel; doch nu was er temmen noch afweren aen, omdat zy in byzondere hoopen de landen doorkruisten, zonder ergens zich te willen vestigen, op hunne prooi vallende waer zy ze vonden, en oost- of westwaerts trekkende als alles uitgeroofd was, of dat zy ergens romeinsche bezettingen aentroffen.

In dit laetste geval werd er, ja, niet zelden gevochten, en de landloopers bezweken soms onder de overmagt hunner tegenstanders; maer wanneer de krachten omtrent gelyk waren, behaelden zy doorgaens de viktorie, want hunne leus was zegevieren of sterven, en met zulk een vast besluit blyft men gewoonelyk overwinnaer. Van krygsgevangen hoorde men weinig spreken; of als het gebeurde dat er een zeker getal in romeinsche handen viel,

[p. 152]

dan was men verlegen, en wist men niet wat aenvangen met die wilde menschen. Men smeet ze in de boeijen; doch als slaven kon ze niemand gebruiken, en in 't leger dorst men ze niet opnemen uit vrees voor hunne wraekzucht.

Eens was er eene bende van 600 ligtgewapende Franken België ingerukt, wetende dat het romeinsche leger elders de handen vol had, en daerom oordeelende dat de gelegenheid goed was om een' rooftogt te wagen. Maer zy werden afgesneden, en genoodzaekt zich neêr te slaen in een vervallen kasteel aen de Maes⁽¹⁾, alwaer zy zich achter de muren verdedigden. Daer zaten zy sedert twee maenden ingesloten, toen het begon te vriezen; doch de romeinsche krygsoverste gaf bevel dat men alle dagen het ys zou breken, uit vrees dat de stroom anders mogt vastraken, en de belegerden aldus zouden ontsnappen. Zoo werden deze eindelyk door den honger tot overgaef gedwongen, in gevangenschap weggevoerd, en naer den keizer gezonden, die ze als een geschenk ontvong, en ze onder ver-

(1) Waerschynlyk te Kessel, tusschen Ruremonde en Venloo.

[p. 153]

scheidene keurbenden verdeelde⁽¹⁾. Hier, zegt 's keizers lofredenaer, vertoonden zy zich als torens tusschen de andere soldaten, zoo groot en zoo sterk, dat ieder van hen meer weerd was dan vyf, zes Romeinen⁽²⁾.

Is het dan te verwonderen dat men met zulke mannen en met zulk een volk raed noch daed wist? Keizer Constantyn wierp ze te Roomen aen de wilde dieren voor, en liet ze in de openbare schouwspelen verslinden⁽³⁾; maer 't kon niet helpen. Het scheelde hun niet dat zy stierven of hoe zy stierven; want na hunne dood gingen zy met hunne goden nieuwen kryg voeren in eene andere wereld: en voor honderd die er vielen, kwamen er duizend nieuwe uit Frankenland de plaets der gesneuvelden vervangen, want aen manschap was zoo weinig gebrek, dat de ouders genoodzaekt waren hunne kinderen naer den oorlog te zenden, om kost en onderhoud te zoeken dien zy t'huis niet vinden konden.

En hadden nu de Romeinen met de Franken al-

(1) Ammian. Marcell. XVII, c. 2.

(2) Libanius, Orat. II in Juliani necem, c. 32.

(3) Eutrop. X, 2.

[p. 154]

leen te doen gehad, zoo ware er misschien nog mogelykheid geweest om ze meester te worden; maer van alle kanten werd het ryk overvallen door inrukkende Barbaren, zoodanig dat noch Italië, noch de veroverde wingewesten het noodige krygsvolk konden leveren voor den afweer.

In 246 begonnen de groote togten der Gothen, een aenzienlyk volk dat, uit Zweden, Denemarken en Pruissen herkomstig, thans niet ver van de Zwarte-zee woonde, in het hedendaegsch Moldavië, Transilvanië en Walachië⁽¹⁾. Van daer trokken zy over den Donau, en vielen in Thracië⁽²⁾, waer keizer Decius hen ging bevechten; maer hy kwam er by om met zyn' zoon en geheel zyn leger. Kort daerna, zoo veel als meester geworden zynde op de Zwarte-zee, ondernamen zy rooftogten langs de kusten van klein Azië, Macedonië, Griekenland en Illyrië, plunderden de bloeijendste steden, Trapezunt, Nicomedië, Nicaea, Athenen, en verspreidden den schrik door gansch dat deel van het ro-

(1) Zie over de togten der Gothen, De Pétigny, I, bl. 66 en vlg.

(2) Thans een deel van Europesch Turkye.

[p. 155]

meinsche ryk, gedurende een tydvak van veertien jaren. Daer was derhalve geen rust meer, noch te water noch te land; het Oosten, zoo wel als 't Westen, werd aengerand door zwermen van woeste volkeren; en Roomen mogt er soms al eens duchtig op slaen, eene of andere bende met het zweerd uitroeijen, of op de vlugt dryven, dat alles was verloren moeite, als bleek onder keizer Aureliaen.

Deze, vooraleer hy, in 270, den troon beklom, versloeg de Franken by Mainz, en scheen hun voor lang den schrik te hebben aengejaegd; maer nauwelyks was hy in 275 vermoord geworden, gelyk toen ter tyd bykans al de keizers aen hun eind kwamen, of de stoute Germanen waegden een nieuwen inval, en, met meerder woede dan ooit, Gallië afloopende, plunderden zy er meer dan zestig steden. Zelfs beproefden zy dit mael om er zich te vestigen, als hadden zy het voorgevoel van dan af dat, ondanks al de poogingen des romeinschen ryks, die groote provincie hun eigendom worden moest.

Ja, en de roomsche keizers begrepen ook op hunne beurt dat er geen middel was om die onversaegde volkeren door geweld van wapenen ten onder te brengen; daer bleef hun niet over dan te be-

[p. 156]

proeven of zy niet verder zouden komen met toe te geven, met hun hier en daer een streep land af te staen, op voorwaerde van het te bouwen, en van het te verdedigen, ten einde hen aldus aen een meer zittend leven te gewennen, en tevens hunne dapperheid ten voordeele van het ryk te doen keeren.

Deze proef gelukte vry wel aen keizer Probus. In 277 kwam hy in persoon, en met een ontzaggelyk leger, in Gallië. Daer voerde hy den oorlog tegen de Franken, de Alemannen en de Burgonden⁽¹⁾, die nog bezig waren met het land te verwoesten. Na onderscheidene overwinningen, waer de germaensche benden schrikkelyk door gedund werden, dwong hy hen de provincie te ruimen, den behaelden buit in den brand te laten, en Rhynwaerts de vlugt te nemen, alwaer hy hen echter opvolgde, en hun nog veel kwaed deed⁽²⁾. Met de Franken nogtans legde hy 't anders aen: hy liet hun het eiland

(1) Deze behoorden, volgens Plinius, tot den stam der Wandalen, en schynen eerst in Polen gewoond te hebben doch naderhand naer het westen van Duitschland verhuisd te zyn, van waer zy hier met de Franken strooptogten ondernamen.

(2) Flavii Vopisci Probus Imp. c. 18.

[p. 157]

der Batavieren, alwaer zy sedert eenigen tyd gevestigd waren, en stond hun nog een deel gronds af langsheen den Beneden-Rhyn, dat, uit hoofde der gedurige grenskrygen, zoo goed als onbewoond was, met besprek van er zich op den akkerbouw toe te leggen en, als het noodig was, hem in den oorlog by te staen⁽¹⁾.

Deze voorwaerden werden toegestemd, en zoo kregen de Franken vaste verblyfplaets op het romeinsche grondgebied. De staetkunde der keizers bereikte aldus op zekere wyze haer doel: men hoopte dat die vreemdelingen, in de afgestane streken hun onderhoud vindende, minder genegen zouden zyn om de naburige landen door invallen en strooperyen te ontrusten.

En inderdaed, de vruchtbaerheid van België en Gallië, gelyk wy boven reeds hebben aengemerkt, was al vroeg de voornaemste reden geweest, waerom de Germanen zoo dikwyls hunne bosschen en moerassen, waer het hun veeltyds aen graen, altoos aen wyn ontbrak, verlaten hadden, om aen den

(1) Zosimus, Hist. Rom. I, c. 68. - Zie ook Pétigny, I, bl. 149.

[p. 158]

anderen kant des Rhynstrooms overvloed van beide te vinden. Nu, de moeite en 't gevaer, dat hier noodzakelyk aen vast was, vermeden zy met woonplaets in de romeinsche wingewesten te ontvangen; en moesten zy al, by wyze van vergoeding, hulpbenden leveren, zulks was een kleine last voor krygszuchtige natiën.

Dergelyke volkplantingen van Germanen werden, omtrent dien zelfden tyd, nog meer toegelaten aen deze zyde des Rhyns, tevens met het inzigt van hunne magt te breken, met ze in onderscheidene gewesten te verdeelen. Andere benden, die in het stille landleven hoegenaemd geen' zin hadden, trachtte men te winnen met jaergelden en geschenken, op voorwaerde dat zy de wapens voor den dienst des ryks zouden voeren, en den aenval vreemder volken, van de grenzen helpen afweren. Dit ging zonder veel moeite. Het was den Frank vry onverschillig wien hy diende, als men hem slechts kost en kleeren gaf; en zoo lang de betaling goed volgde, mogt men op zyne trouw rekenen. Veelal had men zich enkel te verstaen met den opleider der bende: was deze met het aenbod te vrede, zoo bragt hy de gansche schaer zyner aenhangers in het

[p. 159]

verbond, en bleef aen hun hoofd, dan zelfs wanneer hy tot hoogere ambten klom, en in romeinschen hofdienst trad, als blykt uit meer dan ééne plaets der oude geschiedenis, alwaer barbaersche bevelhebbers, tot voorname eereposten verheven, nog steeds den naem voeren van koning der Franken⁽¹⁾, want dien titel gaf men aen ieder onafhankelyken aenvoerder, zoo lang dit volk nog onder geen gemeen opperhoofd stond.

In het begin viel alles goed uit. Die germaensche soldaten bewezen groote diensten, vooral als ligtgewapende troepen; weshalve de roomsche keizers hun getal van dag tot dag vermeerderden, en niet zelden aen hunne dapperheid de overwinning te danken hadden op andere indringende volkshoopen: want terwyl de eene onder de romeinsche adelaers vochten, kwamen er toch immer nieuwe vyandlyke benden uit de overrhynsche streken naer de wingewesten van Gallië, die bykans nooit eenen oogenblik rust hadden.

Ondertusschen was de genomen maetregel slechts

(1) Ammian. Marcel. XXXI, 10. - Zie Pétigny, I, bl. 152.

[p. 160]

heilzaem in schyn, en leidde allengskens den roomschen staet in zyn onvermydelyk verderf. Vele germaensche aenvoerders, in dapperheid en krygskunst uitmuntende, werden opperbevelhebbers in den dienst van Roomen, niet alleen over hunne landgenooten, maer over geheele legers; hun getal werd dagelyks grooter, hun invloed groeide in evenredigheid, zy wisten zich in te dringen in de hoogste eerambten van het keizerlyk hof, en welhaest kon er niets gewigtigs meer besloten of uitgevoerd worden zonder hunne tusschenkomst. Ieder tegenkeizer⁽¹⁾ kocht met schatten van geld de gunst der germaensche hulptroepen, welke met der tyd zoo uitermate talryk werden, dat zy in al de legers de groote meerderheid uitmaekten, en hunne geleiders het middel gaven om van den troon naer beliefte te beschikken, tot dat zy hem eindelyk omverwierpen.

(1) Zoo noemde men de eerzuchtige mededingers tot den troon, in eenen tyd waer het regt moest wyken voor 't geweld, waer de een den ander verwurgde om zyn plaets in te nemen, of zich in deze of gene provincie het oppergezag wist aen te matigen, en dan tegen den wettigen keizer optrok, om hem de kroon van het hoofd te rukken.

[p. 161]

De Franken, die zich in romeinschen dienst begeven hadden, maekten waerschynelyk ook gebruik van roomsche wapenen, althans voor zoo verre zy die by hunne manier van vechten konden te pas brengen. Maer de andere Franken, die nog onafhankelyk in hun vaderland leefden, hielden zich steeds, zoo wel voor de wapens als voor den lichaems-tooi, aen 't voorouderlyk gebruik. Een schryver der vyfde eeuw⁽¹⁾ verhaelt met welken toestel Sigimer, een Frank van hooge afkomst, zyne bruiloft vierde. Naer des schoonvaders huis, waer het feest gehouden werd, begaf zich de bruidegom, voorgegaen en gevolgd van zyne peerden zindelyk opgetoomd en versierd⁽²⁾ met edelgesteente⁽³⁾. Hy zelf stapte te voet, in het midden van zyn gezelschap, gedost in vlammend scharlaken, in schitterend goud, in melkwitte zyde, en

(1) Sidonius Apollinaris, L. IV, ep. 20.

(2) Sidonius zegt beladen.

(3) Men denke aen de kleine witte schelpjes, waer heden nog het toomtuig van het peerd meê belegd wordt, en niet wezen kan dan een overblyfsel van de aloude gewoonte die wy hier aentreffen.

[p. 162]

even zoo ros van vel als van hair⁽¹⁾. In deze omstandigheid, alhoewel zy naer een vreedzaem feest trokken, waren de bruidegom en zyn gevolg niet te min vreesselyk: aen hun voeten droegen zy ruige vellen om de hielen vastgemaekt; beenen, kuiten en knieën bleven bloot. Van boven was 't lyf gedekt met een engen, veelkleurigen rok, voorzien van korte oksels-mouwen, en nederdalende tot omtrent de knieschyven. Op dit onderkleed droegen zy een groenen krygsrok met roode boorden omzoomd. Van den schouder hing het zweerd, aen een met knopen versierden bandelier, terwyl zy in de regte hand een lans met weêrhaken en een werpbyl⁽²⁾ hielden, en hun linke zyde dekten met een rond schild, wit op de randen en geel in 't midden.

Men ziet, zy gingen ter bruiloft in volle wapen-

(1) Ros, koperachtig hair was een schoonheid; daerom smeerde men 't met vet en roet, of met het sap van zeker kruiden, gelyk men dan ookal het vel deed en 't aengezigt, als nog by sommige onbeschaefde volkeren gepleegd wordt. - Zie Du Cange, op 't woord Rufus, V, col. 1535.

(2) Sidonius noemt het securis missilis. Agathias geeft er eene byzonder nauwkeurige beschryving van by Bouquet, II, bl. 65.

[p. 163]

rusting, even als of het op vechten aenkwam. Het is zoo, de Franken verschenen nimmer ongewapend in het openbaer; hun geweer maekte deel van den mannelyken opschik; maer 't werd in deze tyden al schoonder en volmaekter dan in de vorige eeuwen. Het zweerd was nu reeds een gewoon wapentuig, ten minste by mannen van aenzien; de lans met weêrhaken werd naderhand de dusgenoemde hellebaerd, en de werpbyl, die zy met groote behendigheid den vyand toeslingerden, of er hem van naby den kop meê kliefden, werd vermaerd onder den naem van franciska, een schrikkelyk tuig, dat met een enkelen zwaei door schild en helm ging, en den man in 't zand sloeg⁽¹⁾. Helmen droegen toen ter tyd de Franken nog niet; doch voor 't overig zagen zy er nagenoeg uit als in onze dagen de Berg-Schotten.

(1) Zie Du Cange op het woord Francisca, III, col. 682.