Vaderlandsche historie. Deel 2

[p. 19]

Tweede hoofdstuk.

opstand der batavieren.

Het jaer 69 na Christus geboorte.

De nederlaeg van Varus verwekte te Roomen groote ontsteltenis. De keizer vooral was ontroostbaer, en zou zich de haren uit het hoofd getrokken hebben, als hy dacht op zoo veel duizende krygslieden die, zonder eenigen roem of voordeel, door het zweerd der barbaren waren omgekomen. Onder 't volk, dat gewoon is alles te overdryven, ging de verbazing tot uitzinnigheid: men beeldde zich in dat de Germanen gereed stonden om over den Rhyn te trekken en Gallië te verpletten; ja, wie kon het weten? misschien zouden zy tot in Italië toe doordringen, om Roomen zelf te bedreigen.

Allengskens nogtans bedaerde de vrees, wanneer men vernam dat Gallië gerust bleef, en dat de linker Rhyn-oever wel bezet was; doch als het er op aen kwam om nieuwe krygsbenden aen te werven, die de gesneuvelde legioenen zouden gaen vervangen, had men de grootste moeite om manschap te vinden, want niemand wou dienst nemen om tegen

[p. 20]

zulke woeste vyanden en in dat wild land te gaen vechten. Niettemin, met strengheid geraekte men er door; een nieuw leger vertrok, met Tiberius aen 't hoofd, 's keizers schoonzoon en naderhand zyn opvolger, die te voren reeds de Germanen overwonnen had, en ook deze reis de zaken herstelde, namelyk met velden te verwoesten, met gehuchten neêr te branden, en overal te toonen dat Roomen, kost dat kost, wilde meester blyven. Gevochten werd er anders weinig; de Germanen zagen wel dat zy met geenen Varus meer te doen hadden, en boden nergens wederstand; maer onderworpen waren zy nimmer, en moesten zy naderhand voor Germanicus nog zwichten, hunne zucht voor de vryheid was daerom niet minder groot, en wachtte slechts naer eene gelegenheid om zich door nieuwe poogingen te vertoonen.

Dit mael begon de opstand by de Batavieren, een volk van germaenschen oorsprong, woonende tusschen Rhyn en Waal, en beslaende dus een groot gedeelte van het tegenwoordig Gelderland, Holland en Utrecht. In vroeger tyden, voorziende dat zy het tegen Cesar te kwaed zouden krygen, hadden zy met hem een verdrag aengegaen, en waren als

[p. 21]

vrienden en bondgenooten van Roomen ontvangen geworden, op voorwaerde nogtans dat zy gewapende manschap zouden leveren, gelyk dan werkelyk in 't vervolg gedaen werd. Zelfs behaelden de Batavieren, door hunne dapperheid, in de romeinsche legers zoo grooten roem, dat keizer Augustus uit hen zyne lyfwacht samenstelde, en er zich meer dan eens van te beloven had. Onder Nero telde men van dit volk acht kohorten, dat is tusschen de dry en vier duizend man, die als hulpbenden, gelyk het toen ter tyd de gewoonte was, aen het veertiende legioen toegevoegd waren, Doch later raekten deze vreemdelingen dikwyls in geschil met de romeinsche soldaten, en het kwaed ging zoo ver, dat zy eindelyk afgedankt en naer huis gezonden wierden. Men ziet wel dat de vriendschap tusschen de Batavieren en hunne bondgenooten niet groot was; maer hoe kon zy dat wezen, op enkele baetzucht van den kant der Romeinen gegrond zynde?

Nu geviel het juist dat er onder de bataefsche natie een man schitterde van hoogadelyke afkomst, gekend om zyne vrome daden en zyn vernuft, met een woord een andere Arminius, behalve dat hy slechts uit hoofde van onregtveerdige handelwys

[p. 22]

een geheimen wrok tegen de wereldveroveraers had opgevat. Zyn naem was Claudius Civilis. Hy had een' broeder gehad die, het jaer te voren, valschelyk van muitery betigt, en door Fonteius Capito, toenmaligen bevelhebber van Neder-Germanië⁽¹⁾, verraderlyk omgebragt was geworden. Civilis zelf, alhoewel hy vroeger in Brittanje blyken van zyne trouw had gegeven, werd op zyne beurt in boeijen geslagen en naer Roomen gezonden, alwaer hy een ruimen tyd gevangen bleef. Later nogtans stelde men hem weêr op vrye voeten; maer de trotsche Batavier kon het ongelyk, hem en zynen broeder aengedaen, niet opeten, en zwoer in zyn hert dat hy 't met tyd en gelegenheid wreken zou.

Vitellius, een ondeugend en verachtelyk mensch, bekleedde toen den keizerlyken zetel, maer Vespasiaen zocht hem den voet te ligten; en daer deze, in het Oosten, aen het hoofd van talryke legers stond, was hem dat niet zeer moeijelyk. Zyne soldaten riepen hem voor keizer uit, gelyk weleer de legioenen van Germanië Vitellius gedaen hadden; vervolgens trok de krygsmagt naer Roomen, om

(1) Zie eerste Deel, bl. 287 en 288.

[p. 23]

hare uitspraek door te dryven. Doch nu waren er voor 't oogenblik twee hoofden van het ryk, derhalve partyschappen voor en tegen, en burgeroorlog, tot dat een van beiden het spel verloor.

Dezen twist zag Civilis met vreugd beginnen, als zullende hem de gewenschte gelegenheid verschaffen om zynen haet uit te werken. Hy was te slim om, zoo maer roekeloos weg, de vaen des oproers op te steken, in een land waer veel romeinsch krygsvolk was, maer zocht zynen aenslag geheim te houden, en eerst al zyne maetregelen te nemen, om des te zekerder te gelukken. Hy verklaerde zich dan kwansuis voor de party van Vespasianus, ten einde daer een voorwendsel in te vinden om zyne natie in de wapens te zetten. Zulks had nog te beteren schyn, dewyl Antonius Primus, een der voornaemste vrienden van den nieuwen keizer, hem door brieven vermaende om de hulpbenden, welke Vitellius uit België ontboden had, niet te laten vertrekken, ja zelfs om Germanië wat op te schudden, ten einde de legioenen, die den Rhyn bewaerden, bezig te houden, en hen dus te beletten van naer Italië om te zien. Dergelyken raed ontvong hy tevens van Hordeonius Flaccus, een der krygshoof-

[p. 24]

den van België, die mede naer Vespasiaen overhelde, zoodat Civilis de roervink spelen kon, zonder eenig kwaed vermoeden te wekken.

Eene byzondere omstandigheid werkte hem nog volkomen in de hand. Vitellius had bevolen volk te werven in het land der Batavieren; doch die daermeê belast waren, schelmen zynde die maer zochten hunne zakken te vullen, kozen niet slechts kloeke jongelingen, bekwaem voor den krygsdienst, maer tevens oude lieden en ziekelyke menschen, welke zy dus noodzaekten om zich met geld weder vry te koopen. Deze schandelyke handelwyze baerde groot misnoegen onder de landzaten, die door sommige, aenhangers van Civilis vervolgens meer en meer opgestookt werden om maer ronduit dienst te weigeren.

Civilis zelf oordeelde dat het nu ver genoeg gekomen was om zyn opzet uit te voeren. Hy riep dan, onder voorwendsel van een volksfeest, de voornaemsten van 's lands adel en de heetste koppen by een in een heilig woud⁽¹⁾, en wanneer zy daer

(1) Volgens het gevoelen van sommigen het Haagsche-bosch, volgens anderen het Schaaken-bosch tusschen den Haag en Leyden. Zie Gerard Van Loon, Aloude Holl. Historie, I, bl. 99.

[p. 25]

wel gegeten en gedronken, en dus het hoofd warm hadden, sprak hy hen aen in dezer voege: ‘Het is toch erg, dat wy den roem onzer vaderen zoo moeten zien te niet gaen. Zy waren vrye Batavieren, die zich van niemand de hand boven 't hoofd lieten leggen; en wy, och arm, zyn slaven. Wy moeten voor vreemde meesters, en voor belangen die de onze niet zyn, ons bloed vergieten. Zy heeten ons bondgenooten, ja; maer ik lach met dien naem, en voel het juk dat myn schouders plet gelyk die van een lastdier: want zoo handelt men met ons, alsof wy maer leefden om voor hen te zweeten en te sterven. Hebt gy daer langer zin in, myne landgenooten; ik ben het moede: ik wil vry zyn, en als gy vuer in 't hert hebt en my volgen wilt, zullen wy 't welhaest allen wezen. Nooit deed er zich een betere gelegenheid op dan in dit oogenblik. Ziet onze dwingelanden, hoe zy onder elkander verdeeld zyn. Zy hebben weêr twee keizers voor éénen; nu gaen zy de een den ander vermoorden, tot dat Vitellius of Vespasiaen de

[p. 26]

meesterschap alleen hebbe. De laetste heeft de meeste kans, want hy is het sterkste; de eerste wordt ondersteund door de keurbenden die by ons en aen den Rhyn liggen⁽¹⁾: maer zyn dat nog legioenen? De bloem is er uit: wat overblyft, zyn meest jonge of versleten soldaten, die zich ter nauwernood verweren kunnen. Wy, in tegendeel, hebben voet- en peerdenvolk met den hoop; wy mogen daerenboven op de hulp onzer germaensche naburen rekenen, ja en op de Galliërs, want deze zyn de slaverny zoo moe als wy. Eindelyk, de Romeinen zelf zullen het met geen kwade oogen beschouwen dat wy hier de aenhangers van Vitellius op het lyf vallen; en, ten ergste genomen, indien wy 't moesten opgeven, dan kunnen

(1) Daer lagen er namelyk zes in 't geheel: twee te Mainz, een te Bonn, een andere te Nuyss by Dusseldorp, en de twee overige kwamen zich weldra te Vetera zetten, dat is omtrent de stad Zanten in het Kleefsche, eenige mylen noordwaerts van Venloo. Doch al die keurbenden waren zoodanig gesmolten, dat zy te samen nog geen twintig duizend man uitmaekten, dat is ruim de helft van 't geen zy van regtswege zyn moesten.

[p. 27]

wy nog alles aen Vespasiaen toewyten: halen wy het er in tegendeel door, waer ik niet aen twyfel, zoo zullen wy aen niemand rekenschap schuldig blyven.’

Deze woorden drongen in de gemoederen van al die ze aenhoorden, en werden opgevat als regen in eene dorstige aerde. Zy zwoeren de plegtigste eeden van zich te verbinden met al wat wapens voeren kon, om de Romeinen uit te roeijen, en van het vol te houden zoo lang zy armen aen het lyf hadden. Men zond vervolgens naer de Kaninefaten, der Batavieren naburen, op hetzelfde eiland⁽¹⁾ doch wat nader by de zee woonende, om deze ook in 't verbond te brengen, terwyl Civilis door heimelyke boden de acht bataefsche ruiterbenden, waer boven spraek van was, en die even te Mainz aengekomen waren, deed uitnoodigen om een zeel met hem te trekken. De Kaninefaten toonden zich aenstonds gereed; zy kiezen zekeren Brinio tot hoofdman, roepen de Friezen, die aen genen kant Leyden

(1) De voornaemste zetel der Batavieren was inderdaed een eiland, gevormd door de Maes, de Waal en den Rhyn.

[p. 28]

woonden, ter hulp, en vallen verwoed op twee romeinsche winterlegeringen⁽¹⁾, welke zy innemen en uitplunderen. Hiermeê was het ding aen den gang. Het handvol soldaten dat deze plaetsen bezet hield en dien overval niet verwacht had, zocht zyn behoud in de vlugt, doch wist niet goed waerheen. De Romeinen hadden nog wel andere sterkten of blokhuizen in de omstreek, alwaer de vlugtelingen konden schuilplaets vinden; maer te weinig in getal zynde om ze te verdedigen, staken zy die zelf in brand, opdat ze ten minste den vyand niet zouden in handen vallen; en trokken dan, met krygsteekens en vaendels, naer het bovenste gedeelte des eilands, alwaer alles byeen nog al een goeden hoop uitmaekte, doch meest uit jonge soldaten bestaende.

Civilis had liever gezien dat de kleine bezettingen verspreid waren gebleven, want zoo veel te gemakkelyker had hy ze kunnen verrassen en overrompelen. Nu gebruikte hy krygslist, en hield opentlyk

(1) Deze twee winterlegeringen bevonden zich waerschynlyk te Roomburg by Leyden, en in 't dus genoemd Huis te Britten, hetwelk ten noordwesten van Katwyk moet gestaen hebben, doch sedert eeuwen door de zee verzwolgen is.

[p. 29]

den spot met de blooheid der Romeinen, die gaen loopen waren voor eenige muiters. Hy kende zich sterk, om met eene enkele bende den oproer der Kaninefaten te dempen, en raedde dus dat ieder maer terug naer zyn winterleger zou keeren. Maer de romeinsche krygshoofden lieten zich niet gezeggen: daer was al iets of wat van den aenslag uitgelekt, want sommigen van het eedgespan waren te driftig om alles geheim te houden.

Civilis zag dus wel dat er met list niets meer te winnen was: derhalve besloot hy van maer aenstonds met geweld te beginnen. Hy verzamelt zyne mannen, Friezen, Kaninefaten, Batavieren, verdeelt ze in dry krygsbenden, stelt zich aen hun hoofd, en trekt moedig vooruit om de Romeinen aen te vallen. Deze wachtten den vyand af niet verre van den Rhynstroom, alwaer zy eene vloot by der hand hadden van vier-en-twintig schepen die, na 't verbranden der burgten, derwaerts ontboden waren, om manschap by te zetten, of tot middel van redding in tyd van nood. Welhaest werd men handgemeen, en ging het er leven om leven; wanneer op eens eene talryke bende van Tongeren⁽¹⁾ naer

(1) Zie eerste Deel, bl. 292. Deze Tongeren dienden, onder den naem van bondgenooten, in de romeinsche legers.

[p. 30]

Civilis oversloeg, tot groote ontsteltenis der romeinsche soldaten, die het daerdoor te kwader kregen, en den moed verloren. Een soortgelyk verraed gebeurde ook op de schepen: daer waren de roeijers gedeeltelyk Batavieren, die eerst, als was het uit onkunde, de bootslieden en het krygsvolk door verkeerde bewegingen in de war hielpen; doch vervolgens stouter wordende, werkten zy opentlyk tegen, en keerden het achterste hunner schepen, in de plaets van den voorsteven, naer den vyandlyken oever, waerdoor de gewapende mannen niets verrigten konden. Eindelyk wierpen zy hunne overheid over boord, en dwongen de anderen om met hen meê te doen, tot dat eindelyk de geheele vloot tot Civilis overkwam, of van hem zonder moeite genomen werd.

Nu was de overwinning volkomen, en de vreugd ook, want nu hadden de Batavieren wapens in overvloed en schepen, twee dingen die hun het meest ontbraken tot het voortzetten van den kryg. Welhaest verspreidde zich wyd en zyd het nieuws dat

[p. 31]

de Romeinen geslagen waren; geheel Gallië en Germanië klonken er van weêr. Overal werden Civilis en zyne spitsbroeders tot in de wolken verheven, als voorvechters der vryheid en redders van hun vaderland. De Germanen vooral waren niet meer te temmen. Zy hadden zoo haest de tyding niet ontvangen, of zy zonden gezanten naer Civilis om hem hunne hulp te bieden; zy wilden nog eens gezamenderhand beproeven om het juk van den vreemdeling af te schudden.

Daer schenen inderdaed de omstandigheden gunstig voor. Het ging nu niet meer als ten tyde van Cesar, dien men nooit had kunnen verrassen of overwinnen; men had niet meer te doen met soldaten die zich liever lieten aen stukken hakken, dan een vingerbreed achteruit te gaen: neen, de magt van Roomen, vooral in de afgelegene wingewesten, was zigtbaer aen 't vervallen; met goed beleid en dapperheid zou men haer wel te boven komen; men had daer een bewys van gehad in het land der Cherusken, en nu bleek het op nieuws dat het zelfs geen groote moeite kostte.

Zoo dachten de Batavieren, en zy hadden juist geen ongelyk. Sedert dat Roomen door partyschap-

[p. 32]

pen verscheurd werd, en de een den ander van den troon zocht te smyten, hield men de beste soldaten in Italië, omdat zy alleen het pleit beslissen konden, want die de overhand behaelde op het veld, vond gehoorzaemheid by het volk, dat reeds gewoon was den sterkste aen te hangen, zonder naer regt of onregt te zien.