Vaderlandsche historie. Deel 2

[p. 1]

Vaderlandsche historie.
Tweede deel.

geschiedenis van belgië onder de franken. - worsteling tegen de romeinsche magt. - val van het keizerryk. - het bewind der franken. - tydvak der merovingers.

[p. 3]

Vaderlandsche historie.
Eerste hoofdstuk.

poogingen der romeinen tegen germanië.

Het was, ja, eene roemryke zaek voor de Romeinen het wyduitgestrekte Gallië veroverd te hebben, en de strydzuchtige natiën die het bewoonden, de Belgen zelf zoo vermaerd om hunne dapperheid⁽¹⁾ te hebben doen bukken, en de wapens doen nederleggen. Zulks had, 't is waer, veel arbeid gekost. Cesar, de grootste krygsman zyner eeuw, had negen jaren besteed om Gallië ten onder te brengen en er de romeinsche heerschappy te vestigen; doch het was eindelyk toch tot stand gekomen. Van de monden des Rhynstrooms tot aen de Alpen en de Pyreneën, vond men niet meer dan gehoorzame volken; het

(1) Caesar, de Bello Gal. lib. I, cap. 1.

[p. 4]

land, verdeeld in onderscheidene provinciën, werd bestierd gelyk de andere wingewesten van Asië en Afrika, leverde manschap, betaelde schattingen, en vergat allengskens zyne oude zeden en gebruiken voor de nieuwe beschaving door de veroveraers ingevoerd. Daer bleef dus niet over dan het werk van Cesar te handhaven, voort te zetten, uit te breiden, en de aengewonnen streken in veiligheid te stellen tegen de stoorenis die er van buiten kon ingebragt worden, namelyk van den kant der overrhynsche volksstammen, meer dan eens verschrikt doch nimmer overheerd. Van daer was nog alleen kwaed te verwachten; en wilde men zeker zyn België te bewaren, zoo diende er gedacht te worden om ook de romeinsche adelaers in Germanië te voeren, de barbaren op eigen grond aen te randen, en in het juk te slaen, gelyk men met zoo veel anderen gedaen had. Cesar had dit reeds tweemael beproefd⁽¹⁾, maer niet ernstig genoeg, omdat de staet zyner veroveringen, in Gallië zelf, niet toeliet dat hy er zich te zeer van verwyderde. Nu, in tegendeel, mogt men verder gaen en, terwyl aen deze zyde des Rhyns

(1) Zie eerste Deel, bl. 142 en 221.

[p. 5]

alles rustig was, konden de legioenen onbevreesd den stroom overtrekken, en de grenzen des ryks verplaetsen tot waer nog nooit een Romein den voet gezet had.

Zulks werd dan ook aldra ondernomen, ja met moed en volherding, gelyk Roomen gewoon was zyne opzetten door te dryven. Tot in de andere helft der eerste eeuw van de christelyke tydrekening⁽¹⁾, poogden de keizers om ook de uitgebreide landstreken van Germanië onder hun bewind te brengen; maer 't was verloren moeite. Wat kon, inderdaed, wat kon het helpen oorlog te voeren tegen volkeren wier manschap, zoo talryk als de sterren des hemels, geen lust schiep dan in 't vechten en van de dood een spel maekte, omdat men geloofde dat alwie op het slagveld sneuvelde, voor eeuwig ging feest houden in het hemelhof van den krygsgod Odin? Daer kwam nog by, dat de Romeinen geen kennis konden krygen met een land niet bestaende, naer 't

(1) Dus wel zeventig, tachtig jaer of nog meer, want de kryg begon voor goed onder het consulaet van Agrippa, 28 jaer voor 's Heilands geboorte. In latere tyden werd er nog meermaels gevochten, maer 't was eerder een oorlog van verwering dan van aenval.

[p. 6]

scheen, dan uit wouden zonder eind⁽¹⁾ en meiren zonder tal, en waer, in den winter, alle booze elementen malkander de hand gaven om den grond te verwoesten en onbewoonbaer te maken.

Eens waren er twee legioenen verrast geworden door een' springvloed die de waters zoo hoog deed stygen, dat men gezeid zou hebben geheel het land werd zee; al de rivieren liepen over, de soldaten verdronken met honderden, en dat gebeurde in de maend van September⁽²⁾.

Eenen anderen keer liep het nog slimmer af. Germanicus Cesar, een man van groote krygskunst, was met eene vloot van duizend schepen langs de Noordzee naer de monding der Ems⁽³⁾ gevaren, om

(1) Naer het zeggen van Cesar strekte het Hercynische woud zich uit van op den Rhyn tot aen de Weichsel in het hert van Polen. Men telde negen dagreizen in de breedte; maer in de lengte had men zestig dagen gemarcheerd zonder nog het einde te zien. Caes. de Bello Gall. lib. VI, cap. 25.

(2) Tac. Annal. I, 70.

(3) Sommigen willen dat Tacitus hier de Ems voor de Weser geschreven heeft; en het is inderdaed veel waerschynlyker dat Germanicus de Weser opgevaren is, want de Ems kon moeijelyk zulk eene talryke vloot dragen.

[p. 7]

zoo, verder op, de Cherusken gaen aen te randen, in de omstreken van het hedendaegsche Paderborn.

Deze togt was zeer gelukkig geweest; de Germanen hadden schrikkelyk de nederlaeg gekregen. Doch wanneer het, by het najaer, op vertrekken aenkwam, zond de veldheer eenige legioenen langs het land terug den Rhyn over, naer hun winterkwartieren; de andere deed hy scheep gaen op de Ems, en zeewaerts varen, om over den Oceaen, gelyk zy gekomen waren, weêr naer huis te keeren, namelyk naer het land der Batavieren dat aen Roomen gehoorzaemde, en van waer zy dan gemakkelyk hooger op in België konden geraken. In het eerste ging alles naer wensch: de zee, zoo glad als een spiegel, scheen hooveerdig op den last dien zy droeg van zulk eene ontzaggelyke vloot; zy kletterde slechts onder den slag van ontelbare riemen, en week zachtjes voor den drang der zeilen. Maer op eens pakken zwarte wolken zich te samen en storten eene dikke hagelbui neêr; op den zelfden oogenblik breken al de winden los; de baren, gezweept en opgeschud, verheffen zich al bulderend, doen de schepen dansen, beletten de werking van het roer en verwarren de vaert, want men zag geen streek

[p. 8]

meer te houden. De soldaten, door zulk een onvoorzien toeval beteuterd, en onbekend met de gevaren der zee, strompelden de een op den ander, of liepen de stuerlieden in den weg, en verydelden hunne kunst met verkeerde hulp te bieden. Weldra zwoegde geheel de zee en gansch de hemel onder het geweld van den storm; het grauwe zwerk dooft het daglicht; de galeijen worden verstrooid en naer de volle zee gedreven, of gaen zich verbryzelen tegen de rotsen van naestgelegen eilanden, of verzeilen op banken en liggen daer ontredderd en hopeloos. De ramp was groot. Nogtans gelukte het voor een oogenblik de meeste schepen een weinig af te leiden, en het anker te werpen; doch wanneer tot overmaet van ongeluk de ty aen 't keeren kwam, en wanneer aldus stroom en wind dezelfde rigting namen, alsdan was er geen tegenhouden meer aen. De ankers gaven het op of hun touwen braken; de bodems, in de worsteling lek geslagen, liepen vol water; te vergeefs wierp men peerden en vee, ja de wapens zelf en al wat ballast was, over boord, zulks kon niet helpen, de schepen werden daerom niet te min overstelpt door de woedende baren, of borsten in 't midden door en verdwenen gelykelyk in het zeenat. Zoo

[p. 9]

werd er een groot getal door den Oceaen verzwolgen; andere joeg de storm op onbewoonde eilanden, alwaer de soldaten van honger omkwamen, sommigen uitgezonderd die hun leven rekten met de rompen van peerden, welke de zee op het strand wierp.

De galei van Germanicus alleen landde aen by de Chauken, aen den kant van hedendaegsch Bremen, en vond daer goed onthael; maer de man was radeloos. Dag en nacht zag men hem ronddwalen langs den oever, de rotsen beklimmen, of op het uiterste punt eener landtong staen kyken, en zich zelven verwytend dat hy de schuld was van zulk ongehoorde ramp. Zyne vrienden hadden de grootste moeite om hem te beletten van in die zelfde golven zyne dood te zoeken, waer zoo veel van de zynen in versmoord waren. Maer eindelyk bragt een gunstige wind een deel der schepen, welke men verloren achtte, te rug, deerlyk gehavend, bykans zonder roeijers, beroofd van zeilen en masten, en malkander voorthelpend zoo goed zy konden. Andere waren verslagen geweest tot op de kusten van Engeland, toen ter tyd Brittanje genoemd, van waer de soldaten naderhand wederkwamen wonderen vertellend van hetgeen zy gehoord en gezien hadden, van ysse-

[p. 10]

lyke orkanen, van onbekende vogelen, van zeemonsters en andere gedrogten half mensch half visch, volgens dat men hun had wysgemaekt, of gelyk de vrees en eene ontstelde inbeelding het hadden doen voorkomen⁽¹⁾.

Dit wederkeeren van een deel zyner krygsknechten troostte Germanicus en gaf hem weêr moed; doch wie zou niet geschrikt hebben van de wapens te voeren in een land waer de elementen zoo wild waren als de inwoonders zelf, en waer men kans had van tot den laetsten man dood te blyven, zelfs wanneer men den ganschen zomer gevochten, en niet dan overwinningen had behaeld?

Dit laetste was echter altyd het geval niet: de Germanen ryk in moed, maer arm in krygskunst, schoten over 't algemeen te kort tegen de afgerigte en tevens kloeke soldaten van Roomen; maer van tyd tot tyd nogtans namen zy wel eens wederwraek over hunne nederlagen, en deden 't de Romeinen dan duchtig bezuren, als blykt uit de volgende gebeurtenis die eenige jaren vroeger dan de zeeramp waer wy aenstonds van spraken, voorviel.

(1) Tacit. Annal. II, 23, 24.

[p. 11]

Quintilius Varus, een geldzuchtig mensch, die te voren Syrië bestierd en geplunderd had, was nu opperbevelhebber der romeinsche legers in Germanië; maer vond daer minder gelegenheid om schatten te vergaderen, dewyl hy te doen had met menschen die hoegenaemd geen weelde kenden, en zich geneerden met het dagelyksch brood. Nogtans stal hy en perste af zoo veel hy konde, zonder te denken dat deze handelwyze hem hatelyk maekte. Men zou gezeid hebben dat het zoo zyn moest. Ook nam de onvoorzigtige landvoogd geene de minste maetregelen voor eenen kwaden dag: en zich in het hoofd stekende dat het voortaen in Germanië eerder met wetten dan met wapens te doen was, bestierde hy op eenen gansch vreedzamen voet, niet sprekende dan van beschaving, van zachte zeden, van goede orde, enz. als bevond hy zich in het hert van Italië. Maer de Germanen verstonden dat niet. Zy voelden de knevelaryen van Quintilius Varus, en hadden weinig smaek in de zoetigheden van eenen vrede dien zy zoo duer betalen moesten, en die eerder het voorkomen had van eene onteerende slaverny. Zy beklaegden zich zelfs onder elkander dat de roest hunne wapens opvrat, en dat hunne peerden adem

[p. 12]

en spierkracht verloren met werkeloos te blyven. Dit was gezegd dat zy slechts naer eene goede gelegenheid wachtten om de horens op te steken, en het vreemde juk van hunne schouders af te schudden; doch vooral zagen zy rond naer een' opleider die het ding in gang kon zetten, en stoutmoedigheid met loosheid paerde, om het gelukkig door te dryven. Zy vonden beide: de gelegenheid kwam hun van zelf te gemoet, doordien dat Varus zonder argwaen voortleefde; en wat een' brandstoker aenging, dien konden zy niet beter wenschen dan Arminius was.

Arminius, een jonge edelman uit een der voornaemste stammen der Cherusken, was een doorslepen kerel, stout en behendig zonder weêrga, zeer bemind van zyn volk, en inwendig vol haet tegen de overweldigers van zyn land. Waerlyk, zulk een mensch had veel vooruit tegen den zorgeloozen bestierder, dien hy dan ook maer zocht te voeden in zyne gerustheid, wel wetende dat niemand gemakkelyker overrompeld wordt, dan die nergens voor bevreesd is. Dat ging van zelf. Arminius had vryen toegang tot den landvoogd, niet alleen uit hoofde zyner hooge geboorte, maer tevens omdat hy zich tot dan toe als vriend der Romeinen vertoond had,

[p. 13]

gediend hebbende in hunne legers, en ja met zoo veel lof dat men hem het regt van burgerschap met den titel van romeinschen ridder had opgedragen. Gebruik makende van deze voordeelen, wist hy met Varus zeer vertrouwelyk om te gaen. Hy scheen hem in alles by te stemmen, en Germanië gelukkig te achten dat het onder zulk bewind allengskens leeren zou regt en wetten te waerdeeren, de oneenigheden te vereffenen door vreedzame middelen in plaets van met de wapens: in een woord zyn vaderland zou van lieverlede de oude barbaerschheid afleggen, en zyne woeste zeden tegen beschaefdheid uitwisselen. Om zyne gezegden te staven, maekte hy van tyd tot tyd mannen op, waer hy zeker van was, om geschillen te veinzen, welke zy dan ter beslissing voor de regtbank van Varus bragten, en het vonnis dat hy uitsprak met dank schenen aen te nemen. Dit spel gelukte zoo goed, en begoochelde zoodanig de oogen van den vreemdeling, dat hy meende hy had allemans gunst gewonnen, en was eerder een overheidspersoon in het midden zyner medeburgers, dan een krygsman in een verdacht en gevaerlyk land.

Ondertusschen brouwde Arminius zynen toeleg,

[p. 14]

en nam maetregelen om den ligtgeloovigen Varus te verrassen, en hem met zyne legioenen aen stukken te hakken. Door zyn toedoen was het leger al merkelyk verminderd, zynde links en regts kleine benden verzonden op aenvraeg van germaensche volksgemeenten, en onder voorwendsel dat er soldaten noodig waren om hier of ginds eenen post te bezetten, of om de strooperyen van inrukkende landloopers te keer te gaen. Wanneer het waegstuk ryp was, werd, volgens geheim bevel van Arminius, de oproersvaen uitgestoken in de verst afgelegen streken, alwaer men de weinige krygslieden die het kwaed dempen wilden, zonder moeite omhals bragt. Welhaest trok Varus op met dry keurbenden, of nagenoeg twintig duizend man, tegen de muitelingen, en Arminius bleef achter, makende aen den veldheer wys dat hy eerlang met een magtig leger hem ter hulp zou komen. Inderdaed, hy had volk in overhoop by de hand, en reeds geschaerd onder byzondere hopmannen, doch met geheel andere inzigten dan hy den vreemdeling deed gelooven. Op minder dan een dag had hy die talryke manschap onder de wapens, stelde zich aen hun hoofd, en haelde weldra de Romeinen in, terwyl deze eene engte door-

[p. 15]

trokken gansch omringd van bosschen en bergen. Daer moest nu de kans gewaegd worden.

Het ware nog tyd geweest voor Varus, indien hy in dit oogenblik verstand had willen gebruiken, en luisteren naer goeden raed die hem gegeven werd van iemand in wien hy volle vertrouwen hebben mogt. Segestes, een Germaen van hooge afkomst, vriend van Roomen, en door Augustus met het burgerregt verrykt, had iets of wat ontdekt van de samenzwering van Arminius, en er den landvoogd kennis van gegeven. Wat meer is, op een laetste gastmael, waer zy beide met nog andere persoonen van aenzien zich bevonden, waerschuwde Segestes den romeinschen bevelhebber dat het kwaed op 't uitbersten stond, en zeide hem in 't oor: ‘Haest u, Varus, of 't is te laet; neem my en Arminius en al de voornaemsten uwer genoodigden in hechtenis, zoo hebt gy zeker de belhamels in uwe magt, en de menigte kan zonder hen niets aenvangen. Later zult gy de zaek onderzoeken, en straffen of loonen die gy pligtig of onschuldig bevinden zult.’

Dit was zeker goed gedacht, indien de romeinsche geschiedschryvers deze rol van Segestes niet verwonnen hebben om geheel de schuld eener ysselyke

[p. 16]

ramp op Varus te werpen, die zich ongelukkiglyk niet meer verantwoorden kon. Hoe 't zy, de veldheer, zoo zegt men, wou er niet van weten, en lachte met de vrees van Segestes; maer ziet, den volgenden nacht brak het onweêr uit: de Romeinen werden overvallen op het oogenblik dat zy er zich minst aen verwachtten. Hun legerveld wordt van alle kanten aengerand, de borstwering bestormd, de staketsels omvergeworpen, en geheel de binnenruimte ingenomen door zoo talryk eene menigte, dat niemand begrypen kon waer de manschap van daen kwam. De keurbenden van Varus bestonden uit allerbeste soldaten die, voor de krygstucht, de dapperheid en de oefening in de oorlogskunst, den naem hadden van het puik der romeinsche legerscharen te wezen. Maer wat helpt bedrevenheid en moed tegen rampen die alle menschelyke magt te boven gaen, tegen de verrassing van ontelbare vyanden, te midden der duisternis, in een onbekend land, in de woestheid van ondoordringbare bosschen doorsneden van heuvels en moerassen, en tot overmaet van tegenspoed, tusschen het gebulder van donder en stormwind? want juist op het uer van middernacht, als had Arminius den hemel zelf in

[p. 17]

zyn eedgespan meêgesleept, stond er een tempeest op dat de aerde deed schudden.

De soldaten verweerden zich dapperlyk, maer zy bezweken onder de overmagt; na verlies van duizende mannen, gedwongen zynde hun kamp te verlaten, waer de Germanen volkomen meester van waren, namen zy hunnen toevlugt naer eene bygelegen hoogte, alwaer zy zich meenden op nieuw te verschansen. Vergeefsche moeite! De overwinnaers volgden de verslagen Romeinen kort op de hielen, en hervatten den aenval met dubbele woede. In dees tweede gevecht werd Varus gewond, rampzalige krygsman, die zyne zorgeloosheid al te duer moest bekoopen! Hy geeft zich over aen de wanhoop en, ziende geene uitkomst noch voor zyne eer, noch voor zyne onderdanen, stoot hy zich zyn eigen degen in 't hert, en valt dood in zyn bloed. Hierin volgde hy het voorbeeld zyns vaders die, na den slag van Philippi, zich door een vrygemaekten slaef deed doorsteken, en van zyn grootvader, die op gelyke wyze omkwam zonder dat men wete ter welke gelegenheid.

Het sneven van den overste voerde de vertwyfeling der Romeinen ten top. De ongelukkigen! Wat

[p. 18]

bleef hun over? Weinig meer in getal, omringd van barbaren, afgemat van 't stryden, waer wilden zy heen? Eenigen gaven 't op, en, gelyk hun veldheer gedaen had, doorboorden hun eigen ingewanden; anderen verkozen al vechtende te sterven; maer de groote hoop, bezwykende onder het wee, en het voorbeeld volgende van een' der voornaemste hopmannen, legden de wapens neêr en gaven zich over op genade en ongenade. Numonius Vala, een der krygshoofden, beproefde om met de ruitery uit de voeten te geraken; maer de Germanen lieten hem den tyd niet: zyn lot was niet beter dan dat des voetvolks; hy viel, en al de zynen bleven tot éénen toe op het slagveld.

Zoo sneuvelden de dry legioenen van Quintilius Varus, want die het ontkwamen waren zoo klein in getal dat men ze niet rekende. De plaets dier bloedige nederlaeg wordt by Tacitus genaemd Teutoburgiensis saltus, dat is Teutoburger woud, hetwelk men meent bestaen te hebben aen de kanten van Minden in Hanover⁽¹⁾.

(1) Velleius Paterc. II, 117-119. - Florus, IV, 12. - Tacit. Annal. I, 55, 58, 60, 61.