Fijn en grof. De geschiedenis van een meisje en een jongen op Texel

[p. 14]

2
Zondag.

De drie gezworen vrienden hielden niet van de Zondag. Je mocht immers niks op die dag! Al werd Aai niet zo stevig aan een touwtje gehouden als Jaap en Jannie, die om godsdienstige redenen op de dag des Heren hoogstens als stijve prentjes een rustig wandelingetje mochten maken, ook voor Aai was er maar weinig te beleven. Hij mocht 's morgens een uurtje langer slapen, sprong dan uitgerust de bedstee uit en trok langzaam en met tegenzin de Zondagse spullen aan, die z'n moeder op Zaterdagavond al klaar had gelegd op de stoel voor z'n bed. Soms bleef hij nog een poosje zitten schommelen op de beddeplank en voelde duidelijk weerzin tegen de dag. Wat bezielde de mensen toch om de ene vrije dag, die je in de week had, te maken tot een kwelling en een ergenis? Waarom mocht je niet je oudste plunje aan en je vermaken op je eigen manier? Wat had je aan een matrozenpak met een dubbele brede kraag: wit over blauw en door je moeder smetteloos gewassen en gestreken zonder een enkele kreuk? Waarom stijfgeregen hoge schoenen inplaats van je klompen, die zo lekker zaten en die je met een boog achter je kon slingeren als je kameraden achter je aanzaten? En, ergst van al, waarom je hoedje of je muts op inplaats van je ouwe pet, dierbaar instrument, onafscheidelijk als je sokken met leren zooltjes? En als je zo, opgedirkt als een aapje, de deur uitging en de avonturen tegemoet, kreeg je als laatste der zeven ellenden de stem van je moeder achter je aan: ‘Aai, pas op je Sundaagse goed - gien slootje springe, niet in de bome klimme en niet op je knieë lège om te knikkere of zoo.’ Wat bleef er dan anders over dan een keer of wat met andere jongens rondom de kerk te lopen of voor de verandering maar

[p. 15]

eens helemaal naar Oost of Nieuweschild te tippelen al was daar ook niet veel bijzonders te beleven? 't Waren eigenlijk gruwelen van verveling en eentonigheid, die Zondagen. Aan Jaap en Jannie had je ook niks: 't was al mooi, dat ze de straat op mochten en met je meeliepen tienmaal om de kerk en langs Achtertunen naar Jaap van Jawekie en Koppens bossie. En daar kon je dan wat op een hek gaan zitten en plannen maken voor de volgende dagen. Erg vroom werd je niet van al dat lanterfanten en stilzitten. Maar je kraag bleef in de plooi, je schoenen glommen 's avonds nog net zo mooi als 's morgens en het ellendige hoedje kon op die manier nog wel honderd jaar mee. 't Was eigenlijk veel fijner als het op Zondag regende. Dan bleef je nog langer in je bed dan anders. En 't was een fijn bed, dat van Aai Visman: een vertimmerd portaaltje achter de voordeur. En boven die deur was een raampje, aan de binnenkant in de bedstee afgedekt met een luik. Als je dat luik openmaakte, stròòmde het licht de donkere ruimte binnen en dan kon je lezen. Aai was dol op lezen, vooral Indianenverhalen hielden hem vast: Aimard en Cooper in 't bijzonder - Padvinder, Lederkous waren zijn vertrouwde vrienden. Hij voelde zich zelf een van de dappere rode krijgers, lid van een stam, die mèt de blanke broeders, de bleekgezichten, tegen de Apachen streed of andere onbetrouwbare roodhuiden met een gespleten tong. Hij reed op zijn mustang over de golvende prairiën, zonder zadel, de tomahawk in de gordel, de vederkrans wuivend van de snelle rit en het gezicht zwierig beschilderd, zoals het past aan de man op het oorlogspad, die de pijlen en de kogels der vijanden niet vreest, omdat Manitou hem op zal nemen in de eeuwige jachtvelden. Of hij zat rustig in de kring der ouden, rookte de vredespijp en tuurde naar zijn squaw voor de wigwam, waar zij zijn totem borduurde op de mantel, die hij dragen zou bij de volgende tocht tegen ieder, die zijn vrijheid belaagde. Was er groter genot, dan zich één te weten met de helden van the Far West?

Ook de zee trok hem aan: Captain Marryat voerde hem naar

[p. 16]

vreemde landen - hij zwierf tussen kapers en piraten - enterde de schepen op zijn weg en zong in het kraaiennest zijn juichend lied. Of hij zweefde in de geheimzinnige Nautilus ònder de oppervlakte van de zee, daalde af in de Stromboli om uit de Hekla weer op te stijgen, werd naar de maan geschoten en ging in tachtig dagen met Fogg en Passepartout de aarde om: was het fantasie of werkelijkheid, die Jules Verne schilderde, toekomstmogelijkheden misschien?

De schoolbibliotheek las Aai in een jaar uit. Toen begon hij opnieuw aan de boekenrij. Hij leende ze uit aan Japie Bremer, die ze stiekem las, bang, dat z'n vader de verhalen uit de ‘grove’ school niet in huis zou dulden. In ruil kreeg hij dan boeken van Jaap. Ook diè verslond hij, al werd er wat vaak in gesproken over God en over Christus en al was de oplossing tè eenvoudig en tè mooi

[p. 17]

om er in te kunnen geloven. Gerdes boeide hem het meest: Uit de Duinen, In de Duinen - boeken vol geloof, moed en avontuur. En op hun lange wandelingen spraken de jongens over hun verhalen. Jannie Bremer luisterde aandachtig en huppelde als een hertje mee.

Soms slaagde Aai er in, ongeveer de hele Zondag te verlezen! Niet in bed natuurlijk: Moeder zorgde er wel voor, dat het huis vóór kerktijd aan kant was en onverbiddelijk moest Aai om half negen eruit. Maar als hij de kans schoon zag, klauterde hij langs het wrakke laddertje naar boven; er was altijd de mogelijkheid, dat Moeder hem niet ontdekte en er vast van overtuigd was, dat hij de breeveertien opgegaan was. Dan kroop hij vlak voor het zolderluik met het smalle raam, nestelde zich op een stapel oude zakken en matten en vergat de wereld om hem heen.

't Gebeurde een keer, dat ook Moeder naar de kerk ging, terwijl Aai boven zat. Hij hoorde haar tegen vader zeggen: ‘Aai is zeker de hort op - we zelle de deur maar slute.’ Wat vader bromde, kon hij niet verstaan. Maar plotseling had Moeders luide stem geklonken: ‘Aai, ben je thuus of bute?’ Hij had geen antwoord gegeven, alleen in zichzelf gelachen en was doodstil blijven zitten. Toen klapte de buitendeur dicht, de stappen van Vader en Moeder weerklonken en Aai was alleen. Hij schurkte genoeglijk tegen de rol matten en stelde zich hemelse geneugten voor van de twee uren, die voor hem lagen. Maar 't wou niet lukken. Er was iets onrustigs in hem, iets dat hem aanklaagde en veroordeelde en luider sprak dan de woorden van het hoek.

‘En toch was 't gemeen, je Moeder zoo te bedriege,’ vond hij zelf. ‘Maar ik hew toch niet loge? Ik hew allien niks seid,’ verontschuldigde hij zich. En weer verdiepte hij zich in de begenadigde lectuur. Zonder succes. Hij had het gevoel, dat er iemand op zolder was, die hem aankeek met verwijtende ogen. Zijn hart begon luider te kloppen - soms scheen zich op de schemerige zolder iets te bewegen en de houtwormen, die de hanebalken

[p. 18]

langzaam verteerden, tikten nadrukkelijker dan ooit. Zó benauwde hem dit, dat hij wegsloop uit de hoek bij het raam. Snel ging hij de ladder omlaag, niet als gewoonlijk op de lastigste en gevaarlijkste manier. Hij maakte de grendel van de achterdeur los en rende naar buiten. En toen Moeder thuiskwam, biechtte hij, wat hij had misdreven. Ze keek hem aan, schudde het hoofd, aaide hem over zijn steile haren en zei: ‘'t Gewete is wiezer as wee, Aai’. En daarmee was 't incident voorbij. En de zolder weer de veilige plaats van altijd.

Er was op die zolder méér te beleven. Oud speelgoed, nog afkomstig van Vader en Moeder, stond opgeborgen in een wrakke en wankele kast. Moeder bewaarde àlles, tot ergernis van haar man, tot vreugde van Aai. Er waren daar reclameplaten bij honderden, spellen, die wel niet compleet waren, maar daarom niet minder boeiend: 't gansje, boerenschroom, klok en hamer, harlekijn... Er was een kapotte toverlantaarn en een kienspel met glaasjes en dopjes... Maar mooier dan dit alles was de oude kist, waar rolletjes lappen een paar rijen boeken bedekten: folianten uit de oude doos. Aai genoot er geweldig van. Welke verzen konden concurreren tegen de ‘kleine gedichten voor kinderen’ van Hiëronymus van Alphen? Was er boeiender lectuur denkbaar dan ‘De brave Hendrik’ en ‘Vader Jacob en zijn kindertjes’? In statige zinnen, die Aai geducht imponeerden, vertelden die oude schrijvers over het kwaad, dat kinderen bedreven en dat zijn meester loonde, over de deugd van Jantje, die pruimen kon zien hangen zonder ze te stelen en van Cornelis, die diep berouw had over een gebroken glas. Wat was er voor wonderlijks in die oude poëzie, dat Aai zo diep trof? Waren het alleen maar de deftige woorden en de vreemde manier van schrijven of was het het feit, dat hier zo streng veroordeeld en zo mild beloond werd? Aai wist het niet - hij gaf er zich ook geen rekenschap van, maar het zou hem heel zijn leven bijblijven als iets van grote betekenis. En het bracht hem dichter bij Jaap en bij Jannie, voor wie het leven

[p. 19]

strenger was dan voor hem, alleen door het verschil in geloof. Rommelen op zolder - op Zondag - het bleef een grote vreugde. Er lagen winterwortels en harde appels; er waren stapels turf en hopen brandhout. Ieder jaar zo omstreeks Juli of Augustus kwam er een tjalk met brandstof voor Nieuweschild ten anker. Dan brachten boerenkarren turf en hout naar Oosterend, mand na mand werd opgehesen en als de laatste mand naar boven ging, zette men de kinderen erin, die gilden van schrik en plezier. Ergens op zolder was een koker, waardoor de turven naar beneden gleden. Niets was genoeglijker dan een verstopping in die koker: Aai mocht dan zolang dansen en stoten op de prop, tot alles daverend naar onder vloog. Voor kleine jongens heeft het leven veel goede momenten! Eén daarvan was de Zondagavond. Dan kwam 't nieuw vermakelijk ganzenspel op tafel en met z'n drieën, soms met z'n vijven, als Jaap en Jannie bij hoge uitzondering van de partij mochten zijn, speelden ze het spel zonder eind. Want altijd weer verzeilde je in de put of de gevangenis en de dood bedreigde je te heviger, naarmate je meer de aardse schatten van de pot begon te naderen. Vader moest je daarbij in de gaten honden: die speelde schaamteloos vals, hij greep de dobbelstenen al op vóór ze waren uitgerold en phantaseerde dan maar het getal, dat hem het best uitkwam. Of hij sprong al tellende een paar nummers over en passeerde met een zwierig gebaar de bedreigingen tussen de nummers 0 en 63. Als ze het zagen, protesteerden de kinderen heftig, maar vader hield vol, dat hij de eerlijkste man van de wereld was en het huis daverde van rumoer. Moeder lachte maar stilletjes en schonk de koppen vol met dampende chocolade. In December gaf ze er een ‘sukerdetaatje’ bij. Er was toch geen heerlijker dag dan de Zondag.