Wandelingen door Nederland met pen en potlood. Deel 7

[p. 335]

Zwerftogten in Brabant en Zeeuwsch-Vlaanderen.

Een vergeten hoekje van ons vaderland is die landstreek, die bij velen onder den niets zeggenden naam van het 4^de en 5^de Distrikt van Zeeland bekend is. Die naam zegt alleen, dat zij thans tot de provincie Zeeland behoort. Iets meer wordt uitgedrukt, als wij haar Zeeuwsch-Vlaanderen noemen. Daarin ligt althans de herinnering, hoe zij eertijds een deel van Vlaanderen uitmaakte en later met Zeeland werd verbonden. Spraken wij van Staats-Vlaanderen, dan zou het tegenwoordig minder juist zijn, omdat het onderscheid tusschen ‘de souvereine gewesten’ en de ‘generaliteitslanden’ niet meer bestaat, maar daarin zou de aanwijzing worden gevonden, dat het landschap, in vroeger eeuwen Vlaamsch grondgebied, in den grooten worstelstrijd met Spanje door de wapenen gewonnen, in den tijd der Republiek tot de Vereenigde Nederlanden behoorde, maar niet als zelfstandig gewest in den statenbond was opgenomen en door de Algemeene Staten werd bestuurd. In groote trekken zou daarmede zijn geschiedenis zijn verhaald en tevens zijn eigenaardigheid en zijn afzondering ten deele zijn verklaard. Door de breede wateren der Schelde van Zeeland gescheiden, daarentegen onmiddellijk en zonder eenige natuurlijke grens aan Vlaanderen palend,

[p. 336]

heeft het met Nederland zeer weinig, met België overvloedig gemeenschap. En tusschen de beide deelen, waaruit het bestaat - 4^de en 5^de Distrikt - ligt de groote, nagenoeg opgeslijkte inham de Braakman, zoodat er tusschen beider bewoners niet het minste verkeer bestaat. Over Vlissingen of door België komt men van het eene Distrikt in het andere. In het gansche 4^de Distrikt is geen enkel openbaar middel van vervoer, dan een zoogenaamde diligence tusschen Breskens en IJzendijke en de snorwagens van IJzendijke en Aardenburg op Belgische spoorwegstations; in het 5^de loopt een spoorweg van ter Neuzen, die de belangrijkste plaatsen, Axel, Hulst en Sas van Gent toegankelijk maakt, ook rijdt er een wagen van Walsoorden op Hulst. Maar in vergelijking met de zeer uitgestrekte landstreek beteekent dit een en ander niet veel. Geen wonder, dat slechts weinig Nederlanders, behalve de handelsreizigers, dit afgelegen oord bezoeken! Wiens weg leidt er heen, tenzij hij er toevallig bekenden mogt hebben of bloedverwanten, of door den aard zijner betrekking derwaarts werd geroepen! Als wandelaars door Nederland zouden wij te kort zijn geschoten in de vervulling van onze taak, wanneer wij ook Zeeuwsch-Vlaanderen niet bij eigene aanschouwing hadden leeren kennen. Maar zullen wij, van onze ontdekkingsreize teruggekeerd, anderen krachtiglijk opwekken, om ons voorbeeld te volgen? Wie nog weinig van zijn vaderland kent en met reistijd en reisgeld wat zuinig moet zijn, vindt elders en ligt meer binnen zijn bereik belangrijker steden, merkwaardiger gebouwen, schooner landschappen. Ook is de nabijheid van steden als Antwerpen, Gent en Brugge hoogst verleidelijk! In denzelfden tijd en voor niet zoo veel meer geld kan men plaatsen als dezen zien? Wat heeft het nederige Zeeuwsch-Vlaanderen aan te bieden, om met zulke naburen in het strijdperk te kunnen treden? Maar laat ons alle gedachten aan mededinging van ons zetten. Laat ons niet vragen: ‘is het 4^de Distrikt te verkiezen boven Arnhems omtrek, het 5^de boven den Stichtschen lusthof; is het aan te raden, liever Hulst te bezoeken, dan Antwerpen, liever Aardenburg dan Gent, liever Sluis dan Brugge?’ Luidt

[p. 337]

de vraag: ‘is Zeeuwsch-Vlaanderen, op zichzelf beschouwd, waard om door het overige Nederland te worden gekend?’ dan kan het antwoord zijn: ‘een landstreek met een in menig opzigt belangwekkende geschiedenis, met oude en om verschillende redenen merkwaardige steden en dorpen, met een' vruchtbaren en geenszins van schoonheid misdeelden bodem, met een voorkomende bevolking, met eenige opmerkenswaardige eigenaardigheden, heeft in elk geval aanspraak op onze belangstelling’. En wie meenen mogt, dat bij haar inwoners weinig betrekking zou worden gevonden op het land, waartoe zij in hunne afzondering behooren, wie verwachten zou, dat hij er zou verkeeren onder Nederlanders in naam, onder Belgen in der daad, die zal zich, even als wij, aangenaam verrast vinden.

Wij gaan dus een' zwerftogt maken in het land over de Schelde. Maar wij wenschen daaraan nog eenige andere zwerftogten te verbinden. Onze weg leidt ons door Noord-Brabant en wij maken van de gelegenheid gebruik, ook daar nog eens rond te zien. Van den Bosch uit bezoeken wij het merkwaardige kasteel te Heeswijk. Dan gaan wij naar het aloude markgraafschap Bergen op Zoom. De spoorbaan moet ons voorts naar Middelburg brengen, om in den overrijken Historischen Atlas eenige studie te maken van het terrein onzer verdere wandelingen. Voorts stoomen wij van Vlissingen naar Breskens, waar wij verder onzen weg zoeken. De naaste weg is dit niet. Verlieten wij te Vlake den trein, dan zouden wij met een' wagen naar Hansweert kunnen gaan en van daar met de stoomboot naar Walsoorden, om verder van de diligence op Hulst gebruik te maken. Maar dan bleef de ‘Atlas’ ongezien en ongezien welligt ook het Noordelijk deel van het 4^de Distrikt, want dan kon de verzoeking wel eens wat sterk worden, om ons niet te ver van de Belgische spoorlijnen te verwijderen!

[p. 338]

Vooreerst gaan wij van den Bosch uit in tegenovergestelde rigting, Z.O. waarts heen. De stoomtram maakt het mogelijk, ons in betrekkelijk weinig tijd een uitstapje naar Heeswijk te veroorloven. Heeswijk ligt drie uren van de hoofdstad. Met het welaangename vervoermiddel, dat in de laatste jaren zoovele onzer steden en dorpen toegankelijk maakte, kunnen wij er vroeg genoeg zijn, om een paar uren op het kasteel te vertoeven en bij tijds voor den middagtrein naar Roosendaal in den Bosch terug te komen. Dat zou wandelend of zelfs met rijtuig ondoenlijk wezen. Bovendien heeft de tram het voordeel, dat wij even goed de gewone wegen en de dorpen daarlangs leeren kennen. Niet als de hooghartige en eenzelvige spoortrein zoekt hij zijn' weg door heiden en velden, ver van de woonplaatsen der menschen. Hij volgt de wegen, hij rijdt door de dorpen, hij houdt op voor de herbergen, hij staat stil, waar de reiziger het verlangt. De ruime, gemakkelijke wagens geven door hun groote glazen en door hun balkons gelegenheid tot onbelemmerd uitzien en van conducteur of medepassagier is onderweg nog wel het een en ander te vernemen omtrent land en volk.

Aan het Hinthamereind, waar de stoomtram afrijdt, overzien wij uitgestrekte hooilanden, hier en daar van lange lanen doorsneden en begrensd door verre boschjes, waarboven eenige kerktorens uitsteken. Aan die lage velden, die gemakkelijk onder water gezet konden worden, dankte 's Hertogenbosch een geduchte sterkte in den tijd, toen de stad nog een vesting was en het geschut niet zoo ver droeg, als thans.

Tot Hintham houden wij hen nevens ons, aan beide zijden van den regten keiweg, die naar Brabantschen trant met iepen beplant is en aan weerskanten een zandpad voor de karren heeft. Op een dier zijpaden zijn de rails gelegd, zoodat het verkeer er niet door gehinderd wordt en de tram in volle vaart er langs snellen kan. In de dorpen moet natuurlijk langzaam gereden worden.

Hintham is een vrij groote welvarende plaats, met goede heerenhuizen. Zoolang 's Hertogenbosch een vesting was, was het

[p. 339]

bezit van deze post van groot belang. Ernst Casimir lag er in 1629 met 50 vendelen en behield haar, ondanks den hevigen aanval der belegerden. Later waren er werken ter verdediging van de vesting aangelegd en was er bouwen en planten aan strenge bepalingen onderworpen. Thans is alles vrij en het dorp breidt zich uit naar welgevallen en behoefte.

Na kort oponthoud gaat het weêr voorwaarts. Lang en regt blijft de weg, maar de grond wordt wat hooger. Er komen wat meer bouwakkers en boerderijen. Vooral als wij het station aan den zijweg naar het overoude, reeds in 815 genoemde dorpje Rosmalen achter ons hebben, wordt de landstreek boschrijk.

‘Rosmalen is een ellendig land;
's Winters in 't water en 's zomers in 't zand;’

zegt het rijmpje. De grond is echter voor houtteelt zeer geschikt. Het buitengoed aan den straatweg bij het station is daarvan een der bewijzen. Rosmalen zelf, met zijn groote kruiskerk, blijft achter 't geboomte verborgen, maar wij blijven nog geruimen tijd op het grondgebied der gemeente, gelijk wij reeds te Hintham daarop gekomen waren. Weldra verlaten wij den straatweg, en slaan een' zijweg in, te midden van een landschap vol hakhout, weiden, boschjes en lanen, frisch en vrolijk en rijk aan kleur. Wij vinden er een landhuis, dat de plaats beslaat van het voormalige Brigittenklooster Coudewater, als een dubbel klooster in 1434 door een Hollandsche weduwe, Maria of Milla van Campen, gesticht op de plek, waar volgens de overlevering de toenmalige eigenaar der hoeve, Peter de Gorter, uit zijn bijenkorven een liefelijk gezang gehoord en in den korf een wonderbaar kerkje en twee kloostertjes van was had gevonden. 't Werd in 1566 door beeldstormers geplunderd en verbrand. De nonnen keerden er echter in 1629 terug en bewoonden een nog tamelijk bruikbaar deel van het gebouw tot 1712. Toen kwam 't in handen van bijzondere personen, die het deels sloopten, deels tot een heerenhuizinge inrigtten.

Sedert eenige jaren is de naam van Coudewater vooral be-

[p. 340]

kend geworden als die van een uitgestrekt krankzinnigengesticht. Het groote hoofdgebouw en de fraaije woningen van directeur en geneesheer liggen vriendelijk tusschen hooge boomen in een' ruimen, smaakvol aangelegden lusthof. Ook hier heeft de tram een station.

De volgende halte is te Berlicum. Daar zijn er zelfs twee, want Berlicum is een zeer lang dorp. Het oudste deel is in den omtrek van de fraaije Romaansche kerk, die in het bezit der Hervormde gemeente is. Niet ver van daar lag eertijds het adellijk Huis te Berlicum, naar het riviertje, dat er langs stroomt ook ter Aa genoemd. Evenals de andere kasteelen bij het dorp, is ook dit slot gesloopt. Thans vinden wij er nog een heerenhuis, met witte muren en rood dak, in zijn plantsoen gelegen.

De eerste halt is bij het logement De gouden leeuw, in de dorpsstraat. Verderop staan de huizen wat verder uiteen, maar zij volgen elkander toch nog een' geruimen tijd langs den weg op en de groote, nieuwe R.C. kerk met haar' zwaren toren, hoe ver ook van het begin des dorps, ligt nog geenszins aan het einde. Ook hier stopt de tram een oogenblik en dan gaat het weêr verder, langs de molens, de verspreide woningen, de groene hagen, de dennen- en akkermaalsboschjes, de rogge- en boekweitvelden, en de talrijke populieren, die er ten gerieve der vele klompenmakers wassen. 't Blijft een aangename landstreek en 't is er ook geenszins eenzaam en onbevolkt. Oud en jong weet zich intusschen voor de met pijlsnelle vaart voorbij schuifelende slang wel te wachten en ook de stevige karrepaarden, met hun blinkend koperwerk aan het tuig en hun golvende vliegennetten, slaan niet veel acht meer op de verschijning van hun' zonderlingen collega. Een enkele maal schijnt er een oogwenk gevaar. Een jong, vurig ros, door den bestuurder, die in de kroeg zit, zorgeloos alleen gelaten, schrikt en steigert en springt met de ledige kar vlak voor de machine op de rails. Maar onze voerman heeft zijn stoompaard goed in de magt. Eén wenk en het staat onbewegelijk stil, terwijl de angstige viervoeter nog bij tijds wordt gegrepen. Het laatst stoppen wij te Middelrode, een buurt onder Berlicum behoorende. Dan volgen

[p. 341]

eikenlanen, elzenwallen, weiden en akkers in het hout, groene zijwegen, een uitgestrekt bosch en daar vertoont zich op eens ter zijde van den weg het doel van onzen togt, het grijze kasteel met zijn torens, voorpoort en buitenmuren. - Halt! - 't Is goed, dat het huis zoo duidelijk van den weg te zien is. Immers, het dorp ligt nog wel een half uur verder en wij winnen tijd, 'door hier af te stijgen. Tusschen den weg en het kasteel ligt een groote weide, door eikenlanen ingesloten. Kloek komt het gebouw boven het houtgewas aan zijn' voet en tegen den donkeren achtergrond uit. Reeds aanstonds zien wij een voorproefje van de oudheden, daar te vinden, in het kanon in het gras en in de kunstig gesmeedde ijzeren sieraden van de palen aan den ingang der oprijlaan. De laan leidt ons langs de buitengracht en den ommuurden voorburgt, waarachter het slot uit zijn breede grachten oprijst. Dan buigt zij zich en onder het loofdak van hooge iepen vinden wij de lange brug naar de voorpoort. Het poorthuis met zijn' toren en trapgevels maakt een' gunstigen indruk. Romeinsche wapentrofeën van hardsteen zijn in de muren gemetseld en in het ruime poortgewelf treffen wij reeds een klein museum aan; oude, fraai bewerkte muurankers, stangen voor windvanen, ijzeren roosters, antieke lantarens en ander ijzerwerk, terwijl het voorplein ons eenige proeven van beeldhouwkunst in beelden, vazen en dergelijke ornamenten te zien geeft. Een deftige steenen brug leidt naar het kasteel zelf. Terwijl de dorpelwachter voor ons toegang vraagt, hebben wij gelegenheid, den forschen gevel te beschouwen. Het hoofdgebouw is grijs gepleisterd, met Gothische vensters, hoog leijen dak en met talrijke consoles en wapens van gehouwen steen, in de muren gemetseld. Op den hoek rijst een ronde hangtoren, steunende op een vierkant voetstuk met inspringende hoeken. Naast het huis ligt een bestraat plein, aan den achterkant gesloten door een gebouw, dat de ridderzaal bevat, terwijl een op bogen rustende galerij en een hooge, nieuwgebouwde toren de zijde tegenover het kasteel beslaat. In dezen vorm is het gebouw deels uit de laatste jaren, deels tamelijk oud, hoewel sterk gerestaureerd. In het jaar 1610 bestond het tegenwoordige huis reeds, maar

[p. 342]

het schijnt destijds nog niet lang geleden belangrijk vernieuwd te zijn geweest, terwijl een gedeelte van het oude slot - een vooruitspringend poortgebouw, benevens een ronde hoektoren en hoog muurwerk op de plaats, waar thans de nieuwe toren en de galerij worden gevonden - in ruïne was overgebleven. Vond Frederik Hendrik in 1629, toen hij het kasteel innam en bezette, deze vervallen overblijfsels der voormalige versterking nog, veel tegenstand zullen zij wel niet meer hebben kunnen bieden. Volgens een afbeelding uit het eind der vorige eeuw sloot zich bij den achtergevel, waar thans de ridderzaal prijkt, een zwaar, gekanteeld rondeel aan. Heeswijk was eertijds dan ook een sterke burgt, in staat, de Geldersche krijg benden buiten zijn muren te houden, toen zij in 1398 en in 1512 het naburige dorp in de asch legden.

Had de loop des tijds zijn' magtigen invloed doen gevoelen aan het grijze gesticht, dat gezegd wordt, reeds uit het begin der 12^de eeuw te dagteekenen, vooral sedert 1833, toen Jhr. A.J.L. van den Bogaerde van Terbrugge het kocht, werd het met smaak vernieuwd en met zorg onderhouden en zijn zonen, de tegenwoordige eigenaars, gaan op denzelfden weg voort. Forsch en edel rijst nog het kasteel uit zijn grachten op, en met zijn breede, deftige brug, zijn hooge muren, zijn kloeke torens en daken vormt het een statig geheel. Veel grooter aantrekkelijkheid heeft het echter nog door den rijkdom van kunstschatten en oudheden, daar binnen bijeengebragt. Met bereidwilligheid wordt het verlof tot bezigtigen van de merkwaardige verzameling verleend, maar wie ook maar eenigszins een volledig overzigt over de menigte voorwerpen van dezelfde soort zou willen verkrijgen, die mogt wel dagen tot zijne beschikking hebben! En wie een gezette studie wilde maken van dit voor kunstnijverheid zoo hoogst belangrijke museum, die kon er wel weken en maanden doorbrengen. Als wandelaars kunnen wij niet meer doen, dan het bestaan van dergelijke verzamelingen met ingenomenheid vermelden en het een en ander noemen, van wat uit zulk een' overvloed onze aandacht trok.

[p. 343]

Van het plein betreden wij in de eerste plaats een voorzaal, als ter inleiding met marmeren beelden en beschilderde glazen versierd. Daaraan grenst een groote zaal, die reeds zóóveel bevat, dat haar inhoud alleen wel een kostbaar museum mag worden genoemd. Daar vinden wij kasten vol kunstig bewerkt ivoor en drijfwerk, pullen en vazen, kannen en bekers, lampen en drinkglazen, prachtige bronzen, kerksieraden, kruisbeelden, getijdeboeken met miniaturen van uitnemende schoonheid, waaronder een van Memmelinck of Quintijn Metsijs, meesterlijk geschilderde glazen met bijbelsche voorstellingen en oude schilderstukken, fraai gesneden spinnewielen, heerlijke kasten, waaronder een, met veelkleurige steenen, bergkristal en ivoor ingelegd, een andere, met tafereelen uit het O. en N.T. versierd, een oude, merkwaardige klok, door Balthasar Tusch in Elbing vervaardigd, eenige historische merkwaardigheden, als de greep van het zwaard van Tromp, of een' dier curieuse gordels, die over het leven in de middeleeuwen zulk een eigenaardig licht verspreiden. Al bepaalden wij ons tot deze ééne zaal, wij zouden reeds een' schat van groote waarde hebben gezien. Maar dit is nog slechts een begin. Een tweede zaal opent zich. Wat al portretten, waaronder van Rembrandt's hand, en wat al miniaturen van groote kunstwaarde, wat weelderige overvloed van Saxisch en Sèvres porselein, beeldjes van biscuit, geëmailleerde klokjes en andere sieraden, tafels met metaal, kristal of kostelijk gesteente ingelegd. Antieke meubels van allerlei aard, draagkoetsjes en narresleden, rijk gekleurd en verguld, een vuurscherm van gobelin, met het wapen van Voorne, een groote spiegel, afkomstig van een' der graven van Oost-Friesland, die het slot eenigen tijd bezeten hebben, pendule en candelabres van malachiet en brons, - wat rijkdom van kostbaarheden, door grondstof of bewerking opmerkelijk! Wij gaan verder. Bij al de weelde, in de zalen tentoongespreid, moge het portaal met zijn stoffeering van aarden kannen wat afsteken, ook die verzameling is om de menigte van exemplaren niet zonder belang. En prachtig in hun soort zijn de met koper versierde paardentuigen, langs den trap naar boven uitgestald. Een cabinet met

[p. 344]

Chineesch behangsel en daarmede overeen komende gordijnen, bevat alleen reeds porselein genoeg, om de liefhebbers te doen watertanden, maar nog veel meer van dien aard is te vinden langs de wanden eener bovenkamer, waar bovendien een glazen kast vol oude drinkglazen en andere merkwaardigheden onze belangstelling verdient. Nog is op verre na niet alles gezien. Wat prachtig drijfwerk en wat overrijk zilveren tafelservies in de kamer, waar behalve dat een allerbelangrijkste verzameling van oude zakuurwerken wordt bewaard - een er van is door de Ruijter gedragen - benevens een menigte van zilveren degengevesten, snuifdoozen en andere kleinodiën. Bezienswaardig is er ook het artistieke mozaïkportret en de collectie oude muziekinstrumenten, als harp, clavecimbaal en wat dies meer zij. Een tweede vertrek aan den bovengang geeft een aantal antieke meubels te bewonderen; een derde is merkwaardig om de rijkbewerkte priestergewaden en bisschoppelijke sieraden, ook om zijn schilderstukken, zijn kasten en tafel, zijn ivoren snijwerk en een kunstig gedamasceerd en geciseleerd tafereel. Een torenkamer daarnevens is vol Chineesch en Indisch kunstwerk en de daaraangrenzende bibliotheek zou ons in de verzoeking brengen, ons in dit rustig heiligdom ter afwisseling in weêr andere schatten, dan die tot dus ver ons oog voorbijgingen, te verdiepen. Maar verder gaat de togt door het huis, de oude eikenhouten trap op, met de teekenen der sabelhouwen, door ruwe soldaten in de zware leuningen achter gelaten. Wederom kamers met oude gebeeldhouwde kasten - een met ijzeren beslag uit het jaar 1538, - met porseleine pullen, antieke ledikanten; een kamer, waar in een pronkkast de perkamenten charters met good bewaarde zegels berusten; een kamer, waar tal van oude beeldhouwwerken nog op schifting en plaatsing wachten, en dan hebben wij het hoofdgebouw doorwandeld. Maar dan hebben wij geenszins alles gezien. Afgedaald naar het plein wacht ons nog meer. Ook de nieuwe toren, langs wiens trans vergulde wapenschilden op ijzeren stangen in het zonlicht blinken, bewaart een eigenaardige en belangrijke verzameling. Vooral het smeedwerk is hier vertegenwoordigd. Ontel-

[p. 345]

bare sloten, grootendeels rijk geciseleerd, hangen aan de muren en pilaren der galerij, die rondom het hooge benedenvertrek loopen. Ook sleutels, boeijen en andere voorwerpen van ijzer zijn er in overvloed, maar opmerkelijk zijn vooral de reusachtige en smaakvolle, met krullen en figuren versierde uithangteekens, door meesterhand geteekend en gesmeed. Dat intusschen ook in dezen tijd fraai werk kan worden geleverd, al is de stijl niet oorspronkelijk, bewijst de met koperen beelden en wapenschilden ingelegde vloer der bovenverdieping, die nog niet geheel gereed is, maar, evenals het metselwerk van den toren, de vergelijking met de oude kunst niet al te zeer behoeft te vreezen. Uitnemend schoon is in dit hooge gewelf het antieke snijwerk, dat in tal van tafereelen en figuren het lijden van Christus voorstelt.

De galerij, die den toren aan de ridderzaal verbindt, is vooral voor de plaatsing van grafzerken bestemd. En treden wij eindelijk de ridderzaal binnen, dan vinden wij er als tot toegift een collectie wapenen, zooals ons vaderland er geen enkele meer, het buitenland er niet velen, heeft aan te wijzen. Tal van volledige ridderrustingen, waarvan een aantal op geharnaste paarden, maliënkolders, helmen, schilden, lansen, zwaarden en dolken, strijdbijlen en hellebaarden, vuurwapens van hoogen ouderdom, alles uitstekend bewaard en in rijke verscheidenheid, vormen een geheel, den grijzen ridderburgt waardig en in volkomen overeenstemming met den onschatbaren rijkdom van kostbare en merkwaardige zaken, waardoor het kasteel te Heeswijk zonder eenigen twijfel onder de belangrijkste plaatsen in den lande gerekend mag worden. Door den kunstlievenden vader der tegenwoordige eigenaars aangelegd, door beiden nog voortdurend uitgebreid, verdient de verzameling, hier bijeengebragt, ten volle den roem, die van haar uitgaat en het drukke bezoek, dat zij ontvangt. En wie haar doorwandelde kon zeker den wensch niet werhouden, dat zij niet eenmaal weêr verstrooid worde, maar voor het vaderland behouden blijve!

[p. 346]

Zooal niet met de snelheid der gedachte, dan toch met die van den sneltrein worden wij verplaatst te Roosendaal, thans een belangrijk middelpunt van spoorwegen, door handel en nijverheid bloeijend. Aan zijn' Gelderschen naamgenoot herinnert het in geen enkel opzigt. Daar een klein, vriendelijk dorpje, aan de helling der Veluwsche heuvels en onder het lommer van eikenen beukenlanen gelegerd bij het statig kasteel; hier een bedrijvig vlek, waar de stoomfluit gilt en hooge fabriekschoorsteenen oprijzen. Daar stille paden in groene boschgewelven; hier schaduwlooze straten tusschen heerenhuizen en arbeiderswoningen. Daar ruischende watervallen en klaterende fonteinen; hier hijgende spoortreinen en ratelende karren. Daar een vrolijke schare, die uitspanning zoekt te midden der rustige, rijke natuur; hier koopman en fabrikant, winkelier en werkman, bezig met de zorgen voor het dagelijksch brood. Daar de zetel van den adellijken landheer; hier het gebied der burgerij. Heeft Roosendaal zijn' naam ontleend aan een vallei, waar wilde rozen welig groeiden, van dal noch rozen is iets meer te vinden. Aanvankelijk een deel der heerlijkheid Breda, in 1300 daarvan gescheiden en in 1500 door Engelbrecht van Nassau er weder meê vereenigd, oudtijds een buurt van Nispen en sedert 1268 eene parochie, had Roosendaal zijn opkomst vooral te danken aan het bevaarbaar maken van het riviertje de Steenbergsche vliet in 1451, waardoor het een haven verkreeg en handel dreef op Holland en Zeeland. Iets meer dan vier eeuwen later, in 1854, bragt de spoorweg er nieuwe welvaart, al houdt het vlek daarom zijn haven niet minder in eere. Behalve enkele trapgeveltijes herinnert in Roosendaal niets meer aan het verleden. Alles ziet er tamelijk nieuw en zeer gewoon uit. De plaats heeft dan ook voor den vreemdeling weinig aantrekkelijks. Het nabijgelegen ‘huis te Roosendaal’, eertijds een kasteel, is een alledaagsch burgerhuis geworden. Het raadhuis heeft eenig aanzien, de Protestantsche kerk is net en goed onderhouden, er is een groot klooster en er zijn goede heerenhuizen, maar iets opmerkelijks ontmoeten wij bij onze rondwandeling niet. Alleen de groote, in 1839 gestichte R.C. kerk, die

[p. 347]

de oude, herhaaldelijk door brand verwoeste parochiekerk verving, is een fraai gebouw, dat met een' schoon gesneden preekstoel prijkt, terwijl de nog nieuwere, in 1872 begonnen kerk van O.L.V. van altijddurenden bijstand, wanneer zij geheel voltooid is, door haar inwendige versiering een kostbaar pronkstuk worden zal. Toch zal zij met al den rijkdom van haar uitstekend in den stijl gehouden schilderwerk en verguldsel niet ligt iets hebben aan te wijzen, wat vergeleken kan worden bij de prachtige kunstwerken, die de kerk van het naburige Wouw te bewonderen geeft.

Dat wij te Roosendaal den trein verlieten, was vooral, om de vermaarde Wouwsche koorbanken te bezigtigen. Een wandeling van een uur brengt ons derwaarts. De breede straatweg is nagenoeg lijnregt. Wanneer wij ook omzien, de Roosendaalsche toren blijft in 't gezigt, juist aan het einde der lange populierenlaan en de zware toren van Wouw is reeds spoedig boven het houtgewas te bespeuren. Het landschap is vlak, maar niet onaangenaam. 't Is een afwisseling van bouwland, akkermaalshout en weiden. Er staan enkele huizen langs den weg, waaronder knappe boerderijen. Hier en daar loopt een zandspoor door de velden naar de onder Roosendaal behoorende buurtschappen en een beekje kruist den straatweg. Even voor dat wij het dorp bereiken, waar een oude landweg zich bij de groote heirbaan aansluit en een niet onaanzienlijk heerenhuis zijn witte muren vertoont, maken wij een scherpe bogt en wij hebben de dorpsstraat met het hooge kerkgebouw op korten afstand voor ons. De plaats ziet er door haar meerendeels nette en goed onderhouden woningen vrolijk en welvarend uit. Eigenaardig is er vooral het zeer ruime grasplein in het midden, van iepen omringd en versierd met twee fraaije hardsteenen pompen uit het jaar 1768. Aan dit plein liggen de voornaamste huizen en daar vinden wij ook de kerk. 't Is een ruime, statige kruiskerk, van grijzen steen opgetrokken en, naar gezegd wordt, in 1414 gesticht. Het schijnt, dat er evenwel in het muurwerk nog gedeelten van een ouder gebouw over zijn. Toen Arnold van Leuven en zijn vrouw Elisa-

[p. 348]

beth, erfdochter van Breda, in 1277 het tiendregt en het patronaatschap van Wouw aan de abdij van St. Bernard te Bornhem bij Antwerpen verkochten, was er reeds een kerk, wier overblijfselen wij in den Zuidermuur meenen te vinden. Sedert 1820 weêr in het bezit der R.C. gemeente, werd zij met zorg hersteld, en bij voortduring wordt er goed de hand aan gehouden, gelijk het schoone bedehuis ten volle verdient.

Op het hooge koor zijn de heerlijke gestoelten geplaatst, van het St. Bernardklooster afkomstig. Op last van den destijds regerenden abt Spanoch werden zij tusschen de jaren 1680 en '90 naar de plannen van den bouwmeester Bouvard vervaardigd. De voor dien tijd belangrijke som van 26000 gulden werd er aan ten koste gelegd en behalve de ontwerper zelf, die de kleinere ornamenten beeldhouwde, wijdden Antwerpsche kunstenaars als Quellinus - de bekwame zoon van den vermaarden Arthur - Willemsens en andere mannen van naam hun uitnemend talent aan de bewerking der prachtíge beelden, die het schoone geheel in rijken overvloed versieren. Elk der beide gestoelten, tegenover elkander langs de wanden van het koor geplaatst, bestaat uit twee rijen zetels, door smaakvolle en kunstig bewerkte beschotten van elkander gescheiden. Een hooge lambrizeering, evenals al het overige van kostbaar donker eikenhout, vormt den achtergrond en op de leuningen van de bovenste zitplaatsen staan de talrijke beelden, waaraan blijkbaar verschillende meesters hebben gearbeid, waarvan wel het eene boven het andere uitmunt, maar die toch allen van hooge kunstvaardigheid getuigen. Een afbeelding, die de schoonheden van hoofden en handen en draperiën in bijzonderheden te aanschouwen gaf, zou noodig zijn, om het geheel in zijn waarde te doen schatten; en een veel uitvoeriger beschrijving, dan wij ons kunnen veroorloven, zou alleen eenig denkbeeld kunnen geven van het in al zijn deelen uitnemend geschikte en bewerkte kunstgewrocht, dat alle andere, overigens teregt beroemde, koorgestoelten in onze vaderlandsche kerken verre acbter zich laat en overwaardig is, dat er de aandacht van landgenoot en vreemde op gevestigd worde.

[p. 349]

De fraaije biechtstoelen, evenzeer met tal van beelden prijkende, zouden elders, zonder zulke gevaarlijke naburen, welligt nog gunstiger uitkomen. Een prachtig Petrusbeeld was op de Tentoonstelling van retrospectieve kunst te Amsterdam te bewonderen. En van goede uitvoering is ook het voetstuk van den kansel, uit onzen tijd, een' martelaar voorstellend, wiens hoofd door engelen gedragen wordt. Maar bij de koorbanken vergeleken, moet alles afvallen!

Na den dood van Arnold van Leuven werd zijn uitgestrekte heerlijkheid Breda in 1287 in twee deelen gesplitst. Het eene deel, dat den ouden naam behield, verviel aan Razo van Gaveren; het andere kwam aan Gerard van Wezemale en was sedert als het land van Bergen op Zoom bekend. Wouw behoorde tot het aan Heer Gerard toegewezen gebied. De boschrijkheid van het oord trok de Heeren van Bergen op Zoom krachtig aan en zij stichtten er een jagtslot, dat echter, blijkens de bouwvallen van zware torens en muren, in de vorige eeuw er nog van over, tot een' zeer sterken burgt moet zijn geworden. Volgens de afbeeldingen stond destijds een nieuwer, ofschoon toch ouderwetsch gebouw, met hooge trapgevels en toren, tusschen de ruïnen van den voorburgt, terwijl daarnevens colossale muurbrokken van het voormalige kasteel het toonden, wat geduchte veste hier eenmaal verrees. In den Spaanschen oorlog werd het dan ook beschouwd als een sterkte van groot belang, op wier bezit beide partijen hoogen prijs stelden. Had Jan van Withem 't in 1581 den Spanjaard overgeleverd, de Staten wenschten zich twee jaar later met de herovering geluk. Maar in 1587 ging het weêr door verraad van den slotvoogd verloren en langen tijd maakte een bandelooze rooverbende, die er zich genesteld had, wegen en scheepvaart onveilig. Een poging, om het in zijn magt te krijgen, mislukte in 1598 den Staatschen bevelhebber van Bergen. Beter slaagde prins Maurits in 1606, hoewel niet dan

[p. 350]

na een beleg van vijf dagen. Sedert bleef het onaangetast, maar het schijnt allengs te zijn vervallen, terwijl het nieuwe jagthuis in de ruïne den markgraven tot zomerverblijf strekte. Thans is alles nagenoeg geheel verdwenen en een boerderij neemt de plaats in van het oude en edele slot. Wij behoeven ons daarvoor dus niet langer in den omtrek op te houden. Ook moeten wij de op veel te grooten afstand gelegen Wouwsche plantage, een uitgestrekt dennenbosch, onbezocht laten. Al behoort het tot de eigenaardigheden der heerlijkheid, 't zou ons veel te ver van den weg afleiden. Ons hoofddoel hebben wij bereikt, nu wij de kostbare koorbanken mogten leeren kennen.

Bergen op Zoom is een vrolijke, welgebouwde stad, eertijds een belangrijke vesting. Thans zijn haar verdedigingswerken, meesterstukken van Coehoorn's genie, geslecht. Zij had daardoor gelegenheid, den kring harer huizen uit te zetten en er zijn dan ook een aantal nieuwe woningen gebouwd. Vooral bij het spoorwegstation dagteekent alles uit de laatste jaren. Overigens vinden wij er wel enkele ouderwetsche gebouwen, maar het beleg van 1747 maakte de stad nagenoeg geheel tot een' puinhoop. Het meerendeel der huizen is dus betrekkelijk nieuw en goed onderhouden. De straten, die hier en daar een weinig klimmen, zijn vrij breed en er zijn enkele pleinen, zoodat wij er geenszins de bekrompenheid en somberheid van menig andere oude vesting aantreffen. Er is levendigheid en welvaart door het garnizoen, door brouwerijen, beetwortelsuikerfabrieken en pottenbakkerijen, door visscherij, handel en scheepvaart. Haar heuvelachtige en boschrijke omstreken zijn fraai en haar ligging nabij de Ooster-Schelde geeft haar een eigenaardige bekoorlijkheid.

Volgens oude kronieken had de H. Geertruida, de dochter van Pepijn van Landen, hier in de 8^ste eeuw een kapel gesticht. Zeker stond er reeds in den aanvang der 11^de eeuw een kerk, gewijd aan den H. Lambertus, den apostel der Taxan-

[p. t.o. 350]

P.A.Schipperus, del.lith.
S. Lankhout & C^o Haag

[p. 351]

driërs, bisschop van Maastricht en martelaar. De oudste geschiedenis der stad schuilt echter in het duister. Eerst na de splitsing van de heerlijkheid Breda komt er wat meer licht. Dat Heer Gerard van Wezemale nog in dat zelfde jaar de plaats met muren omringde en dat zij aan het gansche gebied haar' naam gaf, bewijst, dat zij toen reeds eenige beteekenis had. Na Gerard van Wezemale verkreeg zijn zoon Arnoud de heerlijkheid. Zijn dochter bragt haar aan Albert van Voorne en hunne dochter aan Jan van Valkenburg. Dit huwelijk bleef kinderloos en door verkoop kwam Bergen aan het geslacht Bautersem, en in 1418 door huwelijk aan dat van de Glimes. Uit dit huis, door bastaardij uit Brabant gesproten, volgden eenige Heeren elkander op, waaronder Antonius, die in 1533 zijn heerlijkheid door Keizer Karel V tot een markgraafschap verheven zag en de ongelukkige edelman, Jan de Glimes, de tweede markies, die door de verbonden edelen naar Filips II afgevaardigd, in 1567 in Spanje den dood vond. Hij was de laatste mannelijke afstammeling uit het edele geslacht en het markiezaat werd ten behoeve des konings aangeslagen. Jan van Withem, met een nicht van den laatsten markgraaf gehuwd, kreeg in 1577 de bezitting en trachtte herhaaldelijk, haar onder de gehoorzaamheid aan den koning te brengen. 't Gelukte hem met zijn slot te Wouw, niet met zijn stad Bergen. De poorters verzetten zich met kracht en namen Staatsche bezetting in. Vergeefs werd beproefd, haar door verraad te winnen of bij verrassing te vermeesteren. Vergeefs belegerde Parma de stad in 1588 en Spinola in 1622. Eerst in 1747 werd ‘de ongerepte maagd’, de nooit overwonnen veste, na een hevig bombardement door de Franschen genomen. De regerende familiën wisselden elkander voortdurend af. Nagenoeg niet anders dan dochters werden den markgraven geboren, en zoo kwam de heerlijkheid achtereenvolgens door huwelijk aan Herman en Albert van 's Heerenberg, Eithel Frederik, prins van Hohenzollern, Frederik Maurits de la Tour d'Auvergne en diens zoon François Egon, eindelijk aan de hertogen van Sulzbach, totdat de omwenteling van 1795

[p. 352]

de markgrafelijke waardigheid vernietigde. Deze hooge Heeren, die in hun gebied alle heerlijke regten uitoefenden, bewoonden gedurende hun verblijf in de stad het ruime en aanzienlijke gebouw, waar thans de veldartillerie is gehuisvest en dat als ‘het markiezenhof’ bekend is. Heeft hier reeds in de 5^de eeuw een slot gestaan, zóó oud is het hof geenszins. Evenmin is 't het kasteel, dat de eerste afzonderlijke Heer er moet gebouwd hebben. De stijl wijst op cen' lateren tijd. Verbrandden den 17^en Mei 1397 alle huizen,

‘behalve olyfant en draecke’,

de neringrijke stad was spoedig herbouwd en steeg in de 15^de eeuw tot een' hoogen trap van voorspoed. In den loop dier eeuw kan het hof zijn opgetimmerd. Omstreeks 1479 schijnt de ‘hooge’ of St. Christoffel-zaal te zijn gesticht, welligt onder toezigt van den wijdvermaarden Keldermans uit Mechelen, die in dat jaar te Bergen kwam ‘om raad te geven over stads wercken’. Natuurlijk heeft het ruime en statige paleis veel geleden. Van de zaal zijn alleen de naakte muren nog over. De slanke achtkantige toren op het binnenplein bij den hoofdingang verloor het eigenaardige bovenste gedeelte, dat er het sieraad van uitmaakte. De bogen aan het plein en aan den grooten, aan de achterzijde uitgebouwden vleugel, zijn digtgemetseld. Hier zijn gebouwen weggebroken; ginds zijn hokjes aangeplakt. Tal van vensters zijn veranderd, trapgevels gesloopt, balkons verwenen. Behalve eenige overblijfsels van verguldsel in een der vertrekken, is van de pracht, waarmede eenmaal de zalen en kamers prijkten geen spoor meer te vinden. Ook moest naar de nieuwe bestemming de inwendige inrigting belangrijke wijzigingen ondergaan. Toch is 't nog wel te zien, dat het eens een uitgestrekt en aanzienlijk hof is geweest. De voorgevel is nog vrij goed bewaard; het fraaije gesloten balkon aan den zijgevel in de enge straat bleef nog over; de kunstig gesmeede traliën voor de benedenramen en voor enkele vensters van de groote achterplaats wekken nog de regtmatige bewondering, en hier en daar zijn nog werkelijk indrukwekkende gedeelten te vinden. Is er dus reden te over, om het te betreuren,

[p. 353]

dat het edele huis in zoo menig opzigt bedorven werd, gansch onbevredigd laat het bezoek aan de woonstede der oude markgraven ons toch niet.

Van wat eenmaal tot zijn' luister bijdroeg, is ook niet alles verloren gegaan. Maar wij vinden het elders, op het kloeke, deftige stadhuis. Daar hangen de afbeeldingen der hooge Heeren, benevens enkele portretten van vorstelijke personen, hun vereerd, die vroeger de wanden der hofzalen tooiden. Daar is een eikenhouten schoorsteenmantel, op marmeren kolommen rustend, en de groote, rijk versierde grijssteenen schouw uit de St. Christoffelzaal, met het beeld van dien Heilige, wapenschilden en zinnebeeldige voorstellingen. Eigenaardig is er nog een ander St. Christoffelbeeld, waarschijnlijk mede van het hof afkomstig, dat in plaats van den traditionelen boomstam een geweer in de hand houdt. Ook de eikenhouten trap op de bovenverdieping wordt gezegd, van het hof herwaarts te zijn overgebragt. Een moderne schilderij van den heer van Genk stelt het sterfbed voor van den tweeden Heer uit het huis de Glimes, den grootvader van den eersten markgraaf, die onder den min dichterlijken bijnaam van Jan met de lippen bekend is. Behalve deze bijzonderheid weet de geschiedenis van hem te verhalen, dat hij benevens tien echte kinderen uit zijn huwelijk met ‘la belle blanche’ - Margaretha de St. Simon - nog veertig bastaarden naliet, zooals vermeld staat onder zijn portret:

‘Jan met de lippen alhier
Naar het leven geschilderd zeer fier
Had vijftig kinderen
't Was allen mans getier
Stierf duizend vierhonderd negentig en vier.’

Hij was waarschijnlijk de stichter der St. Christoffelzaal, die dan ook met zijn' schoorsteen op het schilderstuk is afgebeeld. Een schilderachtig gedeelte van het stadhuis is het pleintje aan den achtergevel, met den uitgebouwden gang, het traptorentje, dat het jaartal 1389 draagt, en de bogenrij van den met wilden wingert begroeiden zijvleugel.

[p. 354]

Een zeer groot, maar in zijn' tegenwoordigen vorm eenigszins zonderling gebouw is de hoofdkerk, het eigendom der Hervormde gemeente, die in het schip haar godsdienstoefeningen houdt. Het koor is verdwenen. Aan de zijde van de zoogenaamde ‘Parade’, een fraai aangelegd plantsoen, rijst een hooge, regte muur, waarin de nog zigtbare kolommen en bogen zoowel de plaats van het koor, als zijn' omvang aanwijzen. De lage zware toren draagt een koepeltje uit de 18^de eeuw, den welbekenden ‘peperbos’, waaraan reeds op grooten afstand de ligging van Bergen is te onderscheiden. Overigens is de buitenmuur ten deele achter woonhuizen verborgen, ten deele door een tuintje van de openbare straat gescheiden. ‘Uit één stuk’ is de kerk in geenen deele. De oude St. Lambertuskerk, die blijkens hetgeen er nog van over is, in de 13^de eeuw moet zijn gesticht, was voor de aanwassende bevolking te klein geworden. In den aanvang der 15^de eeuw werd zij belangrijk vergroot, o.a. door den aanbouw van een hoog koor, en in 1432 werd gesproken van de pas voltooide, nieuwe kerk. Dit nieuwe gedeelte was gewijd aan de in Bergen zeer geliefde St. Geertruid en haar naam verdrong allengs dien van St. Lambertus, zoodat hij meermalen, ofschoon ten onregte, op het geheele, ook thans nog bestaande gebouw werd overgebragt. ‘Voltooid’ was het werk echter nog ganschelijk niet. Voortdurend werd er aan gearbeid. In 1444 verleende paus Eugenius IV aflaat aan allen, die tot den bouw bijdroegen en nog bijna honderd jaar later, in 1541, werd, evenals in 1525, door een loterij beproefd, er gelden voor bijeen te brengen. In den beeldenstorm schijnt zij gespaard te zijn gebleven, maar in 1580 werd zij door het graauw en eenige Fransche soldaten der bezetting deerlijk geplunderd. Toen werd de leege ruimte gedurende eenige jaren een kazerne. In 1584 brandde de St. Geertruidakerk af. Nagenoeg een eeuw lang lag zij in ruïne op de plaats, waar wij thans de bloembedden en heesterperken der ‘Parade’ vinden en onder haar puin verborg zij den grafkelder der Heeren en markiezen van Bergen, aan wier laatste rustplaats dan ook slechts een verdwaalde zerksteen in het tegenwoordige kerkgebouw

[p. 355]

herinnert. Sedert 1587 werd het gespaarde gedeelte door de Hervormden gebruikt. Een kogel, die tijdens het beleg in 1622 onder de preek in de kerk drong, deed wel niet veel schade, maar gaf toch aanleiding, dat veiligheidshalve de godsdienstoefeningen in de Christoffelzaal en op de binnenplaats van het hof gehouden werden. Verwoestend was het vuur der Franschen in 1747. Kerk en toren brandden uit en wat er van het muurwerk nog stond, stortte in Febr. van het volgende jaar ineen. Uit dezen bouwval werd in 1751 de tegenwoordige kerk hersteld en geen wonder is het dus, dat van het oude, op verschillende tijden gestichte, vergroote en geschonden gebouw slechts enkele brokstukken over zijn, die echter, met de nog voorhanden afbeeldingen, genoegzaam te zien geven, hoe ruim en statig het eens moet zijn geweest, toen het nog in zijn' vollen luister prijkte.

De graftombes, tegen den muur van de Parade geplaatst, zijn het opmerkelijkste wat thans in het inwendige der kerk wordt aangetroffen. Haar plaatsing zelve echter wijst er op, dat zij niet zeer oud kunnen zijn en de kerkbrand deed er zijn verwoestend werk, door den nieuweren beeldenstorm, die tegen titels en wapenschilden woedde, voortgezet. Al de tombes zijn dan ook aanmerkelijk beschadigd. Nagenoeg allen werden ter eere van hooggeplaatste officieren der bezetting opgerigt. Amarensia van Ravenswaaij stichtte er een fraai gedenkteeken voor haren in 1631 gestorven echtgenoot Lodewijk van de Ketulle, Heer van Rihove, wiens beeld onder een' door vier marmeren kolommen gedragen hemel ligt. Van hardsteen is het monument met de beelden van een' ridder en zijne gemalin, op het graf van Jeronimus van Tuijll van Serooskerken, in 1671 overleden. Onder eene tombe met geschonden beeldwerk en wapens uit 1625 rusten Willem van Reyden en Judith van Aeswijn van Berckel. Een schoon, maar zeer bedorven werk is het grafteeken van Carel Morgan, gestorven in 1642, dat, behalve tal van wapentrofeën en uitgehakte wapenschilden, den edelman vertoont op een praalbed uitgestrekt, door vrouw en dochter betreurd. Van wat jonger tijd en minder smaakvol is

[p. 356]

het gesteente, gewijd aan de nagedachtenis van Jacob Johan van Volbergen, die in 1778 stierf. Eenige zerken zijn nog uit de dagen vóór de plundering gespaard, waaronder die van een' priester, deken en kanunnik, uit het jaar 1577, terwijl een goed bewaarde zerk van Adrianus van Romerswaal † 1533 en Johanna de Glimes † 1532, waarschijnlijk uit het koor afkomstig, in later tijd in den muur gemetseld moet zijn. Een rouwwapen van Jan Carel Duco graaf van Aumale vertegenwoordigt den schat dier kleurrijke houten gedenkteekenen, die, aan de wanden en pilaren der kerken gehangen, minder duur, maar ook minder duurzaam, de herinnering aan de dooden en hun aanzienlijke afstamming levendig moesten houden en die de Protestantsche bedehuizen uit de 17^de en 18^de eeuw zoo eigenaardig versierden.

Ter afwisseling brengen wij een bezoek aan de nieuwe, smaakvolle sociëteit Thalia, met haar ruime, helder verlichte localen en haar nette tooneelzaal, in het plantsoen der paradeplaats achter de kerk gelegen. 't Ziet er thans gansch anders uit, dan in de dagen, toen hier het ommuurde, oude kerkhof met den ‘belfroed’ of klokketoren werd gevonden!

Tot de merkwaardige gebouwen van Bergen op Zoom wordt ook de gevangenpoort gerekend. 't Is een oude stadspoort, eigenlijk overbodig geworden toen de stad, die aanvankelijk een ronde gedaante had, na den grooten brand aan den kant der haven werd uitgelegd en haar' tegenwoordigen meer langwerpigen vorm verkreeg. Zij kwam toen in de bebouwde kom te staan en terwijl de vestingwerken aan de zijde der Schelde in ruimen kring daarbuiten werden aangelegd, had zij voor de verdediging geen waarde meer. Misschien dankte zij haar behoud aan haar hecht en stevig muurwerk, waardoor zij als gevangenis dienst kon doen. Zij doet dit nog. Daar is in de straat een buitengewone drukte. In de deuren verschijnen dienstmeisjesgestalten, achter de vensters worden aangezigten zigtbaar. Een optogt nadert, zamengesteld uit een' geboeiden man tusschen eenige veldwachters en een betamend aantal straatjongens en leden van het schoone geslacht. Daar opent

[p. 357]

zich een deur nevens den poortboog. De dief en de veldwachters gaan binnen, de straatjongens en de dames blijven er buiten en allengs verspreidt zich de volksmenigte, de huisdeuren worden gesloten, de vensters verlaten, de rust keert weder. Hoe 't daarbinnen uitziet, weet de man, die ‘opgebragt’ werd, beter dan wij. Vermoedelijk is hij minder ingenomen met het fraaije gebouw, dan wij, die onpartijdiger zijn en ons om de wille der goede stad verheugen, dat een gedenkstuk van oude bouwkunst als dit tot nog toe gelukkig aan de sloopingswoede ontkomen is. De inwoners van Bergen stellen er hoogen prijs op en zouden het zeer ongaarne zien verdwijnen. 't Schijnt dan ook nog geenszins zóó bouwvallig en het staat niet zóó zeer in den weg, dat het niet gespaard kan worden en met zijn beide hangtorens aan den naar de stad gekeerden gevel, zijn beide zware ronde torens aan den havenkant, is het merkwaardig genoeg, om de kosten van onderhoud ten volle waard te zijn, ook al moest aan de eerwaardige, ernstige matrone voortaan een eervolle rust worden gegund.

Ons bezoek aan de poort heeft ons buiten de oude stad aan de haven gebragt. Daar liggen de visschersvaartuigen en beurtschepen aan de breede kaden, met huizenreeksen bebouwd. Daar prijkt de H.B. school, een stichting van den jongeren tijd, nevens het oude ‘spuihuis’, en het voormalige arsenaal, thans tot kazerne gebruikt. Daar vinden wij de graauwe muren van zoutkeeten en de hooge, nieuwe gebouwen eener beetwortelsuikerfabriek, en het groote rad van een' ouderwetschen watermolen. Daar verrast ons ook de uitnoodiging tot een watertogtje op de Ooster-Schelde. De hoofdopziener der visscherijen op de Schelde en Zeeuwsche stroomen, de heer C.J. Bottemanne, staat gereed zich in te schepen ter inspectie van een gedeelte van het stroomgebied, dat aan zijn zorg is toevertrouwd. Wèl dreigen donkere regenwolken en het is dus mogelijk, dat het onderzoek door booze buijen verhinderd zal worden, wèl zullen wij nu onze plannen in zoover moeten wijzigen, dat een voorgenomen wandeling in de omstreken der stad achterwege blijft, maar de gelegenheid is te verlokkend, om onder zulk geleide ook iets van de belangrijke visscherij op

[p. 358]

de Schelde te zien en te hooren. Volgaarne nemen wij het welkom aanbod aan en vinden het ranke, sierlijke stoombootje een weinig verder reeds gereed liggen. Op onze wandeling derwaarts over het terrein van geslechte vestingwallen, kunnen wij het oude vermaarde St. Geertruiputje niet meer bezigtigen. Deze merkwaardige bron van zoet, waarschijnlijk geneeskrachtig water, dat prins Frederik Hendrik op aanraden zijner medici geregeld plagt te drinken, is bij den aanleg der verdedigingswerken door Coehoorn door het brakke Scheldewater bedorven en sedert geheel verdwenen. Daarentegen maken wij oppervlakkig kennis met een' oesterput, waaraan trouwens op zulk een' afstand niet veel te zien is. 't Zijn een paar langwerpig vierkante bassins, niet ongelijk aan de putten in het veen, waaruit de turf gestoken is, of aan de gaten in een weiland, waaruit de grond tot ophooging van een' dijk is gehaald. De getraliede bakken, waarin de jeugdige schaaldieren tot den strijd om 't bestaan bekwaam gemaakt worden, blijven voor het oog verborgen.

De boot stoomt de haven uit, het overblijfsel van het waterfort voorbij. Wij zijn ‘op zee’, zooals de visschers van IJerseke den grooten waterplas noemen. Flaauw teekent zich van verre de lage kustlijn af. Alleen Tholen met zijn kerk en geboomte is duidelijk te onderscheiden. Overigens is 't grijs en blinkend water, grijs en blinkend slib, en daarboven een grijze en blinkende lucht, waaraan van verre hoogst verdachte wolken opkomen. Uitgestrekt is de watermassa, maar er is geen denken aan, dat een vaartuig regelregt naar de plaats zijner bestemming koers zou kunnen zetten. Overal wijzen tonnen, bakens en merken ondiepten en zandplaten aan. Eng is het vaarwater en de stuurman moet er goed mede bekend zijn, om zijn' weg te kiezen. 't Is hier een merkwaardige streek. Geweldige omkeeringen zijn hier geschied. Bragt van ouds de magtige rivier aan Bergens kooplieden en visschers welvaart en voorspoed, elders bragt zij verwoesting. Onder de kiel onzer stoomboot ligt het verdronken land van Zuid-Beveland. Niet zeer ver van ons is de plek, waar Romerswaal na lange, wanhopige worsteling is ondergegaan. Deze boei ligt boven den

[p. 359]

toren van Broeke, een ambacht en parochie, allengs, het laatst in 1404, door bedijking van gorzen en slikken vergroot, voortdurend door de wateren bedreigd, herhaaldelijk door den vloed geteisterd, in November 1530 voor goed verzwolgen. Nog stuit de bootshaak des schippers op het oude metselwerk en men zegt, dat zij binnen het vierkante muurwerk diep kan worden ingestoken, eer zij den bodem raakt.

Welligt zouden zonder buitensporige kosten en moeite eenige duizende bunders land heroverd kunnen worden en de scheepvaart zou er weinig bij verliezen. Zelfs zouden de waterwegen, die gespaard moesten worden, in diepte winnen. Maar 't is de groote vraag, of de grond de bedijking waard zou zijn. Waar niets dan zand wordt gevonden, zou 't de kosten wel niet loonen. 't Is toch niet alleen om de eerste inpoldering te doen. De oude strijd met den waterwolf zou dan onmiddellijk weêr beginnen. Allengs, onmerkbaar eerst, ondermijnt de stroom den dijk, het zand waarop hij gebouwd is wegspoelend. Niet enkel bij storm en hoogen vloed toont de rivier haar reuzenkracht! 't Gevaarlijkst is zij, als zij verraderlijk haar werk der verwoesting volbrengt en als zij bij laag water zich terugtrekt, dan ontvalt den dijk zijn steun. Hulpeloos zakt hij ineen en door de bres dringt de vijand in zijn verloren gebied, om er straks weêr als meester te heerschen. Zou de aanwinst van land hier een onzeker voordeel zijn, voor de visscherij zou 't een doodsteek wezen. En de visscherij is in deze streken van groot belang. Die op bot en schar, harder en geep, paling en garnaal zijn in de Ooster-Schelde van niet veel beteekenis, al is natuurlijk het eene jaar gunstiger dan het andere. De vangst van haring en ansjovis daarentegen levert in gewone omstandigheden een ruime winst, die wat den haring betreft, volgens den hoofdopzigter, bij meer zamenwerking der Bergensche visschers nog veel grooter zou kunnen zijn. Met den vloed opkomende, worden de visschen bij de ebbe tegengehouden door de ‘weeren’, afschutsels van gevlochten teen, die zigzagsgewijze zijn geplaatst. Achter deze weeren worden zij met het net gevangen of in de fuik gedreven. Ook andere bezoekers, als zalm, elft en dergelijken,

[p. 360]

vinden zich soms den terugweg afgesloten en worden niet versmaad. De weeren worden door het rijk voor eenige achtereenvolgende jaren verpacht. Op uitgestrekte mosselbanken worden door tal van visschers vaak goede vangsten gedaan. Maar verreweg het merkwaardigste is er de oesterteelt. Naar het schijnt werken verschillende oorzaken mede, om hier dien belangrijken tak van bedrijf, beter dan elders, te doen bloeijen en verrassend zijn de verkregen uitkomsten.

Tot voor eenige jaren was de oestervisscherij vrij; maar niet lang zou 't meer hebben geduurd, of de eenmaal rijke banken zouden geheel zijn leeggevischt. De oester is ongeloofelijk vruchtbaar. In een enkel jaar brengt het moederdier een millioen jongen ter wereld en na drie jaar is het dier volwassen, in staat om op zijn beurt een dergelijk aantal voorttebrengen en dat eenige jaren voltehouden. De vermenigvuldiging zou dus bijna onrustbarend zijn, wanneer er van het broed niet zooveel verloren ging. Als het, een digte wolk gelijk, de moederlijke schaal heeft verlaten, zwerft het een' tijd lang op de oppervlakte der zee, om weldra weêr naar den bodem te dalen. Alleen de larven hebben een zwemtoestel, maar als zij dat verloren hebben is het vermogen om zich te verplaatsen hun ontzegd. Waar zij neervallen blijven zij, aan een of ander hard voorwerp vastgehecht, om er te groeijen of te vergaan. Vergaan is het lot van de meesten. Diepte, temperatuur en zoutgehalte van de zee zijn voor veler ontwikkeling ongunstig en wie op voor hun' verderen wasdom geschikte plaatsen vallen, worden door allerlei gevaren bedreigd. Talrijk zijn de vijanden, die op hen azen; winterkoude kan hen dooden; storm en vloed overstelpt hen met zand en slib. Niettemin waren er, ook aan onze vaderlandsche kusten, prachtige oesterbanken. Maar het schelpdier is hoog in prijs en de vrije visscherij werd niet zelden moordvisscherij, die met ontvolking der gansche bank eindigen moest. Rekening houdende met deze omstandigheden is het zaak voor drieërlei te zorgen. Vooreerst, dat van het broed zoo weinig mogelijk verloren ga; vervolgens, dat de oester bij zijn ontwikkeling zoo veel mogelijk tegen nadeelige invloeden bevei-

[p. 361]

ligd worde; eindelijk, dat de visscherij op de banken aan behoorlijk toezigt onderworpen zij. Om het broed te verzamelen worden in Julij en Augustus, wanneer het drijft, op daartoe geschikte plaatsen voorwerpen neergelegd, waaraan het zich hechten kan. Tegenwoordig gebruikt men voor zulke ‘collecteurs’ voornamelijk dakpannen, met kalk bestreken, om de jonge dieren gemakkelijker te kunnen los maken. Worden deze pannen opgenomen, dan vindt men hen met een grooter of kleiner getal - gemiddeld 20 tot 30 - reeds als oestertjes kenbare diertjes bezet. Meer dan elf millioen pannen werden in 1881 in de Ooster-Schelde uitgelegd. De jonge dieren, nog te teêr om onbeschermd den harden strijd voor het bestaan te kunnen doorstaan, worden met de pannen naar de ‘putten’ gebragt. In het volgende jaar worden zij met stompe mesjes voorzigtig afgestoken en in de ‘hospitalen’, aan de putten verbonden, overgebragt. Dit zijn bakken, met ijzergaas overspannen, waar het water rij kan doorstroomen, maar geen vijandelijk dier noch slijk kan doordringen, en die naar gelang der temperatuur verplaatst kunnen worden. Daar worden de oesters verzorgd, totdat zij geschikt zijn, om op de banken te worden uitgezaaid. Zijn zij daar rijp, dan worden zij gevischt, en of terstond in den handel gebragt, òf tot wintervoorraad in de putten bewaard. Deze banken zijn sedert 1870 door de regering verpacht. Slechts een paar natuurlijke banken, waar de visscherij vrij is, worden in de Ooster-Schelde nog gevonden, maar de vangst aldaar is onbeduidend. Niet enkel voor de schatkist is dit een niet te versmaden voordeel. De IJerseker bank werd in 1882 voor ruim drie tonnen gouds jaarlijks voor 30 jaar verpacht, terwijl de pachtsom in 1870 slechts 12000 gulden was. Maar ook en vooral de teelt en de vangst der kostbare schelpdieren heeft door deze matregelen aanmerkelijk gewonnen. Is het eene jaar gunstiger voor het aanslaan van het broed dan het andere, kunnen stormen en hooge watervloeden nog veel schade toebrengen, blijven krabben en zeehonden nog steeds een niet gering deel van den buit zich toeëigenen, is bij alle waakzaamheid der policie diefstal bij nacht en ontijd niet geheel te voor-

[p. 362]

komen, en blijft er nog steeds veel te leeren over, hoogst belangrijk mogen de uitkomsten worden genoemd. Van de stations Bergen op Zoom en Kruiningen werden in 1881 niet minder dan 1 547 231 Kg. oesters verzonden. Bij het snelle vervoer kunnen in het buitenland hooge prijzen worden bedongen en belangrijke kosten zijn aan de oesterteelt verbonden. Goedkoop zullen zij nooit worden en er is geen denken aan, dat zij ooit tot voeding van ‘het volk’ zullen bijdragen. Maar tal van handen vinden er werk en tal van monden brood door, zoodat ook hier de welverdiende winst der vermogende ondernemers aan velen ten goede komt.

Bij onzen watertogt zien wij van deze dingen niets, dan de boven de zee uitstekende takken, die de grenzen der verpachte perceelen aanwijzen. De collecteurs liggen onder water en gevischt wordt er heden niet. De bui is losgebroken. De regen drijft ons naar de kajuit. De inspectie moet worden opgegeven en de steven huiswaarts gewend. Maar groote, uitvoerige kaarten, waarop alle platen en ondiepten, alle weeren, alle mossel- en oesterbanken staan aangewezen, komen onze voorstelling te hulp en de belangrijke mededeelingen omtrent de visscherij op deze stroomen doen ons het uitstapje op de Ooster-Schelde geenszins als mislukt beschouwen, al werd het doel ook niet ten volle bereikt.

In den middag zien wij toch nog iets van de behandeling der jonge oesters. Het stadje Tholen is met de stoomtram zoo gemakkelijk te bereiken, dat wij het niet onbezocht willen laten, nu wij zoo digt in de nabijheid zijn. De bui is overgedreven, de lucht is opgeklaard en vriendelijk schijnt weêr de zon. 't Is ook een aangename landstreek, die wij doorjagen. Aan deze zijde van Bergen zijn de oude wallen nog gedeeltelijk over, en als wij hen achter ons hebben, komen wij in een vruchtbaar, houtrijk oord, deels polderland, deels vrij hooge zandgrond. Beetwortel wordt er veel verbouwd, om in de fabrieken tot suiker verwerkt te worden. Overigens vinden wij er korenakkers en akkermaalsboschjes, terwijl de straatweg doorgaans met hoog geboomte beplant is. Op een' wat golvenden bodem ligt het dorp Halsteren met

[p. 363]

boomgaarden en tuinen, boerderijen en heerenhuizen en zijn kerk in het groen. Wij laten het regts van ons liggen, daar de groote weg er niet doorheen loopt; maar wij kunnen er toch genoeg van zien, om te begrijpen, dat het een geliefd uitspanningsoord voor de Bergenaars is, en dat het uitzigt er fraai en ruim moet zijn, voor zoover het niet door het houtgewas wordt belemmerd. Rondom toch zijn het vruchtbare vlakten, en op korten afstand blinkt de groote waterspiegel der magtige Schelde. De lage polders, waarvan sommigen nog de namen van Bergens oude Heeren in herinnering houden, werden bij oorlogsgevaar onder water gezet. Dan was van deze zijde de toegang tot de veste voor den vijand gesloten en Halsteren rees er als een eiland uit zee, met zijn schansen den wijden omtrek beheerschend. Het Lange Water, een oude riviertak, thans een smalle waterloop, eertijds de grensscheiding tusschen Brabant en Zeeland, deed voor de inundatiën goede diensten. Bij de herberg het Palinghuis zien wij den kleinen stroom. Ook Tholen, de sleutel van Zeeland, werd er door gedekt en in het treurige jaar 1747 hield de watervlakte in deze polders de overwinnaars van Bergen buiten de Zeeuwsche grenzen.

Een rit van een half uur brengt ons in de nabijheid van Tholen. Maar wij zijn er nog niet in. De rivier de Eendragt, ook een der Scheldearmen, scheidt ons nog van de stad. Wij moeten met de veerpont over. Zou 't zoo bezwarend zijn een brug te maken? Tholen wil er niet van hooren. De verpachting van het veer brengt te veel voordeel aan voor de stedelijke kas. Volgens octrooi van herlog Filips van 1462 werden der stad alle veeren, die er destijds waren en nog zouden komen, in erfpacht geschonken. Dit veer is alleen nog over. Dat op Romerswaal verviel, toen die stad verzwolgen werd, even als een ander op het eveneens verzonken Broodelooze. Van den dijk hebben wij gelegenheid het stadje met zijn nog ten deele gespaarde en met iepen beplante wallen te bezien, terwijl wij de veerpont wachten. 't Ligt er vriendelijk aan den zoom der smalle rivier en levendig is 't op den Brabantschen oever, waar groote wagens het kostbare vlas, met schepen

[p. 364]

uit Zeeland aangevoerd, opladen. En als wij overgevaren zijn, dan worden wij wêer herinnerd aan de dingen, waarvan wij op dezen morgen meer gehoord dan gezien hadden. Op den veerdam, bij een houten huisje, zijn eenige mannen, vrouwen en jongens aan den arbeid. Daar staan lange rijen van dakpannen en 't is ons niet meer een raadsel, wat dat beteekent. Wij zien er de oestertjes opzitten, ten deele vrij groot reeds, ten deele nog zeer klein. Men wijst ons, hoe zij er worden afgestoken. Groote voorzigtigheid is er noodig en niettemin worden er nog velen gekwetst. 't Is dan ook wel beproefd, andere collecteurs te gebruiken, waarbij het afsteken overbodig is, maar de pannen zijn toch nog verreweg het meest in gebruik.

Tholen is een stil stadje, met enge straten, en vrij wat ruimte binnen zijn wallen wordt door tuin- en moesgrond ingenomen. De meeste huizen zien er ouderwetsch uit en zijn klein en laag. Trapgevels zijn er niet zeldzaam, maar een' belangrijken gevel merken wij niet op. Enkele woningen hebben eenig aanzien en de stad, wier inwoners van visscherij en landbouw leven, is ook niet in verval. Een fraai nieuw schoolgebouw toont zelfs, dat er welvaart heerschen moet. Aan de Hoogstraat staat het stadhuis, dat zich met zijn' slanken achtkanten toren uit het dak en zijn' antieken voorgevel deftig genoeg vertoont, en zeker zou winnen, wanneer het niet als door de huizen, waartusschen 't geklemd is, wat ineengeperst scheen, zoodat het voor zijn hoogte veel te smal is. En door de zijmuren, die onmiddellijk als halve trapgevels nederwaarts loopen, geeft het min of meer den indruk van een' gevel zonder huis. 't Is dan ook maar een gedeelte van een oud en zeer uitgestrekt gesticht; van het ‘steenen huis’, waar de tolgaarder woonde, sedert Tholen in 1220 aan graaf Willem I gekomen was. Reeds van ouds was hier een belangrijke tol gevestigd, waaraan de stad haar' opkomst en zelfs haar' naam moet te danken hebben.

Verreweg het belangrijkste gebouw is de groote kerk, uit het begin der 15^de eeuw, die haar hooge, zware muren, door open contreforts gesteund, op een door iepen beschaduwd plein ver-

[p. 365]

heft. Geheel voltooid schijnt zij niet te zijn geweest, of de koortrans, wiens pilaren in den buitenmuur zigtbaar zijn, moet later zijn weggebroken. Zij is versierd met een bezienswaardige portiek. Van binnen is zij door het kunstig gemetselde steenen gewelf merkwaardig en op het koor is een fraaije zerk van een' Heer en dame uit het geslacht van Blois, dat tot in het begin der 15^de eeuw de heerlijkheid in leen had. Van de tombe van Guy, den laatsten Heer, gestorven in 1421, is nog slechts de steen over, waarop zij stond. Forsch en kloek is ook de vierkante toren met zijn stompe kap, en opnieuw hebben wij de aanleiding, ons te verbazen over de menigte van schoone en statige kerken, door het voorgeslacht gesticht. En wat wisten onze vaderen hun huizen aardig te versieren, ook in een' tijd die nog niet zóó ver achter ons ligt! Wij kunnen er niet ver van 't stadhuis een proeve van zien.

Niet meer uit den besten tijd, maar toch geenszins onverdienstelijk, is het schoorsteenstuk van tegels in de woning van den smid J. van Houten. Toen 't er in 1770 geplaatst werd, was in dit huis blijkbaar reeds een smederij gevestigd. Het vertoont den meester met zijn gezellen aan het werk, en dat de toenmalige werkluî een hartversterking niet versmaadden, blijkt uit het kunstelooze maar zeker welgemeende onderschrift:

Vrouw tap de kan maar pas op de vonk(en)
Als het ijzer is heet moet het zijn
Gesmeed. En dan ook eens gedronken.

Sieraden van dien aard zijn er welligt meer in Tholen, maar ter onzer kennis kwamen zij niet, bij het korte oponthoud dat ons er vergund was.

Moeten wij, op den Brabantschen wal teruggekeerd, een oogenblik op de stoomtram wachten, wij kunnen dien tijd niet besteden aan de bezigtiging van het hoornwerk Slikkenburg, dat eertijds aan deze zijde Tholen hielp verdedigen. Het is verdwenen, evenals het oude dorp met kerk en molen, dat er nog vroeger was te vinden en op een kaart van 1555 voorkomt.

Dank zij der tram, die ons tijdig in Bergen terugbrengt, en

[p. 366]

den heerlijken, helderen avond, kunnen wij nog iets van Bergens omstreken zien, om ons te overtuigen, dat zij den inwoners aangename wandeltogtjes vergunnen. Er is vrij wat bosch en van eenige heuveltoppen is het uitzigt ruim en rijk. Er zijn liefelijke paadjes door bouwland en hakhout, wilde zandsporen tusschen rijzige dennen, geheimzinnige plekjes in het welige struikgewas, groene, digt begroeide dalkommen- en belommerde beukenlanen. En soms, als wij een hoogte hebben beklommen, blinkt achter het donkere hout en de stad op den achtergrond, de prachtige Schelde in den gloed der dalende zon.

Tot ons bezoek aan Zeeuwsch-Vlaanderen wilden wij ons te Middelburg eenigszins voorbereiden. Niet alleen, dat wij van den heer F. Nagtglas, die herhaaldelijk deze streken bereisde en in Eigen Haard een prettige bijdrage over het 5^de District had geleverd, gaarne nog eenige inlichtingen wenschten te ontvangen behalve die, welke wij reeds van eenige andere vrienden van dat goede land hadden verkregen, maar wij achtten het ook noodig, ons vooraf wat vertrouwd te maken met den voormaligen toestand der landstreek. Want, zoo ergens in ons vaderland, dan hebben hier wel belangrijke veranderingen plaats gehad en de talrijke kaarten, aan het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen toebehoorende, stellen ons in de gelegenheid, er ons eenige voorstelling van te vormen.

Van oudsher moet hier reeds een gemengde bevolking hebben gewoond. In de ruwe bosschen tusschen de zee en de Schelde huisden ten tijde van Caesar vermoedelijk uit Germanië verdrongen Menapiërs en uit Gallië afkomstige Moriniërs, en in het laatst der 4^de eeuw schijnen er zich ook talrijke volkplantingen van Saxers gevestigd te hebben. De breede zeearm het Zwin - de Sincfal - gold tevens als de zuidergrens van het land der Friezen. Van het grondgebied, dat voor het eerst omstreeks 678 onder den naam van Vlaanderen voorkomt, was deze

[p. 367]

landstreek een deel. Als de eerste Evangelieverkondigers onder de woeste, nooit overwonnen heidenen, worden Eligius en Willebrord genoemd. Onder de regering van Karel den Groote moet de bevolking versterkt zijn geworden door een groot aantal Saxers, herwaarts overgevoerd, en sedert de opkomst van het graafschap Vlaanderen op het einde der 9^de eeuw bleef het gewest, waarin wij gaan rondzwerven, aan de heerschappij der magtige Vlaamsche vorsten onderworpen, totdat het in den Spaanschen oorlog gescheiden werd van het land, waaronder het altijd had behoord. Voortdurende oorlogsrampen en overstroomingen hadden het in dien tijd nagenoeg ontvolkt en na den Munsterschen vrede waren het Vlamingen, Franschen en Zeeuwen, die er zich kwamen nederzetten, nevens de oorspronkelijke inwoners, er gebleven of teruggekeerd. Ook ambtenaren en soldaten vermengden zich met de bevolking, terwijl nog voortdurend Belgen in niet geringen getale er hun woonplaats vestigen.

Onder de regering der oude graven en hunne opvolgers uit het Bourgondische en Oostenrijksche Huis, was het tegenwoordige 4^de District nagenoeg in zijn geheel een deel van het Vrije van Brugge, en droeg het, als een der drie kwartieren, den naam van het Oost Vrije of het Vrije van Sluis, terwijl het 5^de het grootste deel bevat van de oude Vier Ambachten, de landstreek ten N. van het land van Waes en in Hulster-, Axeler-, Asseneder- en Bouchouter-ambacht verdeeld. Het eene deel, aan den burgt te Brugge onderhoorig, werd tot Fransch-Vlaanderen gerekend; het andere, onder den burgt te Gent, tot Keizerlijk Vlaanderen. Gedurende den 80jarigen oorlog steden belegerd, gewonnen, verloren, nu eens Spaansch, dan weêr Staatsch, schanzen opgeworpen, polders onder water gezet. Toen deze gewesten in het bezit der Republiek gekomen waren, werden zij als generaliteitslanden door de Algemeene Staten bestuurd, behoudens het beheer over Axel, Ter Neuzen, Biervliet en de forten Lillo en Liefkenshoek, dat onder den naam van ‘Committimus’ aan gecommitteerde Raden van Zeeland was opgedragen. Was er dus een zeer gemengde bevolking, ook de eenheid in bestuur ont-

[p. 368]

brak er en velerlei verwarring en strijd bleef niet uit. Maar niet de regeeringsvorm alleen of bovenal onderging belangrijke wijzigingen. De bodem zelf was het tooneel van menig verandering. Water tot land gemaakt; land in water verkeerd; dat is de doorgaande geschiedenis. Zeeboezems opgeslijkt, rivierarmen verland, koopsteden met diepe waterwegen en ruime havens tot landstadjes vernederd, nietige stroompjes tot geweldige rivieren aangewassen, vruchtbare velden met bloeijende dorpen, kasteelen en kloosters verzwolgen, straks weêr polders ingedijkt, en weêr overstroomd en weêr gewonnen. De kaarten zijn natuurlijk verschillend van waarde. Er zijn er van de grootste naauwkeurigheid; er zijn er, die de middeleeuwsche toestanden meer naar historische gegevens, dan naar plaatselijke opnemingen voorstellen. Maar ook deze laatsten zijn voor ons doel niet zonder beteekenis, al mogen zij in bijzonderheden niet te vertrouwen zijn. De loop der oude dijken, de rigting van waterpoelen en meertjes verspreidt nog vrij wat licht over de gesteldheid der landstreek in een' tijd, waaromtrent geen gelijktijdige kaarten zijn te raadplegen.

Wanneer wij den Atlas met al die kaarten, platen, portretten, plattegronden en wat dies meer zij sluiten, is de indruk niet weinig versterkt, dat wij een gewest met een zeer rijke en zeer belangwekkende geschiedenis gaan bezoeken. Maar hoe gevoelt zich uw gids in Zeeuwsch-Vlaanderen ook overstelpt door het besef van de moeijelijkheid zijner taak! Welwillende vrienden van dat goede land, ingenomen met zijn voornemen om het wat beter aan zijn landgenooten te leeren kennen, hebben hem een menigte bouwstoffen verschaft en aangewezen. Welligt zou hij er door in staat zijn gesteld, een tamelijk volledige en in bijzonderheden afdalende geschiedenis van Zeeuwsch-Vlaanderen er uit-optestellen. Maar dat ligt geheel buiten het bestek eener ‘wandeling’. Uit de overrijke stof moet hij trachten te kiezen, wat van algemeen, wat alleen van plaatselijk belang is. Den een' zal hij te weinig geven, den ander te veel. En wat nu het land zelf aangaat, afgezien van zijn geschiedenis? Steden die belangrijk zijn - geweest, dorpen, welvarend maar zonder veel beteekenis, dijken, polders, hof-

[p. 369]

steden; zal het hem gelukken, daarvan een schets te leveren, die de wandelaar in de huiskamer met genoegen en belangstelling lezen kan?

De stoomboot naar Breskens verlaat de haven van Vlissingen. Welk een waterplas! Regts ligt de open zee en op korten afstand van ons krullen zich haar schuimende golven. Ter linkerzij, landwaarts in, strekt de breede rivier zich uit zoover wij kunnen zien. Driemasters draagt zij en reusachtige stoomers. Op de sterke deining rijst en daalt ons vaartuig en wij kunnen ons voorstellen, dat er op den overtogt naar Breskens wel eens tol aan Neptunus betaald wordt. Ook laat het zich denken, met hoeveel moeite en gevaar de reiziger derwaarts kon hebben te worstelen in te dagen, toen slechts roeiboot of zeilschuit hem overbragt. Maar minder gemakkelijk maken wij ons vertrouwd met de gedachte, dat in Willebrords tijd nog maar een nietig riviertje Zeeland en Vlaanderen scheidde en zelfs nog in 1058 de monniken uit de abdij van St. Wynoxbergen bijna droogvoets over de Honte - thans deze Wester-Schelde! - kwamen. Reeds terstond ligt hier een bladzijde opengeslagen van die geschiedenis, die 't verhaalt, hoe magtige stroomen vloeijen, waar eens land is geweest.

Maar ook, hoe zee en rivier, na eerst de landen te hebben overstroomd, weêr hun eigen werk verwoesten en onophoudelijk voortgaan land te vormen, kunnen wij reeds aanstonds zien, wanneer wij voet aan wal zetten. Het dorp Breskens met zijn verlaten fort ligt nog een heel eind ver. Er is een haven, maar daarin is bij ebbe meer slib dan water en de schuitjes liggen er op het drooge. De boot komt niet verder dan tot het einde van het zeer lange hoofd en als wij over dien breeden dam dorpwaarts wandelen, dan overzien wij een groote, grijze vlakte van slijk en zand, aan den zeekant zich aansluitend bij den zwaren dijk. Bij vloed loopt zij onder en dan stuiven de golven op tegen de palen en steenglooijingen van het hoofd, maar iedere vloed

[p. 370]

verhoogt den grond en dan komt eindelijk de tijd, waarin de droogte bedijkt wordt. Breskens is vroeger een eiland geweest, of liever geworden. In de 2^de eeuw onzer jaartelling schijnt het met den vasten wal verbonden te zijn geweest. Later werd het er van afgescheurd en het oude dorp ging verloren; sedert het einde der 15^de eeuw was 't er door inpoldering weêr aangehecht, en nog menigmaal braken de golven weêr in en nog eens werd het dorp verzwolgen. De gemeente bestaat thans uit een drietal polders, maar vrij wat land bleef bedolven in zee. De heerlijkheid behoorde van 1480 tot 1609 aan de Heeren van Ravestein, tot den tijd der omwenteling aan hunne erfgenamen uit het huis Neuburg en werd aan verschillende geslachten in achterleen uitgegeven.

Bij de haven 's eenig leven, want hier moet alles voorbij, wat het 4^de Distrikt aan den Scheldekant inkomt of uitgaat. Er staan groote hoopen vlas, gereed om verscheept te worden, en ook andere koopwaar wacht er op vaartuig of wagen. In dit gedeelte van het dorp zien de huizen er ‘Hollandsch’ uit, maar in het eigenlijke dorp - hoofdzakelijk een lange, breede, doodsche straat - hebben niet weinigen de Vlaamsche of Brabantsche type. Zoo is het ook met het hotel du Canon d'or, ondanks zijn' weidschen naam een onaanzienlijk gebouw, en ondanks zijn onaanzienlijk voorkomen, degelijk en goed. Trouwens, geen minder personaadje dan keizer Napoleon I heeft er wel vertoefd. In verband met de geduchte vestingwerken, die hij voor Vlissingen beraamde, werd ook Breskens belangrijk versterkt, en de keizer liet gaarne het oog des meesters over de dingen gaan. Nog in 1835 werd er een gekazematteerd fort gebouwd, waar tot dus ver een groote hofstede lag. Maar toen Vlissingen in 1870 ophield een vesting te zijn, werd alles geslecht, behalve het havenfort, dat als bergplaats voor vlas wordt gebruikt en zoo althans nog van eenig nut is.

't Hotel du Canon d'or nu heeft een koetspoort, die zoowel toegang geeft tot een binnenpleintje, waar onder een afdak eenige karretjes staan, als tot de algemeene koffijkamer en de

[p. t.o. 370]

P.A.Schipperus, del.lith
S.Lankhout & C^o Haag

[p. 371]

zaal voor de logé's daar tegenover. Bij onze intrede in Zeeuwsch-Vlaanderen zien wij reeds terstond, wat wij te wachten hebben. 't Is een eenvoudig land. Weelde zullen wij er in de ‘hotels’ niet vinden. Bovendien, de huizen hebben door bouwstijl en kleur iets zwaarmoedigs, iets, dat aan verwaarloozing en verval zou doen denken, en de kamers zijn donker en laag. Met eenige aarzeling zou men er binnen gaan. Vrolijke en gezellige, ruime en lichte logementen, zooals de N. gewesten ook in kleine steden en niet veel beduidende dorpen er hebben, vinden wij hier nergens. Maar de menschen zijn hupsch, 't is alles zindelijk en wie zijn eischen niet te hoog stelt, zal tevreden zijn. Aan het hoofd vinden wij ‘Piet’, sedert jaren koetsier en huisknecht, commissionair en kruijer van het hotel, die de passagiers van de stoomboot opwacht en opvangt. ‘Een rijtuig noodig?’ Wij beslissen nog niet. Eerst moeten wij omtrent wegen en afstanden wat op de hoogte komen. 't Is reeds vier uur in den middag en wij wenschen onzen tijd zoo goed mogelijk te gebruiken. De slotsom onzer overlegging met de kasteleines is, dat wij een karretje nemen en dat ter onzer beschikking houden tot een' togt door het 4^de Distrikt, waarbij Piet, die met het land ten volle bekend is, ons naar de belangrijkste plaatsen zal brengen, ons de noodige inlichtingen zal verstrekken en ons in alle opzigten als een trouwe lijfknecht ten dienste zal staan. Wakker heeft hij zich van die taak gekweten.

Het karretje is hier het gewone rijtuig. Behalve een paar groote marktwagens zien wij er geen ander rijtuig in den stal en geen ander ook komt op weg ons tegen. In een eigen karretje rijdt de boer, de dokter, de notaris, in een gehuurd de vreemdeling en de landzaat op reis. Zij hebben een' kap van wasdoek of leder, met een verschuifbaar raampje, of een linnen huif, en zijn voor vier personen ingerigt.

Het duurt niet lang, of wij zijn op weg. Eerst gaat het naar Groede. Breskens komen wij in zijn gansche lengte door, en als wij het dorp, dat niets bijzonders heeft, uit zijn, hebben wij het open veld rondom ons. 't Is polderland en dus vlak. Maar 't is rijk bebouwd. Tarwe, paardeboonen, garst, aardappels, kanarie-

[p. 372]

zaad, boonen en erwten wassen er welig. Hier en daar staan groote vlashoopen, die of voor Holland, of voor België bestemd zijn. Langs den weg staat niet veel geboomte, vooral niet langs de grintwegen door de polders. Voor zoover er wat geplant is, zijn 't meest wilgen en populieren. Toch is het land geenszins boomloos. Overal rijzen uit de bouwlanden hooge boomgroepen op, soms van vrij grooten omvang. Waar zulk een bosch is, als een eiland in zee, daar ligt een hofsteê. Elke hofstede heeft nabij het huis een bosch van op rijen geschaarde iepen, niet zelden ook een laan naar den weg. En overal zien wij de vlakten doorsneden van lange boomenreeksen. Dat zijn oude dijken, thans in ruste, maar die eens de daarachter gelegen velden beschermden en telkens weêr spreken van strijd met de golven en van behaalde overwinningen. Ook het land van Groede was eertijds een eiland. Was 't waarschijnlijk in het begin der 12^de eeuw als nieuw land uit de zee ontstaan, in 1377 werd het losgescheurd en verbrokkeld. Er was toen reeds een kerk, die in 1271 ‘de nieuwe kerk’ wordt genoemd. Nog in 1506 voer Filips de Schoone van Sluis naar Groede en van daar naar Walcheren. In 1570 werd nagenoeg alles overstroomd en naauwelijks was de schade hersteld, of weêr bedekten de golven het land. Maar ditmaal had de landzaat zelf de dijken doorgestoken. 't Was in 1587. Sluis was door de Spanjaarden genomen. Toen hebben de inwoners van Groede, liever dan zich aan den vijand te onderwerpen, hun huizen en akkers aan de golven prijs gegeven en in Zeeland een andere woonplaats gezocht. In 1612 begon de herdijking, waaraan ‘Vader Cats’ het grootste aandeel had. Eenige minuten ten N.W. van het dorp aan den Catsweg vindt men de hofstede, waar hij vertoefde als hij Groede bezocht, en men verhaalt dat de groote palmstruiken, die er prijken, door zijn hand zijn geplant.

Het dorp is vrij groot en ziet er welvarend uit. 't Middelpunt vormt het plein, waarop, in een plantsoen van kastanjes, platanen, accacia's, treurwilgen en bloeijende heesters, de nette kerk met haar' sierlijken toren ligt. Al bleef de kerk bij watervloed en overstrooming staan, zij had toch zooveel geleden, dat

[p. 373]

zij in 1623 nagenoeg geheel vernieuwd moest worden. Cats schonk er 1600 gulden voor en bedacht de gemeente in zijn testament. Ook later nog werd aan het gebouw veel hersteld, zoodat van het oude weinig of niets meer over is. 't Zou toch moeijelijk te herkennen zijn onder de portland, die de muren bedekt. De zoogenaamde ‘Catsbank’ is van den raadpensionaris niet afkomstig. Met preekstoel en doophek werd zij in 1794 door de erven Cats geschonken. Misschien vinden wij nog een overblijfsel uit de oude kerk in het brok steen, dat bij den ingang van 't plantsoen ligt; het schijnt het voetstuk van een doopvont te zijn. Het onderste gedeelte van den toren is vierkant opgetrokken, met zware steunbeeren en daarboven verheft zich de ranke achtkantige bouw, met rondbogen beneden den trans en een fraaije door een koepeltorentje gekroonde spits. Tusschen het rijk geschakeerde groen komt het bedehuis deftig en toch vriendelijk uit.

Staats-Vlaanderen was tijdens den vrijheidsoorlog het natuurlijk toevlugtsoord voor Vlamingen en Walen, wien in hun vaderland de vrijheid des gewetens was ontzegd. Vlaamsche Doopsgezinden en Waalsche Hervormden kwamen er zich vestigen en ook te Groede vond men er in niet onbeduidenden getale. De eersten, sedert 1647 er gekomen, werden echter te Groede niet geduld; zij hadden dan ook niet hier hun vermaanhuis, maar een weinig verder, nabij Nieuwvliet. De laatsten vormden er tot 1818 een afzonderlijke gemeente, die van 1619 tot 1794 een' eigen predikant had en in het Zuidelijkst deel der kerk haar godsdienstige zamenkomsten hield. En toen in 1732 de Luthersche Salzburgers uit hunne woonplaats verdreven werden, kwamen op uitnoodiging van Burgemeesters en Schepenen van het Vrije een 800-tal dier ballingen hier een nieuw vaderland zoeken. Van dien tijd dagteekent het bestaan der Ev. Luth. gemeente te Groede. Haar kerk met pastorie en school ligt aan het einde van het dorp, in de straat waardoor wij naar Nieuwvliet rijden. Niet geheel beantwoordde de colonisatie aan de wederzijdsche verwachtingen. De kinderen van 't gebergte konden in de polders niet aarden; de mijnwerkers waren voor het boerenwerk weinig geschikt. Velen

[p. 374]

hunner vertrokken, maar de gemeente bleef tot dezen dag in stand. Overigens treffen wij te Groede kerkjes voor R. Catholieken en Chr. Gereformeerden.

Wederom polders. - Tusschen Groede en Cadzand stroomde een vaarwater, het Zwarte gat, dat ook het Oostburger- van het Aardenburger ambacht scheidde. De aanwassen en schorren werden tusschen de jaren 1458 en 1511 bedijkt en er ontstonden de heerlijkheden Nieuwvliet, St. Pieter en Mettenye, die in ééne hand waren en doorgaans alleen naar de eerste genoemd werden. 't Was een vrije heerlijkheid, met hoog, middelbaar en laag regtsgebied, waarin alleen van civiele zaken beroep gedaan kon worden op het college van het Vrije te Sluis. Uit den zeer verschillenden regtstoestand laat het zich verklaren, dat de Doopsgezinden, uit Groede verdreven, hier een gemeente en een kerk konden hebben, totdat zij in 1777 te niet ging. In het kleine gehucht St. Pieter stond hun vermaanhuis. En daar moet ook het oude dorp Nieuwvliet worden gezocht, in het laatst der 16^de eeuw bij een' doorbraak weggespoeld. Het tegenwoordige dorp werd omstreeks 1658 gesticht en wel nog meermalen door overstrooming geteisterd, maar toch behouden. Uit dien tijd is ook de kerk, al is er ouder steen aan te vinden, van de St. Barbarakapel afkomstig. Er is noch aan het eenvoudige gebouw met zijn koepeltorentje, noch aan het dorpje met zijn roode daken, dat grootendeels uit ééne straat bestaat, iets te zien. Vroeger stond in de nabijheid een deftig huis, soms door de Heeren van Nieuwvliet bewoond, maar dit is in 1792 gesloopt.

Ons karretje gaat - niet op een' zandweg, maar op een' grintweg. Die verving in 1864 het voetpad naar Sluis, en een grintweg is altijd nog beter dan een zandweg. Maar er was een tijd, ook in deze streken, toen het een groot voorregt was, als het karretje een' zandweg vond. Daar kon men voortkomen, al ging 't niet snel misschien. Maar hoe ging 't in het kleispoor, bij nattigheid een taaije brei, waar alles bleef steken, bij droogte vol kuilen en bulten! En hoe ging 't in den modder, waar alles wegzonk en de voetganger alleen met hehulp van ‘stapsteenen’

[p. 375]

door 't moeras kon waden! Voor ons behooren karretjes en zandwegen tot de horreurs van den ouden tijd, maar zulk een oude spreekwijs kan er ons wel eens aan doen denken, wat onze vaderen ontbeerden, als dat reeds weelde voor hen was.

Van Nieuwvliet naar Sluis is 't een lange rit, en al wisselen natuurlijk de bijzonderheden in het landschap telkens af, in de hoofdzaak blijft het hetzelfde karakter behouden. Nu eens rijden wij door den polder, dan weêr beklimmen wij een' ouden dijk, om straks weêr af te dalen. Soms is de weg open, soms met wilgen en peppels omzoomd, soms door hooge iepen beschaduwd. Te midden van korenlanden en weiden liggen de hofsteden met hun bosschen. Maar over 't algemeen schijnt de streek hier wat woester. Nu en dan schemeren duinen aan den zeekant. Huizen en boerderijen zijn zeldzamer, dan in het gedeelte, dat wij tot dusver hebben gezien. Kwam ons niet nu en dan een dier lage, lange boerenwagens, met het zware, wijd uiteenloopende tweespan tegen, dan zouden wij ons haast in een uitgestorven oord verplaatst meenen.

Bij een buurt van een paar huizen loopt een zijweg regts den polder in. Dit is ‘de Merrieweg’, of eigenlijk ‘de Mariaweg’; de weg naar Cadzand. Zullen wij dien inslaan? Zal 't den niet onbelangrijken omweg loonen? Cadzand heeft een merkwaardig verleden, maar geeft het heden ons er nog iets te zien, wat daaraan herinnert? Wij zouden er niets vinden, dan een vrij groot dorp, met een kerk, ten deele tot pastorie verbouwd, die blijkbaar grooter geweest is, maar in haar' tegenwoordigen vorm niet oud. Wij laten dus het stille plaatsje maar liggen, al zou zijn geschiedenis ons wel derwaarts trekken. Het land van Cadzand moet tot in de 12^de eeuw aan het vaste land verbonden zijn geweest en toen zich nog wel een paar uur verder in zee hebben uitgestrekt. Maar ook hier braken de golven in en ‘de Paardenmarkt’ met de Wulpen bleven overstroomd, terwijl Cadzand een eiland werd. Van den strijd der Vlamingen te Cadzand en Brugge tegen de zee had zelfs Dante in zijn zonnig Italië gehoord, en met eerbied spreekt hij van een worsteling, die hij zich wel

[p. 376]

naauwelijks in al haren ernst zal hebben kunnen voorstellen. Aan de zijde, waar thans de Noordzee de duinen bespoelt, ging vrij wat land verloren: Wulpen, met twee dorpen, gasthuis en klooster, Wielingen, met een kerkdorp, Schoonevelde met kerk en heerenhuis, en werd van tijd tot tijd een gedeelte van den verdronken grond weêr herdijkt, het meeste kon niet behouden worden. Van de Noormannen had Cadzand veel te lijden, en later, toen het reeds een eiland was, werd er menig strijd gevoerd. Jan van Renesse, Dirk van Brederode, Willem van Oosteruant bezochten 't met hun stroopende benden. Vlamingen en Engelschen streden er in 1337 en ter vergoeding van de toen geleden schade stichtte Koning Eduard III te Cadzand een klooster en een gasthuis. In 1338 en 1406 kwamen de Engelschen, in 1340 de Franschen er plunderen. In 1484 bezochten de troepen van Maximiliaan van Oostenrijk het rampzalig eiland en in 1492 teekende hij er den vrede met de Vlamingen. Ook in den Spaanschen oorlog leed het herhaaldelijk aanstoot en in 1747 werd het door de Franschen gebrandschat. Men vond eertijds op het eiland den sterken burgt Grevestein, en een edel geslacht van Cadsant, vermoedelijk uit Borselen gesproten, bloeide in de 14^de eeuw. Er waren overigens aanzienlijke leenen, van den leenhof te Brugge afhankelijk, waaronder die van Crabeke en Montigny, in 1523 ten behoeve van Jan van Baenst tot een' leenhof, het Hof van Cadzant, vereenigd. De Hervorming vond er talrijke aanhangers en met gejuich werden in 1567 de watergeuzen er begroet. Sedert bleef hun godsdienstoefening onverstoord, al was de omtrek in de magt der Spanjaarden. Maar de oude, reeds in 1270 genoemde Mariakerk, wier hooge toren een baken in zee was, moest in 1606 nagenoeg geheel worden vernieuwd, terwijl de Fransche kerk, voor de uitgewekenen tengevolge van de herroeping van het Edict van Nantes hier gesticht, in 1817 is gesloopt. In de 17^de en 18^de eeuw werd door verschillende inpolderingen het eiland aan den vasten wal gehecht.

In den breeden zeearm het Zwin lag een eilandje of zandplaat, het Zuidzand genaamd. Reeds in de 13^de eeuw was het

[p. 377]

bedijkt en vond men er een dorpje met een kapel, aan St. Christoffel gewijd. Sedert overstroomd en in 1617 herdijkt, verrees een nieuw dorp, met een wat grooter kerk, in 1659 ongeveer ter plaatse van de oude kapel gesticht. In dit Zuidzande behoeven wij ons niet op te houden. Het heeft evenmin iets belangrijks aan te wijzen, als het op eenigen afstand gelegen dorpje Retranchement, onstaan uit de versterkingen, door prins Maurits ter bescherming van het Zwin in 1604 aangelegd. Het dorpje ligt nu in het korenland en alleen de dijken herinneren er nog aan de wateren, die het fort bestrijken moest. Van het groote bosch, dat zich op het einde der 12^de eeuw tusschen Cadzand en het Zwin uitstrekte, is sedert lang niets meer te vinden.

Reeds in den omtrek van Zuidzande reden wij over den grond, waar het Zwin heeft gestroomd, maar als wij Sluis naderen, dan komen wij op 't gebied van den grooten, overwonnen waterwolf. Ruim is 't gezigt van den dijk. Ginds rijst een logge, zware steenklomp boven de velden op. 't Is het overschot van den toren van St. Anna ter Muiden, van een gehucht op de schor Greveningen in de 13^de eeuw opgewassen tot een stad, die de voorhaven van het magtige en bloeijende Brugge werd, thans weêr tot een nietig dorpje afgedaald. Ver van ons, aan onze linkerzijde, over de vruchtbare akkers, laat zich Aardenburg onderscheiden, en voor ons ligt Sluis met zijn' stadhuistoren, even uitkomend boven het houtgewas. Maar wij verlaten den dijk weêr voor den polder. Hier, waar dit korenveld golft, had onze Piet nog niet vele jaren geleden de laatste schuit zien zitten in den modder, waarin zij was blijven steken! 't Is land, alles wat men ziet; bouwland, weiland, lanen, hofsteden, en van den geweldigen zeearm, die diep in het land indrong, - op het laatst der 12^de eeuw zelfs tot Brugge toe, - die handelsvloten droeg en waarop zeeslagen geleverd werden, is niets meer te bespeuren. Ons Nederlanders is die geschiedenis van overstroomingen en inpolderingen niet vreemd. Toch blijft zij ons boeijen met haar verhalen van woeste kracht, die in weinig uren verdelgt, van geduldige volharding, die 't bedreigde zorgvuldig behoedt, het verlorene met

[p. 378]

onbezweken moed herwint. Toch blijven zij belangrijk, die getuigen van de voortdurende veranderingen, door onzen bodem ondergaan. En een landstreek als deze, sedert eeuwen het tooneel van de worsteling van den mensch tegen de wateren, òf om de diepte niet te verliezen, die zijn schepen noodig hebben, òf om de landen te beschermen, waar zijn woning staat, òf om den aangespoelden grond te vormen tot akkers voor zijn graan en weiden voor zijn vee, - een landstreek als deze, verkrijgt door al die herinneringen een hooge mate van aantrekkelijkheid.

Sedert de mond van het Zwin in 1864 voor goed gesloten werd, verving de groote Zwinpolder het breede vaarwater, dat Sluis gedurende eenige eeuwen tot een hoogst belangrijke plaats had gemaakt en daardoor tot het tooneel van talrijke, vaak merkwaardige krijǵsbedrijven. Wat thans van de stad nog over is, is niet meer dan een schaduw van wat zij vroeger is geweest. Maar wat herinneringen verdringen zich bij de wandeling door haar stille straten, langs de tuinen en grasvelden, waar eertijds statige gebouwen oprezen, terwijl het oog weidt over de velden, vroeger met sterke en uitgestrekte vestingwerken bedekt, of koopvaarders en oorlogschepen dragend, toen er nog breede en diepe wateren stroomden! Een geschiedenis van Sluis zou een boekdeel vullen en de toelichting eischen van tal van kaarten en plattegronden, waar in den loop der eeuwen door natuur en menschenhand zooveel van gedaante veranderde. Terwijl uw gids er ronddwaalt onder 't geleide van den burgemeester Mr. Hennequin, zelf Sluizenaar van geboorte en wiens geslacht er sinds lang was gevestigd, terwijl hij op de plaats zelve zich vertegenwoordigt, wat hem reeds in ruwe trekken omtrent het verledene der stad voor den geest stond, drukt hem met dubbele zwaarte de overweldigende rijkdom der stof. En als hij zich neerzet, om de indrukken van zijn uitstapje in Zeeuwsch-Vlaanderen op het papier te brengen, omringd van de menigte geschriften en bescheiden,

[p. 379]

over Sluis in het licht verschenen, dan zou hij de pen wel moedeloos willen neerleggen, in 't besef der onmogelijkheid, om in zóó kort bestek als hem vergund is, zóóveel zamen te dringen.

De geschiedenis van Sluis is verbonden aan die van de opkomst van het graafschap Vlaanderen, aan die van de steden Brugge en Damme, aan die van het om zijn staatkundige regten zoo hoogst merkwaardige Vrije van Brugge. Zij is verbonden aan die van de telkens wisselende natuurlijke gesteldheid van den bodem, aan die van staatkundige verwikkelingen, aan die van handel en nijverheid. Zij brengt ons met allerlei belangen en allerlei historische vraagstukken in onmiddellijke aanraking. Zij eischt op allerlei gebied een veel omvattende studie. Wat kunnen wij meer doen, dan eenige zwakke en flaauwe trekken schetsen van het beeld, dat bij zulk een geschiedenis voor het oog onzer verbeelding oprijst!

In den Pagus Flandrensis lag de burgt van Brugge, aan wiens kastelein het gezag over eene uitgestrekte landstreek was opgedragen, terwijl de magtige en bloeijende koopstad, allengs onder de muren van den burgt opgewassen, in den loop der 12^de eeuw dit gebied onder haar bestuur had verkregen. De zeer uiteenloopende belangen van een handelsstad en eene plattelandsbevolking gaven tot velerlei botsingen aanleiding en gretig grepen de bewoners van het Vrije in 1191 de gelegenheid aan, om zich ter vergelding van aan de door oorlog en hongersnood benarde stad bewezen diensten, van haar overheersching vrij te maken. Alleen aan den burgt - dat was sedert 1224 aan den landsvorst - onderworpen, genoten zij belangrijke voorregten en hadden zij een eigen bestuur, zoodat zelfs hun regering sedert het begin der 15^de eeuw nevens de steden Brugge, Gent en IJperen als het vierde lid der Staten van Vlaanderen werd erkend. De naam van Vrijlaat, door de inwoners des lands gedragen, werd in hooge eere gehouden en hun schepenen behoorden in den regel tot de aanzienlijkste geslachten van Vlaanderen.

Wakker en woelig, vrijheidlievend en ondernemend, namen de Vrijlaten ijverig deel in al de onlusten en oorlogen, die het

[p. 380]

land beroerden. In 1580 sloot zich het Vrije van Brugge bij de Unie van Utrecht aan, maar in 1584 werden twee der drie kwartieren, waaruit het sedert lang bestond, onder de gehoorzaamheid aan den koning teruggebragt, terwijl het derde, - het Oost vrije, of het Vrije van Sluis, nagenoeg het tegenwoordige 4^de Distrikt - voorloopig voor de Unie behouden bleef. Toen was dus het land, dat tot dusver een geheel had uitgemaakt, verdeeld. Sedert de verovering van Sluis door de Spanjaarden in 1587 scheen ook het Oost vrije verloren, maar toen prins Maurits in 1604 Sluis, benevens Aardenburg, Oostburg en IJzendijke hernomen had, bleef het voor goed aan de Staten, onder het bestuur van een College, dat te Sluis zitting had. De stad zelve behield haar eigen regeering, evenals de andere steden van het Vrije.

Over den oorsprong der stad Sluis loopen de gevoelens uiteen. Naar het schijnt had een magtig en onrustig edelman, Lambert van Rodenburg, zoon van een' der Brugsche burggraven, een' vliet of waterloop gegraven ter afwatering van de landen en moerassen bij Rodenburg, het latere Aardenburg. In dezen vliet was een sluis gemaakt en daarbij kwam allengs een buurt op, die Lomminsvliet genoemd werd. Heer Lambert, in den moord op graaf Karel den Goede in 1127 gepleegd, betrokken, stierf in het volgende jaar en zijn goederen werden verbeurd verklaard. Geweldige overstroomingen teisterden in den loop der 12^de eeuw de landstreek en dijkers uit Holland en Zeeland werden tehulp geroepen, om de schade te herstellen. Velen hunner bleven er. Aan de zoomen van het Zwin, op die voor handel en scheepvaart tusschen de havens van Brugge en Aardenburg zoo gunstig gelegen plek, bereidde de buurt bij de sluis zich uit, en ook buitensdijks werden woningen gebouwd op grondgebied, aan Aardenburg behoorende. Het latere Sluis schijnt ontstaan uit de vereeniging van twee buurten, die ieder haar' eigen schepenbank hadden en haar eigen parochiekerk verkregen en in 1290 was de plaats belangrijk genoeg, om tot een vrije stad verheven te worden. Zij was destijds een heerlijkheid van de Heeren van Namen. In 1293 verbrandde Jan van Renesse er vrij wat huizen, maar in 1323 was zij weêr

[p. 381]

magtig genoeg, om het waterregt over het Zwin aan zich te trekken. Dat berokkende haar echter een' hevigen aanval van de naijverige Bruggenaren, die er hun regten door gekrenkt en hun belangen benadeeld achten. Heer Jan van Namen zelf werd gevangen genomen en groote schade werd er aangerigt. Zoo ging het onder voor- en tegenspoed vooruit. Haar ligging aan het Zwin, zoo breed en diep, dat er zeeslagen geleverd en oorlogsvloten uitgerust werden, deed haar klimmen in bloei. Talrijke ‘Oosterlingen’, - schippers en kooplieden van de Oostzee - bezochten haar, en Guicciardini noemt Sluis nog als een van de schoonste en veiligste havens van Europa. Meer dan 500 schepen konden te gelijkertijd in haar haven liggen. Filips de Goede en Karel de Stoute kwamen er hun bruiden begroeten, en het tweede huwelijk van den laatste werd er gesloten. Maar als de voornaamste haven van Vlaanderen was de monding van het Zwin ook het tooneel van menig strijd en Sluis ondervond er gedurig de nadeelen van. De belangrijkheid der stad, de sleutel van Vlaanderen, eischte haar versterking. Filips van Bourgondië, destijds graaf van Vlaanderen, ruilde haar met Willem van Namen tegen de heerlijkheid Bethune. Hij bouwde er in 1385 het groote kasteel en bevestigde de stad met zware muren. Zijn zoon Jan stichtte eenige jaren later daar tegenover het kleine kasteel, den ‘toren van Bourgondië’. Filips van Cleve tartte er in 1488 de Oostenrijksche overmagt en als het laatste bolwerk der Hoekschen speelde Sluis op het einde der 15^de eeuw, onder Frans van Brederode en Jan van Naaldwijk, in den wanhopigen strijd tegen Maximiliaan een groote rol. Maar het langdurige beleg der stad bragt haar een schade toe, die niet weêr hersteld werd. Een groot gedeelte der huizen werd nooit herbouwd; de Oosterlingen, herhaaldelijk door het volk mishandeld, lieten zich er niet meer zien; het Zwin begon hoe langer hoe meer te verlanden; met den voorspoed van Sluis, dat in de 15^de eeuw meer dan 10 000 inwoners telde, was het gedaan en in 1566 werd de stad aan Brugge verkocht. Maar als vesting bleef zij nog van groote beteekenis. Merkwaardig was de belegering door den hertog van Parma in 1587, die wederom

[p. 382]

het aantal van haar huizen voor goed verminderde. Een geducht garnizoen en een bende van 1200 Turksche galeislaven maakte er na de overgave het voornaamste deel der bevolking uit en in de haven, door de koopvaarders verlaten, lag nutteloos de Spaansche oorlogsvloot. Door prins Maurits herwonnen, werd zij belangrijk door hem versterkt en te vergeefs werden herhaaldelijk pogingen beproefd, om haar aan de Staten te ontweldigen. Door Coehoorn meesterlijk bevestigd en vooral door haar inundatiën onneembaar geacht, ging zij echter in 1747 zonder slag of stoot aan de Franschen over. Groote eer verwierf zij door de heldhaftige verdediging in 1794, die haar nagenoeg tot een' puinhoop maakte en haar een groot deel van haar openbare gebouwen kostte. In 1830 was het toen weerlooze Sluis gedurende een' dag door de Belgen bezet, maar de opstand vond daar, evenmin als in het gansche oude gebied der Vlamingen, eenige sympathie.

Wandelen wij nu de stad eens door. Wij kwamen haar binnen aan den kant, waar vroeger de Ketenpoort lag. De ketting, tusschen de beide kasteelen over de haven gespannen, als oorlogsgevaar dreigde, is er niet meer. De haven zelve is sedert lang verland. Verdwenen zijn de wallen, die aan deze zijde de stad beschermden. Wij vinden er huizen, tuinen en velden. Verdwenen is de geduchte rij der buitenwerken, aan de overzijde der haven door Coehoorn aangelegd. De ‘toren van Bourgondië’, die daar heeft gestaan, was reeds in keizer Karels tijd gesloopt, toen hij door het verlanden van de haven zijn belang verloren had. En wat rest er nog van het ‘groot kasteel’, dat naar 't model der Bastille gebouwd, eens met een twaalftal hooge torens prijkte? Even voor dat wij de stad inkwamen, zagen wij een kleine hoogte. Dat is alles. In 1794 hebben de Franschen het ten deele laten springen. Sedert lag 't in ruïne. In 1818 werd het voor afbraak verkocht. 't Bleek haast onmogelijk, de hechte muren te sloopen. Ware althans maar die eene toren gespaard, die destijds nog zijn volle hoogte behouden had, als een herinnering aan dezen burgt, om zoo menig wakker krijgsman, die er het bevel voerde, vermaard, en merkwaardig ook als de gevangenis van den hertog van Bouillon, den

[p. 383]

admiraal de Coligny en Egmonds zoon! Verdwenen is het aanzienlijke huis, de stichting van het adellijk geslacht van Baenst, waar Margaretha van York, hertog Karels koninklijke bruid, in 1468 haar' intrek had genomen en waar in den tijd der republiek het college van het Vrije zijn zittingen hield. Verdwenen is de O.L.V. kerk, die reeds in 't begin der 17^de eeuw in puin lag. De plaats, waar zij stond, is thans een moestuin en het laatste muurbrok van haar' hoogen toren werd in 1820 weggeruimd. Verdwenen is haar St. Janskerk, eenmaal de grootste van Zeeuwsch Vlaanderen, met haar talrijke graftombes, zerken en rouwwapens. Enkele grafsteenen vinden wij nog op het weiland, waar zij zich verhief, totdat zij, in 1811 verbrand, in 1823 werd afgebroken.

Het eenige, wat nog aan den voormaligen luister van Sluis herinnert, is het stadhuis, in 1396 gebouwd, het oudste en een der merkwaardigsten van ons land. Ook daarvan is een gedeelte, dat aan de markt uitkwam en in 1794 door het bombardement onherstelbaar beschadigd werd, gesloopt. Aan die zijde heeft de gevel daardoor zeer geleden. Maar de statige toren, met haar' traptoren en haar hangtorentjes, een fraai gedenkstuk van Vlaamschen stijl, is nog gespaard. Hij huisvest het vermaarde ‘Jantje,’ een bijna levensgroot beeldje, in 1424 vervaardigd, ‘de oudste klokkenist van Vlaanderen’. Nog steeds treedt hij naar buiten, als 't zijn tijd is om het uur te slaan, zooals hij reeds ruim vier en een halve eeuw trouw heeft gedaan, in dagen van grootheid en in dagen van ellende, behalve in 1876, toen hij bij gelegenheid van een tentoonstelling van oudheden eenige weken te Middelburg logeerde. De volksoverlevering maakt hem tot den tamboer, die den aanslag der Spanjaarden in 1606 verijdelde, door allerlei marschen door elkander te slaan. En als iemand in Sluis de koorts krijgt, dan ‘heeft Jantje hem bij den neus.’ Maar wie niet bij het slaan van het uur op de markt is, krijgt Jantje niet te zien.

In het stadhuis is een groote zaal, waarin de bindbalken van fijn gebeeldhouwde sleutel- en kraagstukken voorzien zijn. Ook wordt er een verzameling oudheden bewaard. Het beste is tijdens

[p. 384]

ons bezoek naar Amsterdam. Bij den ingang vinden wij een groote zerk van een' Heer uit het geslacht van Ghistelles en eenige oude schilderijen; in een kamer daarnevens een aantal oude strafwerktuigen, wapens, zegels, perkamenten charters, waaronder het stapelrecht van Brugge van 1323, overblijfsels van beeldwerk uit de verbrande kerk en merkwaardige stukken druipsteen, uit een gewelf der voormalige vestingwerken afkomstig.

Omtrent de oorspronkelijke bestemming van een paar antieke, zeer geschonden, maar toch nog bezienswaardige geveltjes, die wij bij onze rondwandeling opmerken, schijnt niets meer bekend. Vermoedelijk behoorden zij tot één groot gebouw, even als het brok toren in een zijstraat daarnevens.

De kerken van de Hervormden en R. Catholieken zijn nieuwe, nette gebouwen en met genoegen zien wij, om de wille der stad, die zulk een verleden had, dat niet alle vermogenden en aanzienlijken haar hebben verlaten. Er staan nog vrij wat deftige heerenhuizen en wij scheiden van Sluis met een' diepen indruk van vervlogen grootheid, maar toch niet zonder hoop, dat de bangste dagen voor haar voorbij zijn en voor de landstad te midden van haar vruchtbare velden een tijd van bescheiden voorspoed gekomen zal zijn. Jammer is het, dat de kantwerkschool, in 1854 opgerigt, in 1872 weêr te niet ging.

't Is reeds donker, als wij Sluis verlaten, om naar Aardenburg te rijden. Wij kunnen dus van het landschap weinig anders zien, dan dat wij eerst wat houtgewas voorbijkomen en dan open velden nevens ons hebben, totdat wij voorbij den tol, waar de grintweg van Oostburg zich afbuigt, weêr de donkere omtrekken van hoog geboomte en de flaauwe lijnen van uitgestrekte rietbosschen ontwaren. Moesten wij morgen niet tot aan den tol dezen zelfden weg volgen, dan zouden wij het niet kunnen verantwoorden, in de duisternis een zoo merkwaardige streek door te rijden. Wij zijn toch in de haven van Aardenburg. Die

[p. t.o. 384]

P.A.Schipperus, del.lith
S Lankhout & C^o's Hage

[p. 385]

hooge boomen staan op de oude dijken. Door die rietbosschen slingert zich een smal en ondiep watertje, dat nu en dan den weg nadert. 't Is het overschot van de rivier de Eede, die in de zandheuvels van het niet ver verwijderde Maldeghem, op Belgisch grondgebied, ontspringt. De oudste waterweg naar zee, waaraan Aardenburg zijn' vroegtijdigen voorspoed dankt, is dit riviertje echter niet. Voor eeuwen lag de bloejende stad aan een' breeden en diepen zeearm, die ook de muren van Oostburg bespoelde en de natuurlijke grensscheiding tusschen Aardenburger- en Oostburger ambacht uitmaakte. De Eede doorsneed destijds de ‘gemeene weiden’, als het Aardenburgsche moor of moer bekend. Maar bij het verlanden van den zeeboezem werd in de 13^de eeuw de rivier, die bij Slepeldamme in het Zwin viel, aanmerkelijk verbeterd. Ook in volgende eeuwen werd er veel aan ten koste gelegd, om dit vaarwater, voortdurend door opslijking of watervloeden bedorven, op behoorlijke diepte te houden. 't Was echter vergeefs. Tegen de natuur was niet te strijden en te minder, omdat allerlei uiteenloopende belangen, vooral in den loop der 18^de eeuw, den mond der haven beurtelings toedamden en openden, totdat in 1813 de Fransche generaal van Damme, krachtens door Napoleon verleende concessie, voor goed den mond der Eede sloot en de haven in bouwland veranderde. Wat er over was van de rivier, die door een sluis met het Zwin gemeenschap had, werd nog een' tijd lang voor kleine beurt- en vrachtschepen gebruikt. Piet had er voor jaren nog een' beurtman op Rotterdam helpen lossen, op de plaats, waar hij ons nu een' tuin aanwijst. Zoo had ook Aardenburg opgehouden een zeeen koopstad te zijn.

Als wij het stadje binnenrijden door de eenige nog gespaarde poort - de Waterpoort - ontwaren wij in de gansche lange straat geen teeken van leven meer. Alles is in diepe rust; ook in het logement het hof van Holland wacht men blijkbaar geen gasten meer. Piet klopt de bewoners op en binnen weinig oogenblikken is alles tot onze ontvangst gereed. Waaraan zien wij onmiddellijk, dat zij R. Catholiek zijn? In gelag- en slaap-

[p. 386]

kamer hangt toch prent noch beeld, waaruit wij 't kunnen opmaken. Maar aan een' kapstok hangt een lange, zware, donker gekleurde vrouwenmantel met kap. Dat is een onbedriegelijk teeken. Geen Protestantsche in Zeeuwsch Vlaanderen draagt zulk een' mantel, die de Vlaamsche afkomst verraadt. De R. Catholieke daarentegen gaat, ook bij zomerdag, niet ligt zonder dit kleedingstuk uit en de weinige vrouwen, die wij op onzen zwerftogt ontmoeten, zijn er altijd door te onderscheiden.

Wij zijn vroeg uit de veeren, want de dag moet goed besteed worden. Maar Piet was ons toch vóór geweest. Hij heeft uit eigen beweging aan het postkantoor reeds naar brieven gevraagd; hij heeft zich reeds vergewist, dat de archivaris, de heer G.A. Vorsterman van Oijen, uit stad is; hij heeft den secretaris reeds verzocht, ons straks op het stadhuis te ontvangen; hij heeft den Doopsgezinden predikant van onze komst verwittigd; hij heeft, in één woord, alles gedaan, wat hij vermogt, om ons het korte bezoek aan Aardenburg zoo vruchtbaar mogelijk te maken. Daarmede heeft hij ons vrij wat tijd doen winnen, want wij zouden geen vrijmoedigheid hebben gehad, vóór half zeven in den morgen reeds zooveel bezoeken af te leggen!

Met een wandeling door de stad beginnen wij onze dagtaak. Is Aardenburg op verre na niet meer, wat het voor eeuwen geweest is, 't is toch een vrolijke, vriendelijke plaats, waarin veel meer teekenen van welvaart dan van kwijning zijn op te merken. In de lange, breede straat, waaruit zij hoofdzakelijk bestaat, staan tal van fraaije heerenhuizen en oude, maar goed onderhouden gevels, waaronder die van het weeshuis uit het jaar 1631, die echter zijn trappen verloor. Ook zien wij er meer dan één nieuw gebouw, als het stadhuis, dat aan een ruim beplant plein ligt, en het gasthuis, met een' grooten, smaakvol aangelegden tuin. Ook een aanzienlijke buitenplaats, Bloemendaal, is er, met waterpartijen, trotsch geboomte, gazons, bloem- en heester-

[p. 387]

perken. Aan alle zijden is de stad door houtgewas omringd en schilderachtig komen haar muren en daken uit tusschen het weelderig groen van hagen en boomgroepen. Hoog daar boven rijst de toren en het dak der statige St. Bavo-kerk. Wij vinden het ruime gebouw thans in een' uithoek der stad op een uitgestrekt, met iepen en kastanjes beplant grasplein. Blijkbaar was zij er op aangelegd, om met twee torens aan den Westergevel te prijken en de geheele bouw toont aan, dat zij uit verschillende tijden dagteekent en herhaaldelijk veranderd en vergroot werd. Er zijn Romaansche en Gothische gedeelten te onderscheiden en niet lang geleden werd zij met zorg ten deele gerestaureerd, al past het nieuwe Gothische raam bij den ouden Romaanschen ingang niet al te goed. De slanke toren is wat stijf van vorm en uit het dak rijst een smakeloos koepeltorentje, maar het geheel is toch grootsch en indrukwekkend genoeg, om nog een sieraad van Aardenburg te zijn en getuigenis te geven van den bloei, waarin de stad zich eenmaal verheugen mogt. Toch was deze kerk noch de eenige, noch zelfs de aanzienlijkste van het oude Aardenburg. Even buiten de tegenwoordige stad loopt de weg naar Maldeghem langs de plaats, waar de prachtige O.L.V. heeft gestaan. Had Eligius er reeds in 641 een kerk gesticht, door de Noormannen in de 9^de eeuw verbrand, het bedehuis, dat reeds in de 10^de eeuw op de grondslagen van het verwoeste verrees, stond lang in hooge eere om haar wonderdoend Mariabeeld. Nevens duizenden bedevaartgangers, werd zij door twee Engelsche koningen en een' Franschen koning bezocht, door Lodewijk XI rijk begiftigd. Een kapittel van 16 kanunniken was er aan verbonden. Drie torens had zij en kostbare geschilderde glazen, die nog in Schootland bewaard moeten worden. In de laatste jaren der 16^de eeuw kwam zij in verval, in 1604 was zij een puinhoop en in 1625 werd zij tot den grond toe gesloopt. Een paar grafzerken, uit de kerk afkomstig, liggen op de achterplaats van ons logement, tot stoepsteenen afgedaald.

In dat zelfde jaar 1625 werden de nieuwe vestingwerken aangelegd, waardoor een groot deel der oude, deerlijk vervallen

[p. 388]

stad buiten de muren gesloten en afgebroken werd. De plaats en de namen van enkele straten en pleinen zijn nog bekend, overigens zijn het tuinen, lanen, velden en landwegen, die de uitgestrekte, halvemaanvormige ruimte binnen den omtrek der hier en daar nog herkenbare wallen innemen. Evenmin als van de O.L.V. Kerk, is er iets meer van het eertijds aanzienlijke hof van Ravestein of van de voormalige kloosters over. Verdwenen is ook de burgt, eertijds het middelpunt der stad, de zetel van haar magtige Heeren, waaromheen zich de huizen van het opkomende ‘Rodenburg’ legerden. Niet ver van de St. Bavo wijst men de plek waar hij stond, totdat - vermoedelijk in 1715 - de laatste overblijfsels werden weggeruimd. Veel is er dus verloren gegaan en de tegenwoordige stad is maar een gedeelte van de oude, een der oudsten van Vlaanderen, die reeds omstreeks 464, toen zij door de Franken verbrand werd, een belangrijke handelsplaats moet zijn geweest; die, iets later als de villa Rodanensis, de hoofdplaats eener gouw van dien naam was; die, door de Noren verwoest en geplunderd, zich eerlang luisterrijk herstelde en door de Vlaamsche graven met velerlei voorregten begiftigd werd; die, herhaaldelijk in bloedige twisten met de Gentenaars gewikkeld, ijverig deel nam in de beroeringen en oorlogen van Vlaanderen; die, door brand en watersnood bezocht, beurtelings door Watergeuzen en Spanjaarden geteisterd, in 1604 door prins Maurits voor goed voor de Staten gewonnen, nog slechts een armelijk overschot was van wat zij vroeger was geweest. Ook later bleef zij niet voor beproevingen gespaard, maar thans schijnen er beter dagen voor haar gekomen.

Eenige herinneringen aan haar lang en roemruchtig verleden vinden wij op het nieuwe, nette, wel wat poppige modern-gothische raadhuis. Het oudste stuk in het belangrijke archief is van het jaar 1201, - een eerwaardige ouderdom! Graaf Boudewijn verleent daarin burgerregt aan vreemdelingen, die zich te Rodenburch vestigen. Talrijke kaarten, plattegronden en afbeeldingen geven een voorstelling van haar' vroegeren toestand. Gildepenningen spreken van haar' handel en haar nijverheid, zegels en zegel-

[p. 389]

stempels van haar oude regeerders. Van haar kloekmoedige verdediging in 1672 - een glansrijk lichtpunt in donkere dagen - verhaalt de degen van Beekman, van zijn rouwwapen in de Tholensche kerk afkomstig en een uitvoerig handschrift over het gedenkwaardige beleg. Van nieuweren tijd is het portret van haar' hoog vereerden burgemeester in de fraaije raadzaal met haar sierlijke lichtkroon, en de zilveren medaille, die den dank der inwoners van Maldeghem voor in 1854 broederlijk verleende hulp vertolkt.

Ook het inwendige van de St. Bavo bewaart nog de gedachtenis aan dagen van grootheid en bloei. Zijn haar grondslagen reeds in de 10^de eeuw gelegd, uit dien tijd zal wel niet veel meer over zijn. Maar de hooge ledige ‘voorkerk’, in de 14^de eeuw vernieuwd, heeft nog veel merkwaardigs in haar' Byzantijnschen stijl, in de bovengalerijen en de zerken van een aantal geestelijke zusters. Het lange, smalle koor, dat hoofdzakelijk in de 17^de eeuw werd hersteld, is minder belangrijk. 't Is tegenwoordig ‘de preekkerk’, uitstekend onderhouden, maar, naar men verhaalt, onbepreekbaar.

Nu nog een bezoek aan het rijke en in zijn soort alleraangenaamste gasthuis. 't Gelijkt wel een buitenplaats en zelfs stal en koetshuis ontbreekt er niet, al huisvest dat koetshuis de fraaije lijkwagens, waarvan ook de ingezetenen der stad profiteeren kunnen. 't Ziet er alles zoo uitlokkend uit, dat men haast voor zijn genoegen in Aardenburg ziek zou zijn en begraven zou worden. Het gasthuis bestond reeds in 1294 en werd voortdurend rijkelijk begiftigd.

Sedert 1615 genoten de uitgeweken Vlaamsche Doopsgezinden er, wat men destijds vrijheid van godsdienstoefening noemde. Er is nog een gemeente, wier tegenwoordig kerkgebouw uit 1793 dagteekent. De R. Catholieke kerk is in 1850 gebouwd en heeft een fraai hoogaltaar. De Waalsche gemeente bestaat niet meer, maar haar voormalig kerkgebouw is nog genoegzaam te herkennen.

[p. 390]

Niet zonder leedwezen nemen wij afscheid van de vriendelijke stad, in wier fraaije, houtrijke omstreken wij gaarne nog wat langer hadden vertoefd, ook om een uitstapje te maken naar de hoogere zandgronden aan de Belgische grenzen, waar het landschap een gansch ander karakter vertoont dan in de polders. Wij zouden dan tevens welligt in de nabijheid zijn van het tooneel der listige boevenstukken van den vermaarden vos Reinaert. In dit gedeelte van Vlaanderen meent men eenige plaatsnamen uit dit onsterfelijk gedicht te hebben weergevonden, en

‘Willem van Utenhove

Een priester van goeden love

Van Erdenburch’

door Maerlant vermeld en door sommigen voor den bewerker van het tweede deel van den Reinaert gehouden, behoorde in Aardenburg te huis. Ook konden wij, op vaster geschiedkundigen bodem staande, eenige plaatsen bezoeken, waar in 1672 met de Franschen, in 1831 met de Belgen wakker gevochten werd.

Maar onze weg ligt in andere rigting, - de Waterpoort uit, de vruchtbare velden, die den ouden waterweg vervingen, door, de hooge, prachtig begroeide dijken langs en voorbij de bijna digtgewassen kreeken, waaraan nog het overschot der voormalige haven te herkennen is. 't Is heldere zonneschijn en 't is een liefelijk landschap, al wordt het wat minder aantrekkelijk, als wij door de vlakke polders in de nabijheid van Oostburg rijden. Op dezen zomermorgen ademt alles vrede. Niets doet ons denken aan strijd en verwoesting. Toch heeft het ook hier deerlijk gespookt. Verdronken in zee ligt Lank Aardenburg, op een lange, smalle strook lands tusschen de stad en haar voorhaven gebouwd, dat in 't begin der 15^de eeuw verzwolgen werd. Verdwenen is de aanzienlijke heerlijkheid, met het eenmaal door visscherij bloeijende dorp Coxyde en een sterk kasteel. In 1570 ging zij onder en wat er nog van de gebouwen was overgebleven, werd in 1587 neêrgeworpen. De plaats wordt ons gewezen, waar de bedijker van het door den watervloed gevormde Coxysche

[p. 391]

Gat, de generaal van Damme, een sierlijk pavillioen tot zomerverblijf had gebouwd. Overstroomd werden de belangrijke leenen Groot en Klein Baerle, waaraan een edel en roemruchtig Vlaamsch geslacht, ook in Aardenburg invloedrijk, zijn' naam ontleende. 't Is altijd dezelfde geschiedenis, maar altijd weêr aangrijpend in haar eentoonigheid! Maar ook hier de geschiedenis van goud uit schuim.

Tusschen Aardenburg en Oostburg stroomde voor eeuwen een breede watervlakte, die rijk geladen schepen en plunderende krijgsbenden voor de muren der krachtig zich ontwikkelende steden bragt. Thans rijden er de hooggeladen wagens, met den overvloedigen oogst van de welige akkers beladen, thans golft er het graan, en kloeke hofsteden met hun iepenbosschen rijzen er op en weldoorvoede runderen liggen er rustig in de malsche weiden.

Niet geheel ontbreekt er het water. Aan den voet van den hoogen, met heerlijk hout begroeiden dijk, die daar ginds nevens de torentjes en daken van Oostburg zich uitstrekt, en waarover straks onze weg ons leiden zal, tintelt een lange, breede kreek, een rivier gelijk, en zijn kalme, heldere waterspiegel weerkaatst het gepluimde riet aan zijn zoomen en het bonte vee, dat zich behagelijk baadt in het koele vocht, en de witte zomerwolkjes aan den blaauwen hemelboog. 't Is een der fraaiste landschappen, die wij in Zeeuwsch Vlaanderen nog gezien hebben, door de bevallige bogten, waarmede ‘het groote Haf’ zich door de velden slingert, door de golvende lijnen en de rijke tinten der boomgroepen langs den oever, door de levendige stoffering van den voorgrond, door de afwisseling in vorm en kleur, overigens in de uitgestrekte polders wel wat veel gemist. Ook hier ontbreken echter de herinneringen aan droevige, zij 't dan ook voor het Hollandsch hart verkwikkende dingen niet. Oostburg verwierf zich een' eervollen naam in 1830. Hadden de Vlamingen er op gerekend, dat het hun gemakkelijk zou vallen, hun halve broeders aan deze zijde der Schelde in den opstand meê te slepen, kostie 't hun ook weinig moeite, hun vlag op de torens der open liggende steedjes en dorpen te planten, de bevolking was niet op

[p. 392]

hunne hand en hier voor Oostburg stootten zij het hoofd. Het overigens weerlooze plaatsje was met eenige veldwerken versterkt en daar binnen voerde kolonel Ledel, pas uit Indië teruggekeerd, het bevel over een paar honderd soldaten. 't Was ‘een kolfje naar zijn hand’ had prins Frederik gezegd en aan hem is ook grootendeels het behoud van Zeeuwsch-Vlaanderen te dauken. Maar de bevolking hielp wakker mede. Op 22 October werd hier een sterke bende blaauwkielen gestuit, en ook toen zij den 31^sten, met wel 6000 man, den aanval hernieuwden, werden zij door soldaten en burgers met groot verlies teruggedreven. Daardoor bleven ook Aardenburg en Sluis behouden. Ter zijde van den weg wijst Piet ons de graven der gesneuvelde Belgen. Ledels portret kunnen wij zien op 't stadhuis en het monument ter zijner eere op het kerkhof, waar hij 22 Junij 1835 begraven werd.

En nu zijn wij te Oostburg, een groot dorp of een klein stadje, met eenige straten, waarvan eene tot een lang marktplein is verbreed, met een onbeduidend, min of meer antiek raadhuis, dat een klein torentje draagt, een vrij aanzienlijke Protestantsche kerk, door zware steunbeeren gesterkt en met een' koepeltoren versierd, een kleine R.C. kerk, waar indertijd de Waalsche gemeente zamen kwam, en eene nieuwe, groote Roomsche kerk in aanbouw. Zooals Oostburg thans is, is 't een nette, blijkbaar welvarende plaats, waar niet veel van te zeggen is. 't Is eens vrij wat meer, maar ook vrij wat minder geweest. Eens was zij een bloeijende koopstad aan een' breeden zeeboezem, hoewel door Noormannen geplunderd en door burgertwisten beroerd. Door sterke wallen omringd en door een' geduchten burgt verdedigd, had zij twee groote kerken en een aantal kloosters. Maar ook hier kwam de tijd van verval. De waterweg verlandde en vergeefs werd beproefd, door kunstmiddelen daarin te voorzien. Gentenaars, Engelschen, troepen van Maximiliaan bragten er plundering en brand. In 1500 moet het ‘een erbarmelijk nest’ zijn geweest; in 1583 werd het verlaten, naar het schijnt door de inwoners zelven verbrand. De magistraat week naar Vlissingen,

[p. 393]

de kerkeraad naar Sluis en zóóver was 't met Oostburg gekomen, ‘dat de wolven uit de put op de markt kwamen drinken.’ De gansche omtrek lag overstroomd en slechts hier en daar stak een stukje grond boven kreeken en poelen uit. Prins Maurits nam in 1604 den puinhoop in bezit. Hij maakte er een sterkte van. Een gedeelte der oude stad, waar de burgt en de groote St. Bavokerk, met haar merkwaardige grafkelders, hadden gestaan, werd buiten de nieuwe omwalling gesloten. Maar Oostburg was herboren. De ruïne der St. Eligiuskerk werd eenigszins hersteld, maar in 1631 stortte de toren in en het gebouw werd onbruikbaar. Weêr opgetimmerd, raakte 't in 1714 in brand en alleen de muren bleven staan. De tegenwoordige kerk, wier toren op een stuk van het oude koor is gebouwd, is dus slechts een schamel overblijfsel van het overoude bedehuis. Van handel en scheepvaart was geen sprake meer, maar de herdijkte polders waren vruchtbaar; als markplaats kreeg Oostburg eenige vermaardheid en als middelpunt eener rijke landstreek geniet het tegenwoordig een' niet onbeduidenden voorspoed. Bij een verleden als het zijne hadden wij geen regt, er gedenkteekens, ouder dan de 17^de eeuw te verwachten, en is het afgedaald van de hooge plaats, die 't voor eeuwen innam, ‘een ellendig nest’ zal niemand het meer noemen, als hij zijn flinke heerenhuizen, nette winkels en burgerwoningen ziet. Van de wallen en vestingwerken is geen spoor meer te vinden.

Schooner weg dan dien wij voorbij Oostburg inslaan, hadden wij nog niet gehad. 't Gaat over een' hoogen, breeden, digt belommerden, kronkelenden dijk, die telkens de fraaiste gezigten te genieten geeft. Ter linkerzijde zijn 't weêr ruime polders, rondom in het geboomte gevat. Regts kronkelt het Haf, nu eens achter hagen, elzen en esschen verscholen, dan weêr helder blinkend tusschen de groene zoomen en ook aan den overkant is 't een vrolijk landschap met akkers en boomen. Op den grintweg wisselen koele schaduwpartijen den gouden gloed van het door de breede kruinen der iepen stroomend zonlicht af. Alles straalt van leven, blinkt van vruchtbaarheid. Eigenaardig is het tafereel, als

[p. 394]

wij het Haf oversteken; het is, alsof wij een tooneel voor ons hadden, met schermen van welig groeijend hout. En weêr volgen lanen, veld- en watergezigten in rijke verscheidenheid, overal getuigend van den milden bodem, aan de wateren ontwoekerd. Zoo naderen wij Waterlandkerkje, een klein, vriendelijk dorpje, niet ver van de Belgische grens. Bedijkt, verloren, herwonnen, weêr overstroomd, nogmaals herdijkt, is ook in korte woorden de geschiedenis dezer polders. Aan de herdijking is ook hier, evenals bij Oostburg, de naam van Jacob Cats verbonden. Nog een andere geschiedenis verbindt zich aan het eenvoudige kerkgebouw. Het in 1530 gestichte kerkje der heerlijkheid, sedert 1657 door de Hervormden gebruikt, stond een weinig verder, juist tegen de grens. Een aantal gemaskerden drongen in Nov. 1668 tijdens de godsdienstoefening binnen, verscheurden de bijbels, mishandelden de hoorders en wondden den predikant zoozeer, dat hij twee maanden daarna stierf. Dit treurig voorval gaf aanleiding, dat hier, op veiliger plaats, een nieuw kerkje werd gebouwd, waarin o.a. de met bloed bevlekte preekstoel werd overgebragt. 't Werd echter in 1708 door de Franschen weêr verbrand. Bij den herbouw met geschilderde glazen begiftigd en sedert nog herhaaldelijk verbeterd, is het thans het middelpunt eener buurt, rondom zijn vreedzame muren opgekomen. Kloeke hofsteden liggen in den omtrek, ten bewijze, dat de grond ook hier de kosten en zorgen er aan besteed ruimschoots waard is.

Willen wij nu geen' grooten omweg maken, dan moeten wij een eindweegs door de klei. In dit jaargetijde is het mogelijk, maar nog niet lang geleden was Piet er reddeloos blijven steken, toen hij 't op aandrang van een' passagier had beproefd. Nu is het kleispoor droog en hard, maar hortend en stootend, schuddend en schokkend gaat het en wij hebben een proefje, hoe 't zelfs in den besten tijd hier met de wegen gesteld was, toen er nog geen kunstwegen waren aangelegd!

Ginds ligt IJzendijke, met zijn torentje en molen en roode daken. Een overblijfsel van den wal herinnert ons, dat het eens

[p. 395]

een sterke vesting was, door Parma aangelegd, door prins Maurits na haar verovering in 1604 aanmerkelijk verbeterd, niettemin in 1747 en 1794 zonder moeite door de Franschen ingenomen. Dat hier in de nabijheid eens een zeestad lag, zouden wij naauwelijks kunnen gelooven, als wij er in Zeeuwsch Vlaanderen niet reeds aan gewoon waren geraakt. Dat oude IJzendijke, dat welligt reeds in de 10^de eeuw als villa Isendica genoemd wordt, en in den pagus Gasterna aan den vloed Beverna lag, is echter gansch verdwenen, evenals de dorpen St. Margariet, St. Catharina, St. Jan, Gaternisse en Hugovliet, die tot het ambacht behoorden. In 1408 was alles overstroomd. Lang waren nog bouwvallen van kerk en begijnhof op de schorren te zien, maar in 1570 was er niets meer van over. De naam werd geërfd door eenige huisjes aan een kreek en daaruit is het tegenwoordige stadje opgekomen. 't Is er dood stil in de straten en op het ledige, vierkante marktplein met zijn schrale boompjes. Nog doodscher schijnt het door de grijze kleur van vele huizen. In verval is het niet, maar zóó weinig leven zagen wij nog nergens in het stille Zeeuwsch Vlaanderen. Ons trouw paard moet wat rusten en voor ons moet een eenvoudige maaltijd bereid. Wij hebben dus tijd, alles te zien, wat er te zien is - en dat is alleen de kerk. De Spaansche bezetting en de eerste Hervormde gemeente ging ter kerke in het tegenwoordige stadhuis, eertijds een gouvernementsgebouw, terwijl het huis met het torentje aan de markt tot 1812 het raadhuis was. De tegenwoordige kerk, op een ommuurd pleintje en van iepen omringd, dagteekent van 1612 en werd later vergroot. Zij ziet er goed uit; er zijn verdienstelijk gesneden eikenhouten banken en er liggen fraai bewerkte zerken, meest met de namen van officieren in Staatsche dienst. Er is een goed geschilderd raam, het eenige dat gespaard werd van allen, waarmeê de kerk indertijd werd beschonken. Ook hangt tegen den muur een stuk kurk en het af beeldsel van een ladder met een versje, ter gedachtenis aan een' mislukten aanslag der Spanjaarden in 1623, en in de consistoriekamer toont ons de koster een' helm, ijzeren handschoen en degen, meer

[p. 396]

dan waarschijnlijk afkomstig van een der rouwwapens, die vroeger aan de wanden waren opgehangen.

En nu, als mensch en dier naar eisch zijn versterkt, naar Biervliet. Rijk blijft de landstreek, kostbaar zijn de bouwvelden, welvarend de hofsteden, kloek en deftig de iepenlanen op de dijken, ruim de uitzigten over de welbebouwde polders. Een enkele meestoof in ruste verhaalt van den tijd, toen hier in overvloed meekrap werd verbouwd. Biervliet is over de vlakke korenakkers reeds op grooten afstand te zien en volgden wij het voetpad, dan zouden wij merkelijk den weg verkorten, want de dijk slingert in groote bogten. Toch komen wij er ten laatste. Ook dit Biervliet is het oude niet. De stad op een eiland aan den zeearm de Beverna, de vermaarde koopstad, waar de graven van Vlaanderen menigmaal vertoefden, waar edelen en kerkvorsten ter vergadering zamen kwamen, waar graaf Floris V verraderlijk door den hertog van Brabant gevangen werd genomen, waar Willem Beukelsz. heeft gewoond, wier burgers herhaaldelijk met de Gentenaars slaags waren, terwijl zij hun schepen uitzonden naar Oost en West, - zij is ondergegaan. In 1377 bezweken de dijken en ‘het prieel van Vlaanderen’ werd overstroomd, 17 dorpen gingen verloren. Zoo is de Braakman ontstaan. Latere vloeden scheurden telkens meer land weg. Tot aan haar muren schuimden de golven, haar sterk kasteel zonk weg, haar beide parochiekerken vielen in puin, in 1583 woonden er slechts 18 of 20 gezinnen. Weinig jaren daarna was alles verdwenen. Een fort, ter bescherming van de grenzen aangelegd, was de bakermat van het tegenwoordige dorp. De wallen werden grootendeels weêr gesloopt; een brok er van draagt nog den molen. En had Biervliet niet het fraaije, in 1876 goed gerestaureerde glas ter eere van Willem Beukelsz. in zijn onoogelijk kerkje, dan had het niets belangrijks meer.

Toch berouwt het ons geenszins, dat wij onzen zwerftogt tot

[p. 397]

zoover hebben uitgestrekt. Het glas zelf, uit de laatste helft der 17^de eeuw, hoewel van geen historische waarde als portret, is om de uitvoering niet zonder beteekenis en verdient de belangstelling, als een herinnering aan den aanzienlijken burger van het destijds nog bloeijende Biervliet, wiens uitvinding voor tienduizenden tot grooten zegen geworden is. Maar vooral trekt het ons aan, dat wij hier nog als voor onze oogen de veranderingen zien geschieden, waardoor het verledene van Zeeuwsch Vlaanderen zoo belangwekkend is. Van den toren van het kerkje, straks van ‘de kade’, den ouden dijk, waar eertijds de schepen hun lading losten, zien wij den Braakman. Een korenveld scheidt thans de kade van de watermassa. Ginds toont zich nog de mast van een enkel visschersscheepje - het laatste, dat nog door de ondiepe geulen tusschen schorren en slikken zijn' weg vinden kan. Water is er weinig meer te herkennen; grijze slib is 't, wat op de gansche wijde vlakte ons oog aanschouwt. Niet lang zal 't meer duren, of ook deze breede waterplas, die zich tot het gindsche vergelegen Filippine uitstrekt, is polderland geworden. Hoe klagen de visschers en de schippers, die eenig middel van bestaan vinden in 't vervoer van de stapels hooi, op de overblijfsels der oude wallen opgetast! Het plaatsje met zijn enge, bogtige straten, waar de nieuwe school het eenige aanzienlijke gebouw is, ziet er niet naar uit, of het nog veel achteruitgang verdragen kan! Maar snijdt eens de ploeg door den vetten kleigrond, wast ook hier het koren in de vruchtbare polders, dan is ook voor Biervliet welligt de tijd van kwijning voorbij en het dorp te midden der welige velden, een der velen in deze streken, die van koopsteden middelpunten eener landbouwende bevolking werden, zal weêr iets van zijn oude welvaart zien herleven. De voorteekenen er van zien wij in de kapitale hofsteden, reeds nu in zijn' omtrek gelegen, getuigen van den rijkdom van den bodem. Met genoegen vernemen wij, dat de meesten hier ‘eigen plaatsen’ zijn. Schade voor Zeeuwsch Vlaanderen is het, dat zoovele landeigenaars elders, deels in Zeeland, grootendeels in België wonen. Schade voor den volksgeest is het, dat een zoo schoon en vrucht-

[p. 398]

baar gedeelte des lands door ieder, behalve door den fiscus, vergeten schijnt. De trouw aan Nederlands driekleur, menigmaal beproefd en menigmaal gebleken, vindt hier weinig belooning en weinig aanmoediging. Als wij bij een bevolking, door zooveel banden aan Vlaanderen, door zoo weinig aan Nederland gehecht, nog voortdurend door Belgische boeren en pachters versterkt, weinig sympathie voor de Zuidelijke broeders opmerken, dan verheugt het ons, maar dan verbaast het ons ook. En dan vragen wij: ‘hoe lang zal het nog duren’? 't Schijnt vooral de heftigheid van den Belgischen partijstrijd te zijn, die nog de Zeeuwsch Vlamingen tegen de borst stuit. Maar wij zijn goed op weg, om ook dien dam te doen bezwijken!

Den nacht wenschen wij te Breskens door te brengen, om morgen met de boot naar ter Neuzen te varen en zoo het 5^de District in te gaan. Wij moeten anders een' vrij grooten en kostbaren omweg maken over Belgisch grondgebied, wanneer wij althans een' spoorweg of eenig ander openbaar middel van vervoer willen vinden. Over Schoondijke, een fraai dorp aan een kruispunt van twee hoofdwegen, rijden wij terug. Veel opmerkelijks komen wij niet voorbij. Steeds rijke polders, na den Munsterschen vrede bedijkt; steeds kloeke hofsteden, met het lage woonhuis, zonder verdieping, en twee ramen aan weerskanten van de deur, terwijl de ruime hooge schuren afgezonderd zijn gebouwd; steeds dezelfde vrouwen in aschgraauwe, losse jakken, zwarte rokken, blaauwe schorten, gebloemde halsdoeken en het hoofd in groote leelijke hoeden verborgen. Slechts enkele aanwijzingen van plaatselijk belang heeft onze trouwe gids ons te doen. ‘Hier werden voor eenige jaren 28 hooge abeelen door een' storm geveld.’ ‘Hier is voor een paar jaar een hofsteê door den bliksem in brand gestoken.’ ‘Deze weg heet de zeven hofstedenstraat.’ ‘De man met dat karretje - het eenige voertuig, dat ons tegen komt - rijdt iederen nacht met garnalen van Breskens naar het Belgische station Bouchoute.’ 't Is dan ook bijna nacht geworden. Reeds lang is de zon onder, als de wielen van ons karretje weêr ratelen over de keijen van den weg,

[p. 399]

door Napoleon aangelegd en wij de lange straat van Breskens weêr zien. Onze togt door het 4^de Distrikt is geëindigd. Die naar het 5^de kan morgen vroeg beginnen. Een vriendelijke herinnering blijft ons bij van het stille, rijk bebouwde landschap met zijn hupsche bevolking, zijn verstorven steden, zijn merkwaardig verleden. Daar was in dit vergeten hoekje van ons vaderland iets eigenaardigs, dat het, ondanks zijn' eenvoud, aantrekkelijk maakte en ons met eenigen weemoed er van doet scheiden, als van een' goeden, aangenamen reisgenoot, dien wij wel niet ligt meer op onzen weg ontmoeten zullen.

Weêr zijn wij op de breede Schelde. Als een fijne sluijer hangt de ligte morgennevel over de dijken en duinen van Breskens, dat met zijn torenspits en fort en donker, ver uitstekend hoofd allengs verder terug wijkt. Vóór ons tint de zon de daken en torens van Vlissingen en het strand, waarop de golven breken, en de hooge gebouwen van het dok. Ginds in de verte rijst als een reusachtige schim ‘de lange Jan’ van Middelburg op. In kalme rust liggen de driemasters in de majestueuse rivier en langzaam drijft een brik met uitgespannen zeilen af. Statig nadert uit zee een prachtige stoomboot, wier kloeke romp en rookende schoorsteenen en met vlaggen getooide masten zich losmaken uit den wazigen damp. 't Is een der kloeke stoomers van de Maatschappij Zeeland. 't Is op een' afstand reeds te zien, dat zij vrij wat passagiers aan boord heeft. Het geoefend oog onzer equipage heeft de vlaggen ontdekt, die seinen, hoeveel wagens gereed moeten zijn in den trein. 't Is druk tegenwoordig met de tentoonstelling te Amsterdam! Zij moeten een goede reis hebben gehad, want het was stil op zee. Met krachtige slagen doorklieft het trotsche gevaarte de golven. Reeds zijn de reizigers te onderscheiden, in digte groepen op de campagne bijeen geschaard, ongeduldig om het vaartuig weêr te verlaten. Het schiet ons op zijde. Duidelijk zijn zij te zien, heeren en dames, in jassen en

[p. 400]

mantels, in allerlei fantastische gewaden. De boot loopt ons voorbij en zwenkt met sierlijken zwaai de haven binnen. Als wij aankomen, ligt zij reeds aan den steiger, alsof zij dien nooit had verlaten. De zwerm van passagiers stroomt er af over de breede brug. Straks dragen en rijden forsche sjouwers bergen van valiezen, kisten en koffers aan wal. De locomotief van den trein stoomt en dampt als een vurig ros. Het sein wordt gegeven. Weg ratelt de lange wagenreeks en Vlissingens havenstation keert terug tot zijn rustige rust, om dezen avond weêr wakker te worden, als een der booten naar Engeland vertrekt.

Ook onze boot stoomt de haven uit. Ditmaal volgen wij de rivier stroomopwaarts. Aan beide zijden strekken de lange, groene dijken zich uit. 't Schijnt hier ook wel een zee, zoo breed is het water! Wat al schepen op de reede en vooruit golven de rookwolken van twee reusachtige zeestoombooten. De eene komt van Brazilië, de andere van New-York. Helaas! naar Vlissingens prachtige, maar ledige dokken is niet één van die driemasters en stoomers bestemd. 't Is alles voor Antwerpen! - Maar hoe? Zooeven gingen de booten blijkbaar vooruit, nu schijnen zij stil te liggen, wij komen al nader en nader. Zij liggen ook stil. Zij kunnen vooreerst niet verder. Daar zijn verraderlijke ondiepten en groote zandplaten in den magtigen stroom. Zie eens, wat uitgestrekte banken, die hun blinkende ruggen boven het water vertoonen en waarop de robben zich koesteren in den zonneschijn. Zal ook hier het nageslacht eenmaal te verhalen hebben, wat wij te verhalen hadden van het Zwin? Zal ook hier over jaren het koren golven en het rundvee weiden? En Antwerpen, het drukke, woelige, krachtig zich ontwikkelende Antwerpen, waar wij na eenige dagen met vernieuwde bewondering de reuzenwerken zien, ten behoeve van handel en scheepvaart aangelegd, zal het op zijne beurt worden, wat Sluis en Aardenburg is? Zal het ook eens een doode stad zijn, als het trotsche Brugge, waar te midden van onvergelijkelijke kunstschatten den vreemdeling door de stilte en de verlatenheid het hart als digt geschroefd wordt? Of zal, in het gunstigst geval, een kanaal door de polders een maal Antwerpens kunstmatige.

[p. 401]

waterweg zijn, zooals thans voor het fiere Gent een vaart den weg naar zee heeft geopend? 't Valt ons moeijelijk, ons zoo iets voor te stellen. Maar toch, wat wij in Zeeuwsch Vlaanderen hebben gezien en wat hier onze oogen aanschouwen, geeft ons zonderlinge dingen te denken.

Van het land aan weerskanten van de breede rivier zien wij niet veel. Aan de zijde van het 4^de Distrikt is 't slechts de lange, zware dijk, waar boven maar zelden een boomgroep en nog minder een torenspits uitsteekt. Wij blijven er ook ver van verwijderd en digter onder den wal van Walcheren en Zuid-Beveland. Daar is de landstreek meer bewoond. Daar liggen dorpen, wier kerktorens wij hier en daar onderscheiden en lang nog zien wij den hoogen Middelburgschen toren zich afteekenen tegen de heldere zomerlucht. Maar ook daar zijn het grootendeels dijken, die den geweldigen Scheldestroom begrenzen. Alleen het Sloe breekt hen af en het oog volgt de oude grensscheiding tusschen Walcheren en Zuid-Beveland, thans nog een ondiep water, maar sedert de spoorwegdam er door werd aangelegd, evenals zoo menig andere riviertak in deze streken, der verdwijning nabij. Daar ligt ook het fort Rammekens, op last van keizer Karel in 1547 gesticht, waar hij zich den 15^den Sept. 1556 inscheepte tot zijn laatste reize naar Spanje. Bij Borselen heeft de boot een station. Veel is ook daar niet te zien. Wat geboomte bij de kerk, nog een boschje bij een hofsteê, overigens vlak land. De naam is vermaard, als die van een der magtigste en meest vertakte edele geslachten van Zeeland, en reeds in de 10^de eeuw wordt hij vermeld onder die van eenige streken, waar de Gentsche abdij St. Bavo bezittingen had. Van wat het oude eiland eenmaal te aanschouwen gegeven moge hebben, zouden wij niets terug vinden, tenzij dan den vliedberg, die eens het kasteel Troije, het stamslot der Borselens, moet gedragen hebben. Overigens is alles betrekkelijk nieuw. In 1530 en '32 werd alles overstroomd en het bleef bedolven, totdat in 1616 met de herdijking begonnen werd. Sedert 1680 is de oude en aanzienlijke heerlijkheid aan Zuid-Beveland verbonden.

[p. 402]

Ook te Ellewoutsdijk, dat een weinig verder aan den dijk ligt, zouden wij weinig meer dan herinneringen aan vroeger aanzien aantreffen. Getuigt de zware toren, reeds op grooten afstand zigtbaar, van voormaligen bloei, dit kolossale gevaarte is slechts een gedeelte van den hoogen toren, die tot 1824 trotsch boven het omliggende landschap oprees en toen om bouwvalligheid tot op de hoogte van het kerkdak werd afgebroken. Het prachtige slot, om zijn ligging en zijn sterkte door de landsvorsten van hoog belang gerekend, is sedert het midden der 18^de eeuw verdwenen.

Na een' aangenamen watertogt brengt ons de stoomboot in de haven van ter Neuzen en wij zetten den voet in het 5^de Distrikt aan wal. De eerste indruk is niet ongunstig. Hier is leven en beweging. Hier zijn torens en molens en menschen. Een schooner zeilt de haven binnen. Een sleepboot brengt een zwaar geladen riviervaartuig naar buiten. Eenige schepen liggen aan het hoofd. Ter Neuzen is de voorhaven van Gent. Aan het kanaal derwaarts dankt het voornamelijk zijn welvaart, nog vermeerderd door het spoorwegverkeer met Gent en Mechelen. Ook als vesting had het tot voor eenige jaren eenige beteekenis en genoot het de voordeelen van een niet onbelangrijk garnizoen. Wij zien er dan ook nog wallen en batterijen, als overblijfsels der versterkingen, die vooral tijdens de onlusten met België werden aangelegd. In 1830 was 't een open plaats, zonder moeite door eenige ongeregelde benden ingenomen, maar spoedig weêr verlaten, omdat ook hier de opstand geen ondersteuning vond. De verschansingen, door Alba na de verrassing van ter Neuzen door de Watergeuzen, in 1573, opgeworpen en door Hohenlohe na de verovering der stad in 1583 belangrijk uitgebreid, waren op het einde der 17^de eeuw grootendeels gesloopt. Het geduchte blokhuis, naar Hohenlohe's Duitsche soldaten de Moffenschans genoemd, was zelfs een buitenplaats geworden, die door haar' bewoner, den predikant Hondius, met zorg versierd en met liefde bezongen en door tal van voorname gasten met belangstelling bezocht, een zekere vermaardheid in den lande verworven had.

Ter Neuzen is thans een nette en vrij groote plaats met een

[p. 403]

steedsch voorkomen door haar flinke, digtbebouwde straten, haar deftige heeren- en burgerhuizen en haar welvoorziene winkels. Oudheden en merkwaardigheden mogen wij er niet verlangen. De buurt aan de monding van de vaart van Axel naar de Schelde mogt eenige welvaart hebben genoten, zij schijnt, evenmin als haar oude kapel, van veel beteekenis te zijn geweest, eer zij in de magt der Staten was gekomen. De voornaamste gebouwen, de kerk en het stadhuis, dagteekenen uit de 17^de eeuw, maar zijn in deze eeuw nagenoeg geheel vernieuwd. Er is dan ook geen reden, waarom wij ons in de stad zouden ophouden en daar wij haar op onzen weg naar het station nagenoeg in haar geheel doorwandelen, zien wij er van, wat er voor een' vreemdeling te zien is. 't Is vrolijk en levendig op de straten en er is geboomte genoeg op de wallen en langs de kaden van het kanaal, om haar ook het voorregt van vriendelijk groen niet geheel te doen ontberen.

Ook in het 5^de Distrikt is alles polderland. Ook hier vloeiden eenmaal breede wateren, die een aantal groote en kleiner eilanden omringden. Ook hier braken de stroomen in en ook hier veranderde opslijking water in land. Ook hier werd in vredestijd ingedijkt en in oorlogstijd geïnundeerd. 't Is dezelfde geschiedenis, als die ons in het 4^de zoo herhaaldelijk herinnerd werd, maar minder aangrijpend, en al hadden ook de steden, die wij heden bezoeken, Axel en Hulst, een belangrijk verleden, met dat van Sluis en Aardenburg is het niet te vergelijken. Wij kunnen ons dus wel met een' vlugtiger blik op dit gedeelte van Zeeuwsch Vlaanderen vergenoegen en de spoorweg stelt ons daartoe in de gelegenheid.

Dwars door de weiden en akkers aangelegd, vergunt hij ons, het landschap te leeren kennen, bijna even goed, als wanneer wij er te voet of in een karretje reisden. Misschien nog beter, want er is nog meer afwisseling dan langs de regte, breede, eentoonige straatwegen, en belangrijke dorpen zouden wij toch niet voorbij komen, tenzij wij den weg naar Hulst hadden willen nemen over Zaamslag, een welvarende plaats, eertijds afzonderlijk op een eiland gelegen en het middelpunt eener aanzienlijke heer-

[p. 404]

lijkheid. Het tegenwoordige fraaije en groote dorp werd in de 17^de eeuw gesticht op de plaats, waar het oude door overstrooming was te gronde gegaan,

Het landschap draagt een ander karakter dan in het 4^de Distrikt. De velden zijn vaak van hagen omringd en het is over het algemeen rijker aan hout, maar ook hier is alles goed bebouwd en ligt geen hoekje grond ongebruikt. Daar wij tot Axel een stoomtram hebben - naar het schijnt bij afwisseling met een' gewonen trein gebruikt - kunnen wij van het balkon de landstreek genoegzaam overzien en opmerken, hoe weinig zij ons aan de overzijde van den Braakman herinnert. Gansch anders is ook de kleeding van de dochteren des lands. Deze is veel rijker in kleur. De met fluweel omzoomde mouwen van het donkere glimmende jak zijn uitermate kort en laten den dikken, rooden arm tot ver boven de elleboog onbedekt. Op de schouders rust een grijze doek, op een geheimzinnige wijze eenigszins capuchonvormig opgerold en uitgespannen. De hals is met een koralen snoer versierd en uit de strakke, witte muts komen gouden kurketrekkers en lange oorhangers te voorschijn, terwijl zwarte rokken, breed op de heupen, een glimmend zwart of blaauw boezelaar, soms met rood band afgezet, en lage schoenen het kostuum voltooijen. 't Merkwaardigst zijn de kleine, zelfs de zeer kleine meisjes, vrouwtjes in miniatuur, die er in deze kleederdragt allervermakelijkst uitzien. De mannen en jongens dragen een' broek met gespen, een eng sluitend vest met twee rijen knoopen, en een' borstrok, alles donker gekleurd. Blaauw zijn meestal de karren, de boerenwagens met groen en blaauw, rood en zwart bont uitgemonsterd.

Bij Sluiskil splitsen zich de spoorwegen naar Gent en Mechelen. Wij houden den laatsten en stappen weldra aan het station te Axel uit. Blijven wij daar een' trein over, dan hebben wij tijds genoeg om het stadje te bezien. 't Was de oude hoofdplaats van Axeler-ambacht, ook eenmaal een eiland, dat in den loop der tijden door overstrooming en inpoldering herhaaldelijk van gedaante veranderde. Naar Axel noemde zich een oud en edel Vlaamsch geslacht, dat reeds in de 9^de eeuw bekend moet

[p. 405]

zijn geweest, gelijk de stad Axla zelve reeds in 936 in de kronieken wordt vermeld. Zij heeft eens een' sterken burgt gehad en onder haar latere Heeren behoorde Joost van Ghistelles, die, volgens de overlevering, de eerste boekweitzaden tusschen de bladeren van een boek uit het Oosten medebragt. Bloei en voorspoed heeft zij gedurende de middeleeuwen genoten, door de landvorsten met vele voorregten begunstigd. Oorlogsrampen heeft zij in niet geringe mate gekend. Toen zij in 1452 door Filips van Bourgondië verbrand was, was 't met haar welvaart gedaan. In 1574 werd zij door de Geuzen geplunderd, uit wraak over den moord op eenige Hervormde Zeeuwen gepleegd. Sedert beurtelings Staatsch en Spaansch, werd zij in 1586 voor goed aan de Staatsche zijde gebragt en tot een sterke vesting gemaakt, veel kleiner echter dan de oude stad was geweest.

Van de oude wallen is nog vrij wat gespaard, al is Axel sinds lang geen vesting meer. 't Is thans een aardig landstadje, met eenige oude huizen en een aantal goed onderhouden woningen, waaronder wij echter geen belangrijke gevels opmerken. De Hervormde kerk is grootendeels nieuw; het kruispand met geschilderd Gothisch glasraam is van ouder dagteekening, al is het moeijelijk na te gaan, wat er bij de verbouwing in 1695 van de oude Barbarakapel in mag zijn overgebleven. De nieuwe R.C. kerk bezit een fraai altaar, in eikenhout gestoken. Het stadhuis heeft een stomp torentje en een hoog dak tusschen twee trapgevels. Dergelijke gevels merken wij ook aan een der zijden van het marktplein op. De huizen daar zijn de overblijfselen der oude abdij, en in een' der zijmuren is een stuk van de grafzerk van Joost van Ghistelles ingemetseld. Eigenaardig is bij den grooten weg naar Hulst, met zijn scheef gewaaide iepen, de ruime waterkom, overschot van een' arm van den Braakman, en vooral van die zijde vertoont Axel zich gunstig, met zijn schilderachtige muren en daken tusschen het rijk geschakeerde groen van zijn wallen en tuinen. En terwijl ons oog over de uitgestrekte lage velden weidt, kunnen wij ons voorstellen, dat de veste onneembaar werd gerekend, wanneer haar omtrek in wijden kring onder

[p. 406]

water gezet was. Ook voor Axel was de inundatie een geducht en menigmaal beproefd verdedigingsmiddel.

De school gaat uit en de stad is vol grappige, kleine veelkleurige gedaanten, die op hun muilen dartelen en springen dat het een lust is, en wien 't ook aan vrijmoedigheid niet schijnt te ontbreken. Nergens in Zeeuwsch Vlaanderen worden wij zóó aan Zeeland herinnerd, als hier, waar trouwens tijdens de Republiek Zeeland ook het bestuur in handen had.

Gelijk zoo menig zeearm en riviertak in dit eigenaardig gedeelte van ons vaderland, is ook de stroom Blyee, die Axeler- van Hulsterambacht scheidde, verdwenen en behalve eenige kreeken en plassen vinden wij niets meer, dat ons zou doen denken aan den tijd, toen ook Hulst zijn haven had en zijn kade, zijn visschers- en handelsvloot. Zoo ver wij zien kunnen uit onzen wagen - in dezen trein een gewoon spoorwegrijtuig - is het tusschen Axel en Hulst alles bouwland en weide, van lange lanen en reeksen peppels omzoomd en doorsneden, groene beplante dijken, breede iepenwegen, enkele kloeke hofsteden, maar geen water van eenige beteekenis. En laten wij straks van de wallen der stad het oog over den wijden omtrek gaan, dan is 't evenzeer polder aan polder. De groote waterplas met zijn schorren en slikken, die thans nog de plaats inneemt, waar de oude, merkwaardige heerlijkheid Saeftinghe onderging, is van daar niet te onderscheiden. Niets dan vruchtbare velden zien wij en het zou vrij wat onderzoek vereischen, als wij ons trachtten voor te stellen, hoe zich de landstreek vertoonde tijdens de verschillende gedenkwaardige belegeringen, die Hulst in onze geschiedenis vermaard hebben gemaakt. Ook hier bragt de loop der eeuwen en der omstandigheden aanhoudende veranderingen en nu wij gereed staan Zeeuwsch Vlaanderen te verlaten, is 't nog onder denzelfden indruk, als dien wij ontvingen, toen onze voet voor 't eerst zijn' aan lotwisselingen zoo rijken bodem betrad. Dat

[p. t.o. 406]

P.A.Schipperus, del.lith
S Lankhout & C^o's Hage

[p. 407]

evenzeer in de stad zelve vrij wat gewijzigd werd, is natuurlijk en wie haar geschiedenis uit de bronnen navorschen wil, stuit op niet weinig onbeantwoorde vragen, gelijk hij het verdwijnen van tal van gebouwen, eens binnen of nabij haar muren gelegen, te vermelden heeft. Waar zijn de drie edele hoven, te Assche, 't Slote en ten Eede? Waar is het kasteel Maelstede? Waar zijn de ‘refuges’ der magtige abdijen van ter Duinen, Bondeloo, ter Does en Cambron, die, evenals het kapittel van Kortrijk, zooveel landen en tienden in Hulster ambacht bezaten? Waar zijn de talrijke kloosters? Waar zijn ook de zoutkeeten, die er, evenals te Axel en te Biervliet, zooveel welvaart bragten? Waar is 's Gravensteen en de Lombaard en de Belfroet, waar zoo menig ander gebouw, aan de oude geschiedenis der stad verbonden? Toch vinden wij in Hulst, veel meer dan in een der andere steden van Zeeuwsch Vlaanderen, niet het overblijfsel, de schaduw van een oude stad, waarvan het grootste deel verloren ging, - zooals Sluis, Aardenburg, Oostburg, Axel, - of waarvan zelfs slechts de naam op een nieuwere buurt werd overgebragt, - zooals IJzendijke en Biervliet - maar een welbewaarde stad, nog in haar geheel, met wallen en poorten. En al geeft onze rondwandeling ons ook binnen die wallen meer tuinen, moesgronden en boomgaarden te zien, dan wel van bloei en behoefte aan woningen getuigt, de straten zijn goed en geregeld bebouwd, aan aanzienlijke huizen ontbreekt het geenszins, en is er menig huis, dat er wat somber en verwaarloosd uitziet, dat is meer een bewijs van de nabijheid der Belgische grenzen, dan wel van verarming en verval. Voor 't meerendeel zijn de huizen goed onderhouden, al zijn de kleuren van groen en geel op gevels, lijsten en kozijnen, hier als elders in Zeeuwsch Vlaanderen, naar onzen smaak wat hard. 't Is er stil in de lange straten en op de groote pleinen, zooals het in een landstad zonder handel en nijverheid te wachten is, maar 't is toch wel te zien, dat de vruchtbare polders in den omtrek en de vermogende familiën er gevestigd, welvaart aanbrengen, zoodat wij niet met een gevoel van weemoed om verloren luister

[p. 408]

de stad behoeven te doorkruisen en straks te verlaten. De oude hoofdstad van het land van Waes en van het Hulster ambacht, opgekomen in de nabijheid van een' sterken burgt, door haar gunstige ligging weldra een rijke handelplaats, door de Vlaamsche graven met velerlei voorregten begiftigd, is nog niet geheel van haar vroegere hoogte afgedaald. De sterke vesting, in de onlusten, die Vlaanderen beroerden, veelvuldig betrokken, beurtelings door Parma, prins Maurits, Albertus van Oostenrijk en Frederik Hendrik ingenomen, die in 1672 de Fransche legers buiten haar muren hield, maar, helaas, in 1747 en 1794 zonder moeite door hen vermeesterd werd, heeft voor de geschiedenis beteekenis genoeg, om ons met belangstelling te vervullen en 't ons met blijdschap te doen opmerken, dat zij in zooveel stormen het hoofd omhoog heeft gehouden.

Verreweg het belangrijkste gebouw in de stad is de groote, fraaije St. Willebrordskerk. Reeds vóór 1270 was zij gegebouwd, maar zóó dikwijls werd zij door brand beschadigd, dat van den oorspronkelijken vorm weinig meer te herkennen is. Slank en hoog rijst zij op, en uit het dak verheft zich de schoone toren, die na den brand van 1876 naar de plannen van den architect Cuypers werd gebouwd. Zoowel de Hervormden als de R. Catholieken vergaderen binnen haar eerwaardige muren. De laatsten gebruiken het koor, waar voor eenige jaren een prachtig, geschilderd glasraam werd geplaatst. Van de oude geschilderde glazen, door geestelijke en wereldlijke magthebbenden geschonken, is sedert lang niets meer over. In de voorkerk, voor de Protestantsche godsdienstoefening ingerigt, vinden wij goed gesneden houtwerk aan kansel, doophek en gouverneursbank en eenige belangrijke zerken, waaronder die van den Heer van Sterrebeeke, met eene voorstelling van het laatste oordeel in medaillon; die van Cornelis Janssen, den vader van den Gentschen bisschop Cornelius Janssenius, aan schaar en mes als chirurgijn-barbier te herkennen; een groote zerk van 1661 met de beelden van een' man en eene vrouw en eene van een abdisse met boek en staf. Beide afdeelingen der kerk, door een' muur

[p. 409]

gescheiden, zijn uitstekend onderhouden en ruimschoots een bezoek waardig.

Minder aantrekkelijk is het stijve, logge front van het stadhuis met zijn' toren, tegenover de kerk aan de ruime markt gelegen. Wij vinden er een oud archief, benevens de portretten van eenige Staatsche bevelhebbers van Hulst, als Hendrik van Nassau, Gijsbrecht van Hardenbroek en Jacob van der Meer van Berendrecht, een groote schilderij, St. Sebastiaan voorstellende en de merkwaardige afbeelding van Hulst in 1628 door Cornelis de Vos.

De kazerne der marechaussés aan de Steenstraat was eertijds het Landshuis, waar de regering van Hulster ambacht haar zittingen hield. Jordaens schilderde in 1663 het schoorsteenstuk, het beeld der geregtigheid. Tegenover dit gebouw staat een aanzienlijke particuliere woning, met fraaijen achtkanten toren en grooten, lommerrijken tuin. Daar moet vroeger ‘de steen’ - 's graven gevangenis - de lombaard, het huis van de abdij ter Duinen en in later tijd het gouverneurshuis zijn geweest. En aan den wal, niet ver van het stadhuis, ligt het Recollettenklooster, evenzeer een antiek gebouw met toren en tuin. Van den hoogen, met iepen beplanten wal achter dit klooster overzien wij als ten afscheid de vriendelijke stad, wier roode daken en veelkleurige gevels zoo geestig uitkomen tusschen het weelderige groen en waarboven het trotsche kerkdak, door zijn' sierlijken toren gekroond, ernstig en statig oprijst.

Straks voert het stoompaard - ditmaal weêr voor een' tramwagen gespannen - ons weg uit Zeeuwsch Vlaanderen. Bij Clinge is 't reeds Belgisch. Een gansch andere grond is 't er, - zand en dennen, - een gansch ander volk schijnt er te wonen. Wij behoeven niet te vragen, of wij de grenzen zijn overgegaan. Ja, wij waren in Zeeuwsch Vlaanderen wel op vaderlandschen bodem en 't was een goed land, een goed volk, dat wij en leerden kennen. Kon ons bezoek er maar kort zijn en de kennismaking oppervlakkig, in den geest doorleefden wij eeuwen vol aangrijpende gebeurtenissen. Slechts enkele bladzijden uit een rijke geschiede-

[p. 410]

nis konden wij opslaan, slechts enkele regels vlugtig lezen. Zij spraken ons van een woelig verleden en van een rustig heden. Moge de toekomst de goede wenschen vervullen, die ieder bebezoeker van dit afgelegen, maar belangwekkend deel van Nederland er voor in het hart zal hebben.

Aanteekeningen.

Omtrent de koorbanken te Wouw ontving ik zeer gewaardeerde inlichtingen van den heer Lamb. de Ram op den huize Lievensberg bij Bergen op Zoom. Van de talrijke en vaak in allerlei tijdschriften verspreide bronnen, die ik te gebruiken had, vermeld ik als van nieuwer dagteekening en welligt minder bekendheid: Iets over de kerk te Bergen op Zoom door A.J.L. de Roock, - Mededeelingen van de Rijksadviseurs over het Markiezenhof - de verslagen over de visscherij in de Schelde en in de Zeeuwsche stroomen, - de opstellen in Eigen Haard, van 1878 en '81 en in de N. Rott. Courant van 23 Aug. '83, 2^de blad, over de oestercultuur. Voorts de voortreffelijke Zelandia illustrata door F. Nagtglas, 2^de deel 2^de afl., de rekeningen van Axel en Hulst door F. Caland uitgegeven, (Kronijk van 't Hist. Gen. te Utrecht, jaargang 24, 1869 en archief VII van het Zeeuwsch Gen.), en diens opstellen in Hulsterblad (1878-1883).

Gaarne had ik veel meer gebruik gemaakt van de overrijke bouwstoffen, door tal van wakkere mannen, wier namen met eere genoemd worden, over Zeeuwsch Vlaanderen bijeengebragt, maar tijd en ruimte tot behoorlijke verwerking van zóóveel stof ontbrak.