'De ornamentenversierde cither heraangeraakt'. De metapoëzie van Jacques Hamelink

[p. 9]

Bloemblad

 

Het gewicht van feiten

 

heeft me nooit overtuigd

 

en doet dat elke dag weer iets minder.

 

Hun zwaarte bewijst alles,

 

dus niets. Het bloemblad

 

dat langszweeft en geen enkel gewicht heeft

 

blijkt als ik beter kijk een koolwitje,

 

en dat bewijst ook niets en wil

 

ook niets bewijzen maar is genoeg

 

voor het voortbestaan van mijn gefascineerdheid.

 

 

 

Jacques Hamelink (1993:59)

[p. 11]

0. Inleiding

In 1994 verscheen Dichten over dichten, een bloemlezing uit de Nederlandse poëzie van de negentiende en twintigste eeuw samengesteld door Atte Jongstra en Arjan Peters. Het boek wil met zijn meer dan vijfhonderd gedichten over het dichten een monument zijn voor de poëzie. De ondertitel is ‘Een ontwikkelingsgang’, en dat heeft te maken met de structuur van de bloemlezing. Jongstra en Peters bieden een ontwikkelingsgang van het gedicht (en niet van de letterkunde). Dichten over dichten volgt volgens de achterflap het gedicht van de wieg tot het graf van de dichter, van het eerste vonkje inspiratie tot de nagelaten verzen. Tegelijk heeft het boek oog voor de vorm waarin een dichtbundel wordt gepresenteerd: van motto tot inhoudsopgave.

De bloemlezing begint inderdaad zoals een dichtbundel begint. Er komen voorportalen aan bod: motto's, voorwoorden, opdrachten. Daarop volgen een reeks gedichten waarin de ambitie van de beginnende dichter centraal staat, een reeks over het zitten in de schrijfkamer, een cyclus over het papier en de andere instrumenten van de dichter, gedichten over de inspiratie, over de dichtersgeest (zowel gedichten over de muze als over de dichtersfiguur), verzen over de regels van de kunst (de taal en mogelijke vormen van poëzie zoals het sonnet spelen daar een belangrijke rol), een afdeling over de oefening die poëzie is, en een reeks gedichten over de bestendigende kracht ervan - verzen over het gedicht dat uit de dichter voortkomt en een eigen, eeuwig leven krijgt los van de auteur. Daarop volgt een lange afdeling met voorbladen en illustraties. Die moet wellicht de publicatie als stap in de evolutie van de dichter verbeelden. Hierna komt een reeks die onder andere Kloos' vers ‘Ik ben een god in 't diepst van mijn gedachten’ als titel heeft gekregen: het is een cyclus over het zelfbewustzijn van de dichter en over wat de dichtkunst precies voor hem is, met odes aan de poëzie. Vervolgens zijn er gedichten over de drukkerij, de uitgeverij, het handelsaspect. Er is een reeks over voorlezen en festivals, en in de volgende cyclus staat de lezer centraal. Er volgen nog reeksen over de armoede en het gebrek aan erkenning, over het ouder worden en het vooruitzicht van de dood, en over de dood en erfenis van de dichter. Ten slotte is er een afdeling inhoudsopgaven met aantekeningen.

Jongstra en Peters hebben hun bloemlezing dus losjes gestructureerd aan de hand van twee principes: de opbouw van een bundel en de biografie van de dichter. Zoals de achterflap stelt, is Dichten over dichten een bonte, persoonlijk vormgegeven bloemlezing geworden, een mooi leesboek, waarin de lezer aangenaam kan verdwalen. Maar het boek is ook interessant doordat het, wellicht zonder het echt te willen, vragen oproept. De verbazing die de lezer van

[p. 12]

Dichten over dichten kan voelen over de indeling van een gedicht in deze of gene reeks toont aan dat de classificatie van metapoëtische gedichten problematisch is als er alleen naar het thematische gekeken wordt, onder andere omdat thema's vaak met elkaar verknoopt zijn. Dit hangt samen met een vraag over terminologie. Volgens de achterflap verzamelden Jongstra en Peters ‘“poëticale poëzie”, verzen over het dichten’. Het is de vraag wat poëticale poëzie precies is en of ze wel zo eenvoudig gelijk te stellen is aan verzen over het dichten. Verder is er de vraag of de ontwikkelingsgang waar Jongstra en Peters het over hebben ook een evolutie in de tijd kan inhouden. De bloemlezers wilden zich niet bezighouden met de ontwikkelingsgang van de Nederlandse poëzie en hebben zich alleen op de negentiende en twintigste eeuw geconcentreerd, maar door de ondertitel kan de lezer zich afvragen of de recentere poëzie zelfbewuster is dan de poëzie uit het (verre) verleden. Theoretische bronnen over metafictie - die veel talrijker zijn dan theoretische bronnen over metapoëzie - signaleren een enorme toename van zelfbewuste elementen in de tweede helft van de twintigste eeuw. Is dezelfde evolutie er in de poëzie? De vraag krijgt meer gewicht doordat Jongstra als dichter (onder het pseudoniem Arno Breekveld) het etiket postmodern gekregen heeft, en zelfbewustzijn en postmodernisme vaak met elkaar verbonden worden.

Al deze kwesties zijn in wezen facetten van de vraag: wat is metapoëzie? Dit proefschrift wil als antwoord daarop een helder en bruikbaar systeem voorstellen en in die zin een alternatief bieden voor de vaagheid enerzijds en de overgestructureerdheid anderzijds die tot op heden de theorievorming over metapoëzie hebben gedomineerd. Dit proefschrift is ook en vooral op de praktijk, op de poëzie gericht. In het najaar van 1997 maakte ik kennis met de dichtkunst van Hamelink in een werkcollege van Michel Bartosik dat gewijd was aan de bundel Herinnering aan het verdwenen licht (1986b). Hamelink bleek, behalve iemand die veel poëzie over poëzie in de ruime zin van het woord schreef, een dichter te zijn die meer aandacht verdiende dan hij kreeg in het literaire bestel.

Tot op heden zijn er twee proefschriften geschreven over zijn werk: één door Bartosik in 1978 en één door Piet Gerbrandy in 2009. Beide studies zijn bijzonder grondige analyses - ik zal in het elfde en dertiende hoofdstuk graag op het werk van Bartosik en Gerbrandy voortbouwen en ermee in discussie treden - maar van een eerder kleine selectie gedichten. Bartosik concentreerde zich op de vroegste bundels die in 1986 tot Eerste gedichten zouden worden herwerkt. Gerbrandy heeft ingezoomd op Zilverzonnige en onneembare maan uit 2001. Omdat Hamelink aan een oeuvre timmert dat even divers als coherent is en omdat ik wou nagaan hoe zijn (meta)poëzie geëvolueerd is, heb ik ervoor gekozen zijn hele werk te onderzoeken. Zijn bundels - Eerste gedichten (1986a), Tweede gedichten (1993), Herinnering

[p. 13]

aan het verdwenen licht (1986b), Sacrale komedie (1987), Folklore Imaginaire de Flandre (1994), Boheems glas (1995), Zeegezang inclusief Gesternten van Frederik de Zeeman (1997), Liedboek der oorlogen en feesten van al-Haqq (1999), Zilverzonnige en onneembare maan (2001), Kinksteen van Ch'in (2003), De Dame van de Tapisserie (2007) en Germania, een canto (2010) - komen hier alle aan bod. Door de invalshoek, de focus op het metapoëtische zullen sommige bundels wel uitgebreider behandeld worden dan andere.

Van Hamelink is één gedicht opgenomen in Dichten over dichten, ‘The Poetical Genius’ uit Eerste gedichten (1986b:75). Verrassend genoeg staat het in de reeks over de dood en erfenis van de dichter - wellicht omdat er namen van collega's uit het verleden in vallen, wat vaker gebeurt in die reeks - terwijl de hoofdgedachte is dat de dichter weinig erkenning krijgt en het gedicht dus beter in de desbetreffende reeks had gestaan. ‘The Poetical Genius’ is een van Hamelinks gedichten die zeer nadrukkelijk zelfbewust zijn (Bartosik 1978a:271). In dit onderzoek zal duidelijk worden dat Hamelink ook op een subtielere wijze in poëzie over poëzie heeft gesproken.

Dit proefschrift bestaat uit drie delen. In het eerste, theoretische deel wordt de vraag gesteld wat poëzie over poëzie of metapoëzie precies is. De bestaande theorieën over metapoëzie en metafictie worden onderzocht en er wordt een nieuw, eigen en vooral praktisch model ontwikkeld voor de typologie.

Deel II biedt een uitgebreid auteursportret van Hamelink. Er is een korte biografie en een summiere bespreking van het proza en van eenmalige projecten. De poëzie wordt chronologisch besproken met aandacht voor de receptie, constanten en evoluties. Het poëtische oeuvre wordt ingedeeld in drie stijlen. Er wordt ingezoomd op de poésie pure en Hamelinks eigen variant daarvan, en er wordt nagegaan of deze dichter een (post)modernist genoemd kan worden. Naast de poëzie is het essay het belangrijkst in dit deel, dat de lezer een achtergrond wil bieden voor deel III.

In deel III komen de theoretische inzichten over metapoëzie en het poëtische oeuvre van Hamelink samen. Er is gestreefd naar een diepgravende analyse van metapoëtische gedichten aan de hand van het in deel I ontwikkelde schema. Het derde deel bestaat uit drie hoofdstukken, die overeenkomen met de drie stijlen die in Hamelinks poëtische oeuvre worden onderscheiden in deel II.

Ten slotte worden er conclusies geformuleerd over de zwaartepunten en evoluties in Hamelinks metapoëzie.