40 jaar n.P. Pé Hawinkels 1942-1977, Nijmeegs schrijver, dichter, vertaler

[p. 15]

De rel rond de Nijhoffprijs
Hoe goed is De Toverberg vertaald?

Een rel, dat gaat het ongetwijfeld worden. De literaire bladen Maatstaf en De Revisor hebben reeds ruimte voor de polemiek gereserveerd. Baron G.A. von Winter en Paul Beers zijn de sabels al aan het slijpen en zij hopen dat een jurylid van de Nijhoffprijs de handschoen op zal nemen en met hen in duel zal gaan. De beschuldigingen die geuit worden zijn grof, maar dat schijnt de bedoeling te zijn. Von Winter vraagt mij bijvoorbeeld expliciet of ik zijn woorden niet wil verzachten, maar juist verscherpen; een verzoek dat een journalist zelden krijgt.

De rel gaat over de Nijhoffprijs, de prijs voor literaire vertalingen. In het literaire wereldje werd verondersteld dat Pé Hawinkels dit jaar de prijs zou krijgen voor zijn vertaling van Der Zauberberg van Thomas Mann. Deze vertaling ontving zeer goede kritieken. Paul Beers, die zich toegelegd heeft op het recenseren van vertalingen, schreef bijvoorbeeld in De Revisor: ‘Het moet hondsmoeilijk zijn De Toverberg te vertalen en Hawinkels heeft zich bewonderenswaardig van deze taak gekweten.’

Roddels

Omdat de Nijhoffprijs doorgaans toegekend wordt aan iemand die op enig niveau een literaire topper vertaald heeft (zo ging de prijs een paar jaar geleden naar John Vandenberg voor zijn vertaling van de Ulysses van Joyce, ook een hondsmoeilijk boek om te vertalen), lag het min of meer voor de hand dat de prijs deze keer naar de vertaler van de imposante Toverberg zou gaan. Dat gebeurde echter niet; de prijs werd afgelopen maandagavond uitgereikt aan de 68-jarige Roemeen H.R. Radian voor zijn vertalingen in het Roemeens van Multatuli, Hildebrand, Vestdijk, Raes en Theun de Vries.

Over wat zich tijdens de vergaderingen van de jury heeft afgespeeld gaan talloze roddels, waarvan de kern ongeveer als volgt luidt: Binnen de jury zouden twee kampen hebben bestaan. Dat zouden dan de Hawinkelsfans geweest zijn, verdedigers van de vrije vertaling (en dat waren de juryleden Ernst van Altena, Marko Fondse en Peter Verstegen, allen vertalers) en de germanisten Adriaan Morriën en Henk Mulder (directeur van het Instituut voor Vertaalkunde in Amsterdam), voorstanders van vertalingen die veel dichter bij de uitgangstaal blijven. De heren zouden het behoorlijk met elkaar aan de stok hebben gehad.

De overige juryleden, voorzitter Dolf Verspoor, Paul Rodenko, mevrouw E. du Perron-de Roos, Bert Voeten en secretaris mr. D.H. de Bie, zouden er geen uitgesproken mening op nagehouden hebben, en van hen zou dan ook - om de lieve vrede te laten terugkeren - het voorstel afkomstig zijn om de medaille aan Radian te schenken, een Roemeen die ongetwijfeld zeer verdienstelijk werk heeft gedaan, maar van wie weinig mensen hier te lande de merites kunnen bepalen.

Deze roddels zijn volgens de juryleden ‘volkomen uit de lucht gegrepen’. In werkelijkheid verliepen de vergaderingen van de jury in een volmaakt rustige sfeer en bovendien

[p. 16]

waren de dame en de negen heren het over één ding al vrij snel unaniem eens: dat Hawinkels de prijs niet moest krijgen.

Wat is er precies gebeurd? Mulder en Morriën kregen tijdens één van de eerste besprekingen de opdracht De Toverberg eens kritisch door te lezen. Dat deden ze, en ze vertelden de overige juryleden op een volgende bijeenkomst dat de marges van het boek te klein waren om de fouten te noteren. De andere leden van de jury hebben het boek daarna ook gelezen (want ‘alle juryleden kennen Duits en Nederlands’) en ze vonden het allen even slecht.

Enkele opmerkingen van de juryleden: De Toverbeg is de slechtste vertaling van het jaar, Hawinkels beheerst zijn Nederlands niet, het boek barst van de germanismen, hele vreemde, nieuwsoortige germanismen, er zitten honderden fouten in, de vertaling van het nawoord van Von Winter is zo slecht dat je daarmee niet eens van de derde naar de vierde klas middelbare school zou overgaan, de titel is verkeerd vertaald, het boek heet niet Toverberg maar De Magische Berg. Eén jurylid vatte de overwegingen tegen het boek als volgt samen: als de argumenten van de jury ooit nog eens in de openbaarheid zouden komen, dan zou de carrière van Hawinkels definitief gebroken zijn.

Hawinkels, zo vertelden de juryleden (in vertrouwen natuurlijk, want wat de jury besproken heeft is strikt geheim), is niet eens kandidaat geweest voor de prijs. Na enkele vergaderingen bleven slechts twee kandidaten over: Radian en Cora Polet (voor haar Strindberg-, Ibsen- en Hamsun-vertalingen). Het werd Radian; Polet zal volgend jaar opnieuw kandidaat staan voor de prijs.

Virtuoos

Hoe denkt Von Winter over deze toch vrij forse kritiek? Von Winter was vijftien jaar lang bibliothecaris van het Goethe-institut in Amsterdam. Sinds kort heeft hij zich als zelfstandig vertaler gevestigd. Hij is een groot Thomas Mann-kenner, hij kan desgevraagd hele pagina's van De Toverberg uit zijn hoofd citeren. Hem zocht De Arbeiderspers aan om de vertaling van de Toverberg te controleren.

Von Winter: ‘Ik vind het een grandioze vertaling, als je tenminste van het idee afstapt dat je een boek moet vertalen met een woordenboek in je hand’, zegt hij. ‘Soms dacht ik, als ik de Duitse tekst las: deze zin, die krijgt Hawinkels nooit vertaald. Maar hij slaagde er steeds weer in.

Destijds was ik erg sceptisch over het plan om Hawinkels de Toverberg te laten vertalen. Ik had zijn Tristan-vertaling (ook van Mann) gelezen, en die vond ik erg slecht. Ik ben dus aan het corrigeren van de Toverberg begonnen met het idee dat het één grote puinhoop zou worden. Maar toen ik die ruim negenhonderd bladzijden had doorgelezen, wist ik dat dit een virtuoze vertaling was.

Die prijs, dat kan me dus geen donder schelen. Die mogen ze aan iedereen geven. Maar als ze gaan zeggen dat deze vertaling barst van de fouten, dan word ik kwaad. Dan zeg ik: dit is schunnig, dit is laster, dit is jaloezie, dit is broodnijd, die ik in het openbaar zal afstraffen. Zo'n jurylid moet maar eens met het rode potlood aanstrepen waar die fouten zitten. In het openbaar, in De Revisor, in Maatstaf, waar dan ook. En dan zal ik (en Paul Beers wil ook graag) hem antwoorden.

Die titel is fout? Als het De Magische Berg moet zijn, waarom heeft Thomas Mann zijn boek dan niet Der Magischer Berg genoemd? Ze weten absoluut niets van Mann af. Zauberberg, dat woord komt uit de Faust van Goethe. Bij Goethe zou dat ook als Toverberg vertaald moeten worden, want anders past het niet meer in het ritme van het gedicht. Vertaal je Magische Berg, dan wis je de verwijzing naar Goethe uit.’

Als ik Martin Ros, hoofdredacteur van De Arbeiderspers, waar de Toverberg uitkwam, vertel dat een jurylid het boek ‘de slechtste vertaling van het jaar’ noemt, laat hij zijn mond even openhangen van verbazing en begint dan hartgrondig te schelden. Pas veel later vat hij zijn opmerkingen diplomatiek samen. ‘Zolang de stukken niet boven tafel zijn gekomen, vind ik de opmerkingen die de juryleden nu overal rondstrooien, grenzen aan laster.’.

Ik vertel hem dat naar het schijnt vooral de reclameteksten van De Arbeiderspers de juryleden in het verkeerde keelgat zijn geschoten. Op de Vers van de Pers-bijeenkomst, waar uitgevers hun nieuwe uitgaven presenteren, zou De Arbeiderspers een stencil hebben uitgereikt over De Toverberg waarop stond dat Hawinkels met deze vertaling kandidaat stond voor de Nijhoffprijs.

Een jurylid: ‘Het is voor het eerst dat een uitgever in Nederland zo duidelijk een literaire prijs voor zich opeist. Dit zijn methoden die in dit land ongebruikelijk zijn.’

Martin Ros repliceert: ‘Ik lees zo vaak in de krant dat iemand kandidaat staat voor bijvoorbeeld het burgemeesterschap. En vaak wordt dan een ander het. Waarom zouden wij niet mogen zeggen dat Hawinkels kandidaat stond? Daarmee claimden wij de prijs toch niet? En hij stond toch ook kandidaat? Theo Sontrop, directeur van De Arbeiderspers heeft op verzoek van het Prins Bernhardfonds (dat de Nijhoffprijs uitreikt) een lijst moeten opstellen van boeken die Hawinkels vertaald heeft. Dat duidde in een bepaalde richting. Niet?’

Hoe denkt de vertaler zelf over deze rel? Wij treffen hem goedgemutst in Nijmegen aan, waar hij, in een klein kamertje, tussen bed, wasbak en duizenden boeken, waarvan een niet onbelangrijk deel midden in de kamer op een gigantische belt bijeengeharkt, bezig is aan een Shakespeare-vertaling. Shakespeare vertaalt hij met de pen. Op zijn bureau liggen vele vellen papier, die volgepend zijn met een precies en pietepeuterig handschrift, dat niet lijkt te passen bij de rauwdauwerige Hawinkels, die aan het einde van ons gesprek verzucht dat hij soms liever biljart of gitaar speelt dan vertaalt, maar dat

[p. 17]

een massa vertaalwerk hem dat steeds verhindert.

De afgelopen jaren is hij nauwelijks meer aan schrijven toegekomen (want dat doet hij het liefste, hij publiceerde twee dichtbundels en twee verhalenbundels), hij heeft achter mekaar zitten vertalen. Hij vertaalde werken van Hoffmann, Huxley, Sophokles, Shakespeare, Nietzsche, Murdoch, Hesse en God zelve (de bijbelboeken Prediker en Job). En Thomas Mann, natuurlijk, een vertaling waar hij nog voor honderd procent achter staat. Met een onmiskenbaar Limburgs accent zegt hij dat er in De Toverberg nauwelijks fouten zitten. ‘Von Winter heeft hem woord voor woord nagelopen, en hij haalde er een stuk of tien fouten uit. Op 285.000 woorden geen slechte score.’

Hawinkels (33) ziet deze affaire ‘in de traditie van een groot aantal kritische opmerkingen die ik in de loop van mijn vertaalactiviteiten tegengekomen ben. Men vindt dat ik te vrij vertaal.’

‘Toen mijn Antigone-vertaling voor het eerst door de Haagse Comedie in de schouwburg gespeeld werd, ontstonden er rellen in de zaal. Er stonden mensen op die protesteerden ‘in de naam van de westerse cultuur’. Enkele classici waren bijzonder woedend. Zij vonden het natuurlijk vervelend dat iedereen dat toneelstuk nu ineens begreep. Dat hun leerlingen de volgende dag niet op school hoefden te vragen: ‘Mijnheer, wat was nu eigenlijk de bedoeling van dat stuk’.

‘Ik heb het vermoeden, dat er met deze Thomas Mann-vertaling ook zoiets aan de hand is. Ik heb het boek toegankelijk gemaakt, ik heb het de burgerlijke cultureel-bezittende klasse ontnomen en dat mag klaarblijkelijk niet.’

Vervalst

Hawinkels' opvattingen over vertalen gaan zeer ver. ‘Een vertaler moet proberen een boek, bij voorbeeld De Toverberg, net zo voor het huidige Nederlandse publiek te laten werken als dat boek destijds (in de jaren twintig) voor het Duitse publiek gewerkt heeft. Dat betekent dat je je van de tekst verwijdert.

‘Een voorbeeld uit een ander boek. In een roman van Hoffmann komt een zin voor dat een jongen ‘geschwinde’ door de Zwarte Poort van Dresden loopt. Ik had dat vertaald met: ‘met een vaartje’. De corrector van de uitgeverij, een germanist, maakte daarvan: met gezwinde pas, omdat dat veel dichter bij de Duitse tekst ligt. Die man vergat dat ‘gezwind’ voor ons een verouderd woord is, terwijl het in de tijd dat Hoffmann dat woord neerschreef niet verouderd was. Door ‘gezwind’ te gebruiken plaats je dat boek in het verleden, terwijl je het juist naar deze tijd zou moeten halen, niet door het te vervalsen, maar door het dezelfde kracht te geven als het destijds gehad heeft.

Ik heb als kritiek op de Toverberg bij voorbeeld gehoord: op die en die bladzijde staat ‘der junge Mann’ en Hawinkels vertaalt ‘onze jonge man’, en dat is fout. Ja, dat zal ik niet weten. Maar ik bepaal de toon waarin een bepaald hoofdstuk gezet wordt, en als ik het sprekender vind om ‘onze jonge man’ te vertalen, dan doe ik dat.

Nee ik vervals niet. Nou ja, een vertaler vervalst natuurlijk altijd. Vertaler-verrader, zegt een oud aforisme. Je verraadt de auteur die je vertaalt, en je hebt de plicht dat zo fatsoenlijk mogelijk te doen. Dat doe je door die man in deze tijd voor het Nederlandse publiek te vertegenwoordigen, door te zorgen dat wat die man heeft willen zeggen ook goed overkomt. Een vertaler moet een schrijver zijn, een tweede auteur.

Dat dan uit een vertaling niet blijkt of een boek nu in een negentiende-eeuws deftig taaltje is geschreven of niet, vindt Hawinkels geen bezwaar. Ook Nederlandse negentiende-eeuwse boeken zouden herschreven moeten worden, vindt hij. Als voorbeeld noemt hij De kleine republiek van Van Deyssel, dat nu opnieuw is uitgegeven, maar dat door ‘de brabbeltaal volstrekt ontoegankelijk is.

Het belangrijkste dat een vertaler moet doen is de bedoeling van een boek overbrengen. ‘De Toverberg is bij voorbeeld een lollig boek. Vertaal je dat min of meer letterlijk uit het Duits, dan gaat de humor goeddeels verloren. Nu heb ik het zo vertaald, dat je om dat boek kunt grinniken, en dat heeft sommige mensen, die kunst op een sokkel willen zetten, misschien geschokt.’

Kat

Toch zijn het niet Hawinkels' opvattingen over vertalen die de juryleden deden besluiten de prijs niet aan de Nijmegenaar te geven. Een jurylid: ‘Termen als letterlijk vertalen en vrij vertalen zijn middelbare schooltermen. Voor ons geldt alleen maar: goed vertalen of slecht vertalen. En Hawinkels heeft De Toverberg slecht vertaald.’

Van dergelijke opmerkingen ligt Hawinkels niet wakker. ‘Er wordt nu wel veel geroddeld, maar niemand heeft mij nog één woord kunnen aanwijzen dat fout vertaald is. Ik wacht dus op voorbeelden. Verder zal het mij een zorg zijn. Ik heb tot 1980 werk, de uitgevers staan voor de deur te dringen.’

Martin Ros van De Arbeiderspers, ‘Dat arbitraire gedoe van zo'n jury moet maar eens uit zijn. Ik geef degene die de vertaling van Hawinkels de slechtste van het jaar noemt in Maatstaf vele pagina's de ruimte om dat te staven.’

Een jurylid ten slotte: ‘Wij reiken de prijs uit om de beste vertaling(en) te bekronen, niet om iemand een kat te geven.’

Een mooi principe, maar na al die geruchten en verdachtmakingen wil de simpele lezer van De Toverberg misschien ook wel eens weten of die vertaling deugt of niet. Het boek leest als een trein, en het zou voor die lezer een vervelend gevoel zijn als hij naderhand moet merken dat hij in de verkeerde trein is gestapt.

Jan Brokken