Zedekunst dat is wellevenskunste

Achtste hoofdstuck
Vande ootmoedicheyd

1.¹ Tot hier toe zyn voor ooghen ghestelt die vier hoofdstammen, elck met zyne tacken ende spruyten, zo vande dueghden als vande zonden. Nu ist eens tyd te eynden ende dat met het ontdecken van huer alder wortelen, namentlyck met d'ootmoedicheyd, alder dueghden, ende met de hovaardije, alder zonden wortelen ende oorzaken. Van deze twee zal de voorghang hebben d'ootmoedicheyd. Deze is een rechtmatighe vernederinghe zyns zelfs onder Gode ende menschen vermidsaant. ware kennisse van eyghen onwaardicheyd.

2.² Men maght oock zegghen te wezen een matighe verachtinghe zyns zelfs doort anmercken van eyghen snoodheyd ende Godes grootheyd. Deze dueghde werdt van eenighen ghezeyt te hebben voorneemlyck vier oorzaken, te weten datmen inder waarheyd verstaat dat de mensche van zich zelf niet en heeft noch en vermagh dan niet, dat is 'tquade ende zonde; dat hy zich zelve argher kent dan alle ander menschen, zooveel hy van zich zelve is ende heeft; dat hy der-

1 hovaardije, alder zonden wortele vgl. hiervóór, III. 4. 15 (en III. 6. 41): verwaande onwetenheyd wortele alder zonden.

2 niet, dat is 'tquade ende zonde zie hiervóór, noot bij III. 2. 12 (blz. 162).

[p. 430]

halven als een liefhebber der waarheyd ghaerne by elck voor d'aldersnoodste gheacht is; ende dat het ghoed dat in hem is van Gode uyt ghenaden, buyten alle zyne verdienste in hem is.

3. Nopende d'eerste oorzake, dat wy van zelfs niet en hebben, oock niet anders vermoghen dan niet, heeft die meyninghe dat wy ons zelf niet en hebben gheschapen doe wy noch niet en waren. Magh 'tgheen dat niet is oock iet doen? Zo hebben wy ons wezen ende vermoghen niet uyt niet, dats uyt ons, maar uyt Gode, die zelve is het eenighe wezen ende d'Almoghentheyd. Diens ghoedheyd heeft ons gheschapen, op dat wy zouden wezen.

4. Daar toe heeft hy ons oock ghegheven vermoghen om doort rechte ghebruyck van dien zyn ongheschapen ghoedheyd deelachtigh ende mitsdien ghoed te worden. Welcke recht ghebruyck of misbruyck van die moghelyckheyd God heeft ghestelt in onze vrye willekuereaant., zo dat wy in hem moghen willen ghoed worden ende dat benaarstighenaant., of zulx oock niet willen ende niet benaarstighen.

5. Mosten wyt noodlyck willen ende doen, zo en waart gheen dueght, maar dwang ghoed te wezen. Immers zo mochte niemand quaad zyn noch ondueghdlyck. Dit is valsch, 't eerst is dan warachtigh.

6.⁶ Als wy dan 'tpondt van moghelyckheyd om ghoed te worden al schoon recht ghebruycken, ghoed doen ende ghoed worden, wie magh zeggen dat hy zulx van zelf doet of is? Niemand. Als wy dan oock (dat meest ghebuert) dat pond begraven ende niet te werck en stellen, zo hebben wy zulck niet doen van ons zelf ende niet van Gode. Zulck niet doen ende niet ghoed worden is oock zelf zonde ende quaad, als een ontberinghe van 'tghoede dat wy vermochten ende behoorden te hebben.

7. Anghaande de twede oorzake: nadien meest alle menschen 'tschoonste broodt op 'tvenster legghen, meer arbeyden om dueghdlyck te schynen dan te wezen, ende gheen mensch magh weten wat in een ander mensche is, zo ist zwaar, ja ghenoeghaant. onmoghelyck om ander luyden boosheyd grondlyck ende waarachtelyck te weten. Maar wat is lichter dan zyn eyghen quaadheyd ontwyfelyck te weten? Die magh haar in ons niet reppen zonder ons ghevoelen ende weten, ende die rept ende toont haar zo overvloedelyck ende dickmaal, dat

6 dat pond begraven vgl. Matth. 25:18.

[p. 431]

wyze oock ons ondanx met rechtvaardigh wroeghen ons ghewetens moeten weten.

8. Ten derden: als dan de mensche alzo vermidsaant. het licht des goddelycken redelyckheyds inden spieghel zyns ghewetens, namentlyck de wet der naturen, zyn quaadheyd zo ontwyfelyck als groot anschout, zo ghevoelt hy een truerigh onghenoeghen met een verdoemelyck wroeghen over het ontberen vande ghoedheyd die hy hadde moghen hebben ende over 'thebben van zyn quaadheyd.

9. Deze is der zielen zieckte ende een etterigh ghequel des ghemoeds. Diens scherp byten en laat hem niet rusten. Begheerte van ghenezinghe na rust ende na ghenoeghen spuert om na d'oorzake van zulx. Kan hyt in hem zelf niet ghenoegh bekennen, hy ontdeckt zyn ghequel an anderen die hy boven hem verstandigh waant; of zyne vyanden die 'tquade in hem merckende hem zulx verwyten. Zo hoort hy of uyt zynen vriend die vriendlycke, of uyt zyne vyanden die vyandlycke waarheyd.

10. Dit gheldt hem ghelyck, op dat hy maar meer ende meer waarheyds tot verminderinghe van zyn bedrieghlycke loghen (oorzake van zyn verdriet) magh bekomen. Ende merckende dat waarheyd allenx-kens vande loghen bevryt, kryght hy die lief, zy kome dan voort uyt vriend of vyand.

11. Zo hoort hyze ghaerne, ende hem zelf snoder dan allen anderen bevindende verblydt hy zich oock daar inne, dat elck hem voor zulx, dats voor d'alder snoodste achte. Hy wil zelf neder zyn. Vernederen hem dan anderen, zo gheschiet hem na zyn wille. Wie truert om dat hem na wille gheschiet? Dit heet: stoot my daar ick wil wezen, of ick valle daar zelf. Dit maackt dat zulck recht ootmoedigh mensche zich uyter herten moet verblyden in ware verachtinghe, niet min dan die hovaardighe in valsche eere.

12.¹² Het is warachtigh dat gheen dueghde in eenigh mensche magh wezen buyten 'smenschen weten. Wie zoude God konnen dancken van ghaven die hy niet en weet van Gode ontfanghen te hebben? Maar die daar weet dat hy de middelen daar door men ghoede ghaven

12 Het is warachtigh ... weten vgl. Het Kruyt-hofken, I N 13 (W.W. III 80^b vlg.): ‘Of waere Deughde haer selfs niet en kent’, waar Coornhert Francks Paradoxon N 194 weerlegt (vera virtus sui ipsius nescia).
snoodheyd zoo in de W.W.; in de andere uitg. staat: snoodheyds.

[p. 432]

ontfangt van Gode, niet van zich zelf maar van Gode heeft, ende daar by bevint dat niet zyn werck van begheerlyck ontfanghen, maar Godes werck van ghenadelyck schencken oorzake is datmen iet ghoeds heeft, die moet noodzakelyck weten dat het ghoede dat in hem is, oock deze dueghde van ootmoedicheyd zelve, in hem is buyten alle zynen verdienste uyt loutere mildheyd Godes. Dan kan hy in zulck zyn snoodheyd zich verneren ende die Godlycke waardicheyd eerst te recht hoogh pryzen ende eeren.

13. Hier by is nu licht te mercken dat deze ware ootmoedicheyd is een trezorie alder zaligher ghoeden, een gheneestere alder verderflycker qualen ende die eenighe borne, wortel ende moeder, ja oock voedster ende behoedster van alle Godlycke dueghden.

14.¹⁴ Magh oock iemand lydzaam zyn zonder ootmoedicheyd? Danckbaar zyn zonder ootmoedicheyd? Of een vruchtbare boom zyn zonder gheplant te wezen in dit dal (overvloeyende van Hemelsche douwe) van die nedere, diepe, heylighe ende veylighe ootmoedicheyd? Gheenssins. Zo werdt wysheyd met alle d'andere scharen der dueghden den kleynen, verachtenaant. ende inghezonckenen hertghens mildelyck ghegheven vanden hooghen lief-hebber alder nederen zielen.

15.¹⁵ Want God en heeft niemand boven hem, zo heeft hy oock niemand beneven hem; in wat vaatghens zoude hy zynen ghenaden douwe dan doch anders storten dan die beneden hem zyn? Deze worden met ghoeden vervult, hoe neerder hoe meerder, hoe ydeleraant. hoe volder.

16. Meer vatenaant. die vaten die ydel dan die vol zyn of overlopen met opgheblazen blazen ende dicht ghesloten bellen, die 'twater uyt sluyten ende int overlopen (als een ziedende pot) die vaten ydelenaant.. Die nu al wanen ghoed te zyn, dat is die vol zyn van ghoeden in huer zelfs ooghen, die begheren niet ghoed te worden. Deze blyven oock ydel in Godes ooghen, die den ootmoedighen hongherighen, niet den hovaardighen zatten met ghoeden vervult.

17. Die hongheren verstaan huer ydelheydaant., begheren verzadinghe ende verkryghens altyd vanden ghaaf-rycken God, die zulcke zo weynigh magh ledigh laten, als de lucht een open plaatse magh ydel

14 lief-hebber er staat lief-heffer.

15 vaatghens zie hiervóór, noot bij I. 11. 7 (blz. 54).

[p. 433]

laten, zonder die met haar zelf te vervullen. Zo is die ware ootmoedicheyd een ontfangstere der ghoede ghaven Godes.

18. Op die wyze verdiept zich de ware ootmoedighe onder Gode, ende dit als in een ongrondelycke afgrond op 't alder nederste onder God. Want ghelyck God oneyndlyck is, zo weet deze dat hy zo oneyndlyck beneden God is, dat tusschen God ende hem zo weynigh eenighe ghelyckenisse van ghoedheyd magh wezen, als tusschen een ooghenblick tyds ende die oneyndlycke eeuwicheyd.

19. Maar teghen zyn even mensche stelt hy oock zich zelf onder zyn meerder, onder zyns ghelyck, ja oock onder zyn minder, zonder zich zelf immermeeraant. te verheven boven zyns ghelyck, boven zyn minder, ja oock niet boven die d'alder minste ende snoodste schynt te wezen. Want hy meer quaads van zich zelf inder waarheyd weet dan hy met reden vanden ghenen die aldersnoodste schynt voor den menschen, magh vermoeden.

20. Zo en doet niet de hovaardighe ootmoedicheyd, ick meyn die schyndueghd of Hipocrizie. Want deze haar zelf inwendelyck hoogh acht boven allen anderen, zoeckt eer in haar vernederinghe onder allen anderen, ende scheld haaar zelve argher dan allen anderen, om gheprezen te worden van alle anderen.

21. Dit bevint zich zo iemand haar erghens inne lachtertaant., dan vertoornt zy zich meer dan alle anderen. Maar ghevallet dat men eenen waren ootmoedighen scheldet, hy verdraghet met een ghelyckmoedigh hert ende ghelaat al zwyghende.

22. Want de ware ootmoet veracht zynde is stil van mond, lydzaam van grond, oock vreedzaam, ende daarom in haar nederheyd veyligh ende rustigh t'alder stondt.

23. Want zy verstaat dat zulck lasterenaant. kleynder is dan huer schuld, oft schoon den quaadspreker onbekent is, ende denckt dan: wist ghy dat ick weet van my, ghy zoud my noch al bet antasten. Of kent de ootmoedighe zich schoon al ghants onschuldigh van zulck quaad anzegghen, zo weet hy dat hy zulx ende noch argher zoude zyn gheweest, indien God hem niet beter dan hy zich zelf bewaart en hadde.

24. Immers, in allen ghevalle weet hy meest zich zo schuldigh in andere ghebreken, dat hy noch al vele meer lasterens heeft verschuldet. Zyn dat niet ware ende vaste oorzaken om zich in zyn

[p. 434]

nederheyd te houden ende gheen schelden met schelden te verghelden?

25. Dat is dan het eyghentlycke werck des ootmoeds inden ootmoedighen, dat zy den toorn verdruckt, het verachten ghedooght ende haren moedt zelfs willigh onderdruckt int alder nederste. Dit valt haar niet alleen niet lastighaant., maar oock (dat wonder schynt) lustighaant..

26. Want zy haat eyghen eere, verachtaant. der menschen lof ende vliedt dat niet min dan die hovaardighen dat zoecken, zulx dat zy zo vlytigh is int helenaant. van huere dueghden, als die eerzuchtighen zyn int verberghen van huere zonden.

27. Zy schryft haar zelf niet anders toe dan verachtinghe, daarom magh zy oock die verachtinghe vande verachters zo ghaerne lyden als van haar zelve. Wie magh zich verstooren om dat anderen hem doen 'tgheen hy ghaerne zich zelve doet?

28. De nederste plaatse heeft zy lief; magh haar leedt gheschieden alsmen haar zet daar zy ghaerne is? Inde nederheyd is de ruste gheleghen. Zo en rust gheen kloot, van een hooghte afghestoten zynde, voor dat zy komt op 't alder nederste daar zy magh komen, dan rust zy eerst.

29. Deze rust zoeckt de ootmoed. Die vint zy altyd int laaghste; zo bemint zy het laaghste. O rustighe ende ghelyckmoedighe ootmoed, hoe wel is hem die u heeft tot een Koninginne zynre zielen. Want dalende int diepste rysdy int hooghste, dats inden Hemele, inde zalicheyd ende inde lustighe ruste uyt deze aardsche onrustighe moeyten, werringhen ende twisterijen.

30. Al ist nu zo dat de rechte ootmoedighe zulx met vrueghden smaackt ende ondervint, zo en acht hy zich des niet te meer beter dan een ander. Want hoe hy meer ghoeds van Gode gheniet, hoe hy meer kent dat het hem uyt ghenaden gheschiet; dit maackt hem des meer verbonden tot Godes dienste ende mitsdien meer ootmoedigh dan hy te voren was.

31.³¹ Want zo hy meer weldaden Gods in hem verneemt, zo hy meer zyn onwaardicheyd kent. Hy kent zich een onnut knechte Godes, die niet van hem magh ontfanghen ende diet hem alles gheeft dat hy heeft. Zo bevint hy God een milde ghever ende zich zelf een arm ende behoeftigh bedelaar ende ontfangher.

31 een onnut knechte Godes vgl. Luc. 17:10.

[p. 435]

32.³² Wat zoude zulcken mensche moghen verhovaardighen? Wat heeft hy dat hy niet en heeft ontfanghen? Niet altoosaant.. Dit weet hy, dit is zyn hooghste wysheyd, dat hy weet wiens de ghaven zyn, te weten niet zyns, maar Godes, niet des bedelaars, maar des ghevers goed ist.

33. Of hy dan oock al mochte mercken inder waarheyd dat hem de milde Heere meer dan anderen beghaaft hadde, des schryft hy zich zo luttel toe, dat hy zich des te grooter schuldenaar Godes kent te wezen, ende dat hy meerder lasts op zynen halze heeft om die veelheyd van ponden wel te besteden.

34. Dit maackt zorghvuldigh ende des te meer arm of behoeftigh. Want hy verstaat dat by hem de wysheyd niet en is om die groote ghaven wel te ghebruycken. Ziet, zo verstaat hy dat hem daar toe wysheyd ontbreeckt. Daarom bidt hy met ootmoedt vanden Vader des lichts, ghever alder goede gaven.

35. Veroorzaackt hem dan het hebben van groote ghaven meerder ghebrex ende mitsdien meerder vernederinghe ende ootmoedigh biddens, zo vergrooten zyne groote ghaven zyn ootmoedicheyd, dats verde van dat hy daar door zoude verhovaardighen.

36. Hier inne slacht hy den ghierighen, als die meer ziet op 't oneyndelycke ghoed dat hem noch ghebreeckt, dan op het kleyntghen (kleyn byde over groote ryckdommen Godes) dat hy nu al heeft.

37. Want ghelyck de sterren inden opghang vander zonnen zo verduysteren, dat zy gheen licht meer en schynen, zo verdwynen alle zyne ghaven, als hy ziet opten onbegrypelycke, ongrondelycke ende eeuwighe ghoedheyd Godes, zulx dat hoe deze Godlycke zonne der gherechticheyd in zyn herte meer op ghaat, hoe al zyne gherechticheyden meer onder ghaan, in zynen ooghen verdwynen ende te niet worden, ja ongherechticheyd byde Godlycke schynen.

38.³⁸ Dan kent hy meer ende meer inde Godlycke grootheyd zyn zelfs kleynheyd, inde Godlycke wysheyd zyn zotheyd, int Godlycke wezen ende ghoedheyd zyn ydelheyd ende quaadheyd. Hier door neemt die ootmoedicheyd zulx toe, dat hy verschrickt, vreest Gode te ghenaken ende verzinckt ghantselyck in zyn ydeleaant. nietheyd, zegghende: Heere wyckt van my, ick ben een zondaar.

32 Wat heeft hy dat hy niet en heeft ontfanghen vgl. 1 Cor. 4:7.

38 Heere wyckt van my, ick ben een zondaar zie Luc. 5:8.

[p. 436]

39. In zodanighe state gheraackt deze ootmoedighe mensche tot het uyterste eynde daar toe de ware ootmoedicheyd is streckende, te weten tot ware, willighe ende stadighe ghehoorzaamheyd Godes, wiens wille ende ghebieden zy den mensche willigh, begheerlyck ende onderdanighlyck onderworpt met alle zynre zielen krachten.

40. Dit doet zy niet om iet te ghenieten, want zy acht haar zulx onwaardigh, maar op dat de schepper zyn schepsel na zyn believen zoude ghebruycken, want zy acht zulx zyn ghoedheyd waardigh. Dit maackt een hertelycke lust om nerghens zyn eyghen, maar in allen Godes wille te volghen ende te ghehoorzamen.

41. De ware ootmoet ist dan die zo grooten behaghen heeft inde overvloeyende fonteyne alre ghoeden, dat haar bedelbroxkens haar zelve nemmermeer en moghen behaghen. Zo moet de ootmoedighe altyd ten anschou van Gode hem zelf meshaghen.

42. Dit meshaghen zyns zelfs doet hem Gode ende allen ghoeden menschen wel behaghen. Zulcke vernederde worden verheven ende zulcke dienaren Godes ende alder menschen zyn in Gode rechte heren na wenschen. Want zy niemand lastigh zyn, elx last daar zy moghen verlichten ende zich van alle die huer behoeven laten ghenieten. Zo hebben die ootmoedighen vrede met God, vrede metten menschen ende vrede met huer gheweten of conscientie.