Zedekunst dat is wellevenskunste

Sevenste hoofdstuck
Vande wreedheyd

1. Lustighaant. ist te spreken ende te hanteren 'tghene die lieve langmoedicheyd ende bermherticheyd anghaat, maar het dencken alleenlyck vande bloedighe wreedheyd valt grouwelyck. Zo is oock de

[p. 425]

bermherticheyd een menschelycke, ja Godlycke dueghde, want zy maackt den menschen zelf Goddelyck door hare godlycke ende behulpsame ghoeddadicheyd.

2.^{§§2 en 4} Anders ist met die wreedheyd, die zelf onmenschelyck zynde den menschen ontmenscht, tot wolven, beyren ende draken, ja tot duvels maackt door haar verduvelde lust om te verderven.

3.³ Deze is een onmaticheyd des ghemoeds int straffen of (zo andere zegghen) een onmatighe lust tot quelling ende vernieling van menschen. Zy is van aard onrechtvaardigh, onverzoenlyck, hatelyckaant., wraackghierigh, bitter, verwoedigh ende bloedigh. Want zy vergheet gheen, maar vergheldt alle leed dat haar gheschiet is met een opghehoopte mate.

4. Dit stadigh ghedencken van 't ontfanghen leed veroorzaackt die wraackghierighe hate ende maackt den redelycken mensche als een rasend dier verwoedigh ende zo bloeddorstigh, dat hy lust kryght int storten van menschen bloed.

5.⁵ Tot zulcken grouwelycken bloeddorst was vervallen Pollio, die oock leckerheyd zocht inde smake vant menschelycke bloed, 'twelck hy daghelyx midsaant. het dooden zynre slaven dede verghieten in zynen Vyver van Lampreyen, die daar met ghemest zynde een leckere spyze waren voor zynen bloedighen mond. Dat was een recht bloedman, wiens bloeddorst wel verdiende de Tomyriaansche bloedemmer, ghevult met zyn zelfs bloed, om eens daar an zadt te worden.

6. Men vint zo wel wreede onderzaten als Princen, doch is zy schadelycker in deze dan in die. Want der Princen wreedheyd is verzelt

§§2 en 4 Vgl. Sen. de clem. I. 25. 1: Crudelitas minime humanum malum est indignumque tam miti animo. Ferina ista rabies est sanguine gaudere ac volneribus, et abiecto homine in silvestre animal transire.

3 Deze is ... van menschen vgl. Sen. de clem. II. 4. 1sq.: Crudelitas ... nihil aliud est, quam atrocitas animi in exigendis poenis; ... (nostra) finitio continebat in poenis exigendis intemperantiam animi; ... Varia sunt genera eius (crudelitatis) et nullum certius, quam quod in caedes hominum et lancinationes pervenit.

5 Tot zulcken ... bloedighen mond vgl. Sen. de clem. I. 18. 2: Quis non Vedium Pollionem peius oderat, quam servi sui, quod muraenas sanguine humano saginabat et eos, qui se aliquid offenderant, in vivarium, quid aliud, quam serpentium, abici iubebat? O hominem mille mortibus dignum! sive devorandos servos obiciebat muraenis, quas esurus erat, sive in hoc tantum illas alebat, ut sic aleret.
Tomyriaansche bloedemmer zie Herodotus Hist. I 214.

[p. 426]

met macht, maar der onderzaten niet. Daarom laat haar deze zo opentlyck niet mercken als de wreedheyd der landsheeren, ghemercktaant. deze opentlyck int werck uytbreeckt door de macht, daar der ghemeenluyder wreedheyd haar schuylt ende verberght onder 't onvermoghen, oock onder den vreze voor straf. Maar waarder mede na de wil vermoghen, zy zoude haar niet min dan dander tooghenaant., alst gheschien mocht zonder straf te ghedooghen.

7. Dit mercktmen an der ghemeenluyder hovaardighe pronck, ghulzighe leckerheyd, valsche bedrieghlyckheyd ende kanckrighe woeckerije. Want het zo wel wreedheyd, ja doodslagh is datmen eenen laat int water legghen verdrincken diens leven men hadde moghen berghen, als iemanden int water te stoten, dat hy verdrenckt. Is hy niet schuldigh an eens menschen dood die macht heeft om hem daar uyt te verlossen ende zulx niet en doet?

8. Wat doen die hovaardighe pronckers ende pronxters doch anders? Zo menigh arm mensch verderft ende sterft van koude, hongher ende ander ghebreck, die zy hadden moghen int leven behouden, zo zy maar na noodurft hadden willen leven ende die onnoodlycke kosten van huer proncken den naackten ende hongherighen gheven.

9. Zo mochten noch die leckere buycken zelf na nodurft ghenoeghzaam verzaad ende ghezamentlyckaant. oock die hongherighe ydeleaant. buycken ghespyst zyn vande onnodighe kosten diemen doet an Phasanen, Capoenen, Pasteyen ende andere leckere beten, anlockende tot vraticheyd ende den niet hongherende tot een onnatuurlycken etens lust.

10. Dit doen zy niet, zy decken noch voeden met huer overvloet hueren naasten niet, twelck zy mochten doen, latende de zelve alzo van koude ende hongher verderven; is dat niet een onmenschelycke ende doodlycke wreedheyd, datmen onnuttelyck verdoet daar met d'arme mocht zyn ghevoedt?

11. Zouden zulcke oock minder felheyd anden armen tonen, indien zyse in plaatse van zo lancksamen quynende, eenen korten, scherpen dood andeden? Hoe vele heeftmer ghevonden in zo smertelycken lancksamen dood, dat henluyden een bermherticheyd zoude betoont zyn gheweest huer met een korte dood van 'tlanghe ghequel te verlossen?

12. Gheen minder felheyd hanteren zy die door arghelistigh bedrogh

[p. 427]

hen zelve ryck maken met het onschuldigh bederfaant. vanden onnozelenaant.. Deze worden door wel betrouwen bedroghen ende werdt henluyden huer noodurftigh voedsel looslyck ontoghen, zo dat zy in ghebreck vallen ende huer zelf niet meer voeden en moghen. Zo verderven die listighe vossen den simpelen schapen door bedrogh ende loghen.

13. Dit doen mede die ghierigheaant. wolven door den verslinnenden woecker. Die eten allenxkens der armen armen ende benen, ende slockense ten laatsten met huydt ende met hayr (zomen zeyt) ghantselyck op. Waar is hier eenighe barmherticheyd? Immers wat is hier anders dan felle moordelycke ende onmenschelycke wreedheyd?

14. Zodanigh ende desghelyx is der ghemeender luyden wreedheyd die, gheen macht hebbende om haar opentlyck te vertoonen, met veylicheyd vermomt ghaat onder de momaanzichten van edeldom, van staticheyd, van ryckdom, koopmanschap ende leeninghe ende dit zo bedecktelyck, datter weynigh zyn die zulx voor wreedheyd anzien.

15. Immers, deze wrede ende onbermhertighe ghezellen achten zich zelf noch al ghoedertieren te zyn, om dat alle man zulcke huere wreedheyd zo licht niet en mercket als der Princen wreedheyd die, wat onschameleraant. zynde door haar moghentheyd ende ontzich, haar onbeveynsdelyck int openbaar laat vernemen ende kennen, ende oock van velen menschen met trueren werdt ondervonden.

16. Zo heeftmen in vele Tyrannen ondervonden dat zy gheen mesdaad (hoe kleyn oock) vergheven, allen onschuldighen ontzichlyck doen beven door huer wreed verwoeden, sparende de quaden ende vernielende de ghoeden, ende dat niet slechtelyckaant. met een ghemeene dood, maar oock zo fellyck, dat zy voort sterven te recht wel ghevoelen dat zy sterven.

17.^§17 Daar toe verzierenaant. zy nieuwe pynlycke ghereedschappen, ja beloven die subtylste vinders van onghehoorde wreedheyden groote ghaven, om d'ellendighe menschen met veranderinghe van pynen te langher ende te pynlycker te quellen ende, dwinghende den ghenen die uyt pynen den dood begheerden, huers ondanx noch langher in pynlycker smerten te leven.

§17 Vgl. Sen. de clem. I. 25. 2: Nova supplicia conquirit (saevitia), ingenium advocat, ut instrumenta excogitet, per quae varietur atque extendatur dolor.

[p. 428]

18.^§18 Zodanighe wreedheyd toonde de Tyran Tiberius teghen eenen die hem badt om een korte dood, zegghende: hola, ghy en zyt met my noch niet verzoent. Hy ghonde den ellendighen mensch den korten dood niet, om dat hy hem die langhe pyne al te wel ghonde. Deze Tyran hielt het korte sterven voor zo kleynen straf, dat hy, vernemende by een ghevanghen de langhe anstaande pyn voorkomen te zyn met indrincken van doodlyck venyn, over luyde riep, niet anders dan of hem daar an groot leed waar gheschiet gheweest: Carnulius is my ontsnapt.

19.¹⁹¹⁹ Eyndlyck, die moghende wreden diemen tyrannen noemt schamen zich huerder wreedheyd zo weynigh, dat zy daar oock by wylen mede proncken. Dit dede Tamburlanus die, ghevraaght zynde waarom hy zo wredelyck met allen menschen handelde, met een fel anghezichte ende brandende ooghen antwoorde: weet ghy dan niet dat ick gheen mensche, maar de strenghe wrake Godes ben?

20. Ende zeker, hy antwoorde recht. Want zulcke bloed-tappen bieden zich zelfs willigh an tot wrede buedelsaant. Godes, dieze dan oock ghebruyckt tot straffinghe van des volx zonden. Maar daar inne schillen die meyninghen Godes ende zulcker bloedzuypers, dat zy lust hebben om allen menschen te verderven, maar Gods lust streckt om den boetvaardighen door de straf tot zich te bekeren ende te behouden.

21.²¹ Want ghelyck de ghoedertieren God gheen lust en heeft in der zondaren dood, maar wel in huer bekeren ende leven, zo hebben zulcke bloedhonden daar teghen gheen hogher lust dan int pynighen,

§18 Vgl. Er. Apophth., Opp. IV 273 D: Quum audisset (Tiberius) quemdam e reis nomine Carvilium sibi mortem conscisse prius quam esset damnatus, exclamavit: Carvilius me evasit. Adeo leve supplicium esse iudicabat mortem. Quum custodias recognoscentem quidam rogaret ut supplicium maturaret, respondit, Nondum tecum redii in gratiam.

19 Dit dede Tamberlanus ... Godes ben zie Tamerlans antwoord bij Franck, Chronica, ‘De ander Cronijcke’, f. 55^v.

19 Tamberlanus in de W.W. staat: Tamberlanes; in de uitg. van 1630: Tamburlanes. Hoofdstuk 8 en 9. Deze twee slothoofdstukken hebben met de deugd der matigheid niets uit te staan. Het is merkwaardig dat Coornhert over ‘alder dueghden ende ... alder zonden wortelen ende oorzaken’ aan het eind van zijn boek komt te spreken.

21 Want ghelyck ... ende leven vgl. Ezech. 33:11.

[p. 429]

bloedstorten, dooden ende vernielen. Alder menschen trueren is huer vrueghde.

22. Ende ghelyck de gheld-ghiericheydaant., alzo heeft oock die bloed-ghiericheyd eynd noch mate. Het smaken van weynigh bloeds maackt hen dorstigh na meerder bloeds, ende het dooden van weynigh menschen gheeft henluyden oorzake om vele menschen te dooden.

23. Want ghelyck het afsnoyen van tacken oorzake is datter veel meer andere nieuwe tacken uytspruyten, alzo wassen ende vermeren vele nieuwe vyanden doort dooden van weynigh ouden. D'een moorderije baart dander ende deen bloedstortinghe roept d'ander.

24. Zo haten zy elck, elck haat henluyden. Zy willen ghevreest zyn ende worden oock ghevreest. Maar die van velen ghevreest wordt, moet zich oock voor vele vrezers vrezen, ende komen ten laatsten meest al noch int ghevreesde ongheval.