Zedekunst dat is wellevenskunste

Seste hoofdstuck
Vande zachtmoedicheyd ende bermherticheyd

1.^{§§1, 2} Men heeft hier voor moghen zien dat die onthoudelyckheyd of lustdwang haar werckinghe meest heeft int betemmen vande lusten ende begheerlyckheyden; nu zalmen hier zien dat int bedwinghen vande toornicheyd ende wraackghiericheyd meest is gheleghen het amptaant. vande zachtmoedicheyd.

2. Die zegghen eenighe te zyn een gheneghentheyd tot ontfarmen, anderen noemen die een maticheyd des ghemoeds, de macht om zich zelf te wreken nemmermeer ghebruyckende. Men magh die oock houden voor een maticheyd des ghemoeds die de toornighe kracht in stilheyd houdt jeghen den ghenen die den mensche veronghelycken met woorden of wercken.

3. Hoet zy, tis een onderdruxtere ende bezatighstere vande oplopende toornicheyd, want haar rechte eyghenschap is onverstoort te blyven van ghemoede. Deze dueghde werdt anders anghezien inden Princen dan inden ghemenen luyden, ghemercktaant. die als beschermers vande ghemeen ruste alle mesdaad niet en moghen vergheven noch onghestraft laten, twelck alle byzondereaant. menschen teghen huers ghelyck

§§1, 2 Vgl. Valerius, o.c., p. 99sq.: Ut in refrenandis ac moderandis cupiditatibus continentia spectatur, ita clementia in iracundia cohibenda... Definitur a Cicerone clementia, per quam animi temere in odium alicuius concitati comitate retinentur. Seneca...: Clementia, inquit, est temperantia animi in potestate ulciscendi: vel... inclinatio animi ad lenitatem in exigenda poena.

[p. 421]

schuldigh zyn ende behooren te doene. Vande straf der ouderen over huere kinderen, der schoolmeesteren over huer leerlinghen etc. en werdt hier niet ghehandelt.

4.^§4 Ghelyck het nu een Prince, Overheyd of Rechter niet toe en staat aller menschen, zo voeghet hem oock niet gheheel niemands mesdaad te vergheven, ghemercktaant. zulx beyde veel eer wreedheyd dan zachtmoedicheyd of ghoedertierenheyd zoude wezen.

5. Zeker daarmen niemands mesdaad en vergheeft en magh de zachtmoedighe bermherticheyd met allen gheen plaatse hebben; daarmen oock niemand om quaad doen en straft en woont de rechtvaardicheyd niet. Zo straft hy oock den ghoeden die den quaden spaart.

6. Men ziet dan datter is byden Princen straffende barmherticheyd ende sparende wreedheyd. Daarmen uyt liefde vander ghoeder bescherminghe den quaden straft, werdt den onnozelenaant. bermherticheyd bewezen, maar dezen gheschiet wederomme wredelyck, daarmen den quaaddoenders spaart, zo dat zy telcken weder den onnozelen quellen ende plaghen.

7. Onverbiddelycke straf over den quaden schrickt anderen af van 'tquaad doen, vermindert den anwas der quaad-doenders ende vermeert die ruste der ghoeden. Maar het lichtvaardigh vergheven van mesdaden maackt den quaad-doenders stout ende menighvuldigh ende verstoort der onnozelenaant. ruste.

8.⁸ Doch heeft zo wel het straffen als het vergheven zynen mate ende oorzaken, zulx dat het een loflycke dueghde is in een Prince of Rechter scherper om te sporen na oorzaken van ghenade dan van straffe. Daar dan maar eenighe twyfel met reden voorvalt ofmen zal straffen dan vergheven, de straf minderen dan niet, behoort alzulcke twyfel ten voordeel vande barmherticheyds zyde te komen.

9. Want alsmen op 'tscherpste het rechte middel niet en kan treffen, zo is het dolen over de bermhertighe zyde menschelyck, maar het zondighen over de selfde zyde is onmenschelyck ende beestelyck.

§4 Vgl. Sen. de clem. I. 2. 2: nam tam omnibus ignoscere crudelitas est, quam nulli.

8 Daar dan ... zyde te komen vgl. Sen. de clem. I. 2. 2: Modum tenere debemus; sed quia difficile est temperamentum, quicquid aequo plus futurum est, in partem humaniorem praeponderet.

[p. 422]

't Eerste magh namaals, maar 'tlaatste nemmermeer ghebetert werden.

10.¹⁰ Zo en vintmen oock nauwelyx eenige dueghde die pryzelycker is inden Princen ofte heerlyckeaant. mannen dan die zachtmoedighe bermherticheyd ende die ghoedighe verzoenlyckheyd. Want deze is niet min spaarlyck over 'tstorten van eens anders, als van zyn eyghen bloed. Immers hy acht den onderzaten voor ledekens des lichams daar af hy 'thoofd is, ende verschoont daarom (daar hy magh) huer bloed als 'tzyne.

11.
Met macht beschermt hy 'tVaderland,
Den armen droef vertroost zyn hand.
Onghaerne stort hy menschen bloed,
Gheen toorn verrascht zyn wys ghemoed.
Hy gheeft zyn volck die zoete rust,
Met vrede ryck, na wensch en lust.
Dit is der Princen hooghste dueghd,
En dits den wegh na 'shemels vrueghd.

12. Dien onderscheyd hevet metten Overheyd ende onderzaten, dat gheen Overheyd te zachtmoedigh en magh wezen int niet vertoornen, maar wel te bermhertigh int niet straffen van mesdaden, teghen hem als overheyd tot verachtinghe der zelver, of teghen zyne onderzaten tot verstoringhe vande ghemeen ruste streckende.

13. Maar een ghemeen mensche magh zo weynigh te bermhertigh wezen int vergheven, als te zachtmoedigh int ghelyckmoedigh ghedoghen van mesdaad, met wercken of woorden teghen hem gheschiedende.

14. In zodanighen werdt de druystighenaant. anloop des wraackghierighen toorns betemt vermidsaant. de ghoedighe zachtmoedicheyd bestiert zynde met reden. Die wil vergheven, niet wreken, helpen, niet quellen, behouden, niet vernielen. Dat meynt een Poëet daar hy zeyt:

Tis d'eelste lust in d'alder beste menschen
Die niemand quaad, maar elck een ghoed kan wenschen,

immers oock zynen vyanden zelve.

10 Zo en vintmen ... verzoenlyckheyd vgl. Sen. de clem. I. 3. 3: Nullum tamen clementia ex omnibus (hominibus) magis quam regem aut principem decet.

[p. 423]

15.¹⁵ Zulx leestmen ghedaan te zyn gheweest by vele Heydenen (fy onzer veler ghenaamde Christenheyd) ende om een of twee te noemen, by Aristidem, ghenaamt de rechtvaardighe. Want deze, om weldoens wille ghebannen, ghaande uyt Athenen, streckte zyn handen ten Hemele ende bad Gode dat het den Athenienseren zo wel mochte ghaan, dat zy om hem, Aristide, nemmermeer en behoefden te dencken, ende zo beval oock Photion zynen zone dat hy tot gheender tyd zynen onnozelenaant. dood, om weldoens willen hem anghedaan, bestaanaant. zoude te wreken ande Stad van Athenen.

16. Zodanighe zachtmoedicheyd werdt gheboren (als oock haar zuster, die milde bermherticheyd) uyte loutere liefde totten naasten, want die ghont niemanden quaad maar elcken ghoed. Wat zoude een langmoedigh mensche iemanden quaad willen, nadien het eynde daar toe de zachtmoedicheyd streckt oock zelf is het opperste ghoed. Daar staat zy na ende daar na stiert zy des menschen doen ende laten.

17. Zelfs wil zy ghoed doen worden den mensche daar in zy is, door ghoedheyds verkryghinghe; wien zoude zy moghen quaad willen? 'tQuaad wil zy uyt roeden, den naasten wil zy daar zy magh verbeteren.

18. Elck wil zy ghoed doen ende daar door den menschen oorzake gheven om den ghoeden ghever alder ghoede ghaven als des ghoedheyds oorsprong te doen loven ende pryzen, om elck tot zyn ghoedheyd an te wyzen, op dat zy die oock deelachtigh, ghoed ende met Gode een mochten worden.

19. Zo wordt dan de mensche door zachtmoedicheyd een oprechtaant. beelde des zachtmoedighen Godes. Die maackt bermhertigh ende verzoenlyck, die doet lanckzaam, ja nemmermeer vertoornen, maar snellyck vergheven, die doet verachtinghe ghelyckmoedelyck lyden,

15 Want deze ... te dencken vgl. Er. Apophth., Opp. IV 245 E: Quum iret exsulatum, sublatis in caelum manibus deos comprecatus est, sic prosperarent res Atheniensium, ut illis Aristides numquam veniret in mentem.
ende so beval ... Athenen vgl. Er. Apophth., Opp. IV 221 B: Denique quum illi (Phocioni) poculum cicuta temperatum porrigeretur, percontatus est quispiam, si quid filio vellet dicere. Nam is aderat. Ego, inquit, tibi fili praecipio, atque etiam obsecro, ne quid ob huius rei memoriam Atheniensibus male velis. - Dit Apophthegma Photionis wordt door Coornhert aangehaald in brief LXVIII van het Brieven-boeck, blz. 205 (= W.W. III 124^a).

[p. 424]

wraackghiericheyd koelmoedelyck vermyden ende in godzalicheyd spoedelyck verblyden.

20. Zy vergheet dat haar mesdaan is, onthout dat zy anderen mesdaan heeft ende maackt mitsdien haren liefhebberen lief ende anghenaam by Gode ende byden menschen.

21. Zo heeft de zachtmoedighe mensche met niemanden twist, met elcken vrede, oock met hare conscientie zelf, ende bezit zyn aardryck (dats zyn lichaam) ende zyn herte met stadigher rusten. Wien zoude na zulcken zalighen leven niet lusten?

22.²² Anghaande die bermherticheyd valt hier min zegghens af, overmidsaant. hier voor int Capittel vande liefde vele daar af is ghehandelt, alzoot een dochter is vande liefde, een zuster vande mildheyd ende moeder vande aalmisse. Doch moet hier maar noch dit zyn ghestelt, dat zy dan opt edelste ende anghenaamste is, als zy vrolyck is ende spoedigh.

23. Want rasch gheven is dubbelt gheven. Zo verlicht oock haar vrolyckheyd der ellendighen droefheyd. Want dat een ontwyfelyck teken is van rechte willicheyd ende liefde, die zo spoedelyck ende ghaerne den armen helpt als zy ghaerne gheholpen werden. Wat vrolyck is en magh niet droevigh noch zwaarmoedigh zyn.

24.²⁴ Zo en is dan oprechteaant. barmherticheyd (als vele meynen) gheen eyghen droefheyd om een anders lyden, maar een lustighe hertstocht of gheneghenheyd om een anders lyden te verlichten ende hem in zyn droefheyd te verblyden. Der bermhertighen vermoghen werdt door der ellendighen ghebreck ghetrocken als 't yzer vande zeynsteenaant. ende als een hooghdryvende water van een laghe drooghte, daar gheen dam der liefloozicheyd tusschen beyden is.

22 hier voor zie I. 7 (blz. 35 vlg.).

24 zeynsteen zoo ook W.W. I 66^d, 216^a, 341^b.
dam der liefloozicheyd zoo in de W.W.; in de andere uitg. staat: dam liefloozicheyd.