Zedekunst dat is wellevenskunste

[p. 407]

Vierde hoofdstuck
Vande pyne

1.¹ Ghemeenlyck volght na 'thanteren vande quade lusten pyne des lichaams, die zo eyghentlyck inden lichame, als droefheyd eyghentlyck inden ghemoede is bestaande. Zo eyscht oock nu dat hier, na 'thandelen vande lichamelycke lusten, oock wat volghe vande pyne. Die is een smertigh ghevoel inden lichame of (zo eenighe zegghen) een scherpe beweghinghe inden lichame, desselvens zinnen vyand wezende.

2. Het eyghentlyck beschryven vande pyne, die inwendigh is of buyten an den lichame, van der zelver menighvuldighe verscheydenheyden, van huere oorzaken ende ghenezinghen met des daar ankleeft, is het amptaant. der Artsen ende wond-artsen ende een oneyndlyck werck, daaromme en is zulx hier van my niet te verwachten. Maar dencke alleenlyck zo veel daar af te roeren als dienstlyck magh zyn tot deze myn voorghenomen konste van wel leven.

3. Men vint veelreleye aart van pynen, als te weten die zwaar, die licht, die scherp, die zacht, die gheneeslyck ende ongheneeslyck is, met ontallycke andere meer onderscheyden pynlyckheyden. Maar die pyne zy zodanigh als zy wil, zo moet zy zyn een van beyden, te weten lydelyck of onlydelyck.

4.⁴ Is zy lydelyck, zy oeffent des menschen gheduldicheyd, maar is zy onlydelyck, zy rooft het leven. Wat lydelyck is kan de lydzame manlyck draghen zonder wyflyck klaghen. Wat onlydelyck is magh niet langhe duyren, want daar die krachten eynden, moet het lyden eynden.

5.⁵ Als die pyne opt hooghste is gheklommen, moet zy dalen ende minderen, of haar zelf ten bersten springhen. Want wat onlydelyck is en magh gheenssins, zwygheaant. lang, gheleden worden. Want alle

1 een scherpe ... wezende vgl. Cic. Tusc. Disp. II 35: ... dolor (est) motus asper in corpore, alienus a sensibus.

4 Wat lydelyck ... draghen vgl. Cic. de fin. bon et mal. I 49: ... si tolerabiles sint (dolores) feramus.

5 wat onlydelyck ... worden vgl. Sen. ep. 78. 7: ... nam summi doloris intentio invenit finem. Nemo potest valde dolere et diu.

[p. 408]

lydelyck lyden is in, maar 't onlydelycke is boven 'smenschen vermoghen. Wie magh draghen meer dan hy magh?

6. 'tGhezelschappe vande pyne byden ongheduldighen zyn kindsche klachten, wyflyck weenen ende droevigh verzuchten, ende dit niet alleen vergheefs ende niet tot verlichtinghe, maar oock tot verzwaringhe vant lyden. Want onwilligh lyden valt dubbelt lyden.

7. Anders ist byden gheduldighen, want zyn pyne werdt verzelschapt mette heylzame oeffeninghe van dueghde, met hope na d'eeuwighe vrueghde ende met die manlycke ghelyckmoedicheyd. Die mindert het lyden ende vereelt het ghemoedt met het harde eeldt des ghewoonheyds teghen alle anstaande lyden ende pyne.

8.⁸ Want daar is gheen pyne die niet en mindert of door de tyd, of door de ghewoonte. Dit zietmen inde daaghlyxe ondervindinghe. Wat mensch vallende in onghewoonlyck lyden en draaght zich niet ongheschickter met weenen ende klaghen dan die nu het lyden by na ghewoon is te draghen?

9.⁹⁹ Dit was d'oorzake dat Euripides zynen gheduldighen man, het lyden nu al ghewoon zynde gheworden, in zyn teghenheyd dede zegghen alzo:

Waar deze dagh die eerste van myn lyden,
Had' icx niet veel verzochtaant. van langhe tijden
Dees pyne zou my jammerlycken zeer doen troeren,
Als 'thenxt vuel jong dat noyt met toom en was betemt
Zeer raast en springt, ghenooptaant. zo datter 'tbloed afswemt.
Maar my, door pyn verhardt, en magh gheen pyn verstoeren.

10. De oorzaken van pyne zyn voorneemlyck drie, namentlyck nature, toeval ende wille, waar af die twee eerste byden menschen niet, maar de derde wel vermyd moghen werden. Wie magh maken dat het sterven ende bederven der naturen dat voor de dood ghaat, gheen pyn en zy?

8 die niet er staat: dit niet.

9 Euripides de aanhaling uit Euripides vond Coornhert bij Cic. Tusc. Disp. III 67: Si mihi nunc tristis primum inluxisset dies, / nec tam aerumnoso navigassem salo, / esset dolendi causa, ut iniecto eculei / freno repente tactu exagitantur novo; / sed iam subactus miseriis obtorpui.

9 ghenoopt zoo in de W.W.; in de andere uitg. staat: ghenopt.

[p. 409]

11.¹¹ In wat menschen vermoghen ist oock altyd te vermyden een pestilentiale lucht of eens tyrannen of quaaddoenders ghewelt, slaghen of wonden?

12. Maar wie weet niet dat vele dronckerts, ghulzighers ende hoereerders wel zouden moghen (zo zy wilden) vermyden die zware ende schandelycke zieckten, pynen ende smerten die zy door huer moetwilligh zuypen, vreten ende hoereren zich zelfs opten halze halen?

13. Alle zodanighe hebben niet alleen pyne inden lichame, maar oock noodzakelyke droefheyd inden ghemoede. Want dees pyne is zondelyck ende schuldigh, daar uyt komt het onvermydelyck trueren, knaghen ende wroeghen over zulcke huere zonden, welcker rechtvaardighe straf inden lichame oock verzelt ende verzwaart werdt met de droefheyd des ghemoeds.

14. Zo baart altyd noodzakelyck alle schuldighe pyne des lichaams oock droefheyd des herten, maar dit is anders met d'onschuldighe pyne die den mensche of uyter naturen of uyt toeval, buyten zynen toedoen opkomt. Want daar gheen zonde en is, daar en is gheen droefheyd.

15.¹⁵ Ende hier met meynde ick vande pyne te ghaan tot de onthoudelyckheyd. Maar want eenighe houden dat alle pyne des lichaams, zy zy dan schuldigh of onschuldigh, noodzakelycken veroorzaackt droefheyd des ghemoeds, twelck ick anders houde, ende onder de zelve oock eene is van myne alder jonstighsteaant. vrienden, hebbe ick het voors. myne ghevoelen hier opt kortste my moghelyck is willen bewyzen, ende te dien eynde hier eerst stellen een zo korten als klaren onderscheyd die daar is tusschen droefheyd ende pyne, zonder welcke te verstaan niet recht van deze zake en magh gheoordeelt werden.

16.¹⁶ Droefheyd houde ick hier te wezen (als oock hier voor) een verstoringhe des ghemoeds, maar pyne is (zo oock hier int beghinne

11 lucht er staat: licht.

15 eene van myne alder jonstighste vrienden H.L. Spiegel, zie Bronnen, brief 27 en 28 (blz. 249 vlg.). - Over pijn en droefheid heeft Coornhert reeds herhaaldelijk hiervóór geschreven; zie I. 14. 58, 60-62; V. 6. 7, 8; 7. 64-66, 69.

16 hier voor zie I. 14. 1 (blz. 72).

[p. 410]

is ghezeyt) een smertigh ghevoel inden lichame. Nu is 'tghemoed, dat inde ziele bestaat als een onzichtbaar ding, wat anders dan 'tzichtbare lyf. Want men niet licht iemand zo onverstandigh vint die zegghen zoude willen dat die onzichtbare ziele ende 'tzichtbare lichaam een zelve ding zyn, om dat zy te zamen een zelve mensche maken.

17. De ziele oft ghemoed dan, als wezende wat anders dan 'tlichaam, heeft oock zyn byzundere ende eyghen werckinghe ende ghedoghen, die 'tlichaam niet en heeft, zo weder 'tlichaam heeft, die 'tghemoedt niet en heeft. 'tGhemoed denckt, maar 'tlichaam gheenssins. Zo ghevoelt weder het lichaam de pyne, maar 'tghemoed gheenssins, dan alleen doort dencken in een verbeeldinghe.

18. Zo heeft het lichaam warachtigh ghevoel vande pyne, maar 'tghemoed heeft daar niet af dan een verbeeldinghe. Is nu die verbeeldinghe vande pyne des lichaams (die 'tghemoed niet en magh ghevoelen) inden ghemoede voor quaad gheoordeelt, zy magh dan onghetwyfelt droefheyd veroorzaken inden ghemoede, zo zy wederom blydschap daar in magh baren, als die pyne inde verbeeldinghe voor ghoed is gheoordeelt.

19. Een zelve ghevoelen van lyflycke pyne magh dan zo wel blydschaps als droefheyds oorzake wezen inden ghemoede, na dat desselfs oordeel daar van is. Wat zo wel blydschap als droefheyd magh baren, en magh gheen noodzakelyke oorzake van droefheyd wezen.

20. De twede onderscheyt is niet kleynder tusschen deze twee. Want men magh gheen pyne ghevoelen dan van het jeghenwoordighe zeer. Daar teghen maghmen droevigh zyn van 'tquade, zo wel dat nu al is gheleden ende datmen noch toekomende vreest, als van 'tquade dat jeghenwoordigh is.

21. Nadien dan droefheyd wat anders is dan pyne, zo maghmen 't een hebben zonder 't ander. Magh dan oock iemand ontkennen datmen magh droevigh zyn zonder pyn des lichaams te hebben? Niemand dan die noyt droevigh en was. Maghmen dit hebben, te weten droefheyd zonder datte, namentlyck pyne, waarom en zoude men niet moghen hebben dat, ick meyn de pyne, zonder dit, te weten droefheyd?

22. Immers, ick zegghe noch meer. Nadien pyn zo weynigh noodlycke oorzake blyckt te wezen van droefheyd als droefheyd van pyne:

[p. 411]

datmen pyne magh hebben inden lichame ende daar beneven blydschappe hebben of blyde zyn inden ghemoede.

23. Men moet immers kennen dat een mensche, hongherigh leckere spyse etende, een lustighaant. ghevoel inden lichame, dat versterckt wordt, magh hebben, niet jeghenstaande 'tghemoed bezwaart is met anxtighe droefheyd. Magh dit zyn, waarom dat niet? Magh 'tlichaam lust hebben onder een truerigh ghemoed, zo magh immers 'tghemoed oock wel blyde zyn in een pynlyck lichaam.

24. Oock is kenlyck dat de oorzake van droefheyd niet anders en is dan datmen heeft ghehad, heeft of vreest te hebben iet datmen voor zich te hebben waant of weet quaad te wezen, zo mede datmen ontbeert 'tgheen men ghoed acht of weet. Zo is het jeghendeel van zulx oorzake van vrueghde, te weten datmen heeft jeghenwoordigh of inder memorien of inder hopen iet datmen ghoed voor zich weet of waant te zyn.

25. Nadien nu iemand pyn inden lichame magh hebben die hy waant of weet dat hem ghoed zy, 'tzy dan om dueghd te verkryghen of om veel meerder quaad daar door te ontghaan, wie zal moghen lochenen dat zulck een niet alleen wel magh, maar oock noodlyck moet hebben blydschap in zynen ghemoede mitsaant. onder zyn lichamelycke pyne?

26.^{§§26, 27} Laat ons dit hier uytbeelden in een gheschiedenisse van een mynre oude vrienden; zynen Name was Gelle Glaasmaker, namaals schipper, doe ter tyd stierman of hooghbootsman. Deze lagh voor Vlissinghen ghereet na Spangien te varen. Des marghens, als namiddaghes het schip van lande stack, hieltaant. hy zich zo zorghlyckenaant. wonde in zyn been, dat hy moste blyven ende 'tschip laten varen. Tot die pyne quam droefheyd vande verzuymde winst ende nodighe schade der kosten int ghenezen. Des derden daghes, als die wonde inde bitterste smerte stont, verhoorde hy int zeker dat het schip met alle 'tvolck was ghezoncken.

27. Nu hielt hy zyn leven beter dan 'tverlies van 'tgheld of zyns beens ghezondheyd. Dit maackte hem blyde int hebben van die heylzame wonde ende van die nutte schade des gheldes, als middelen waar door hy 'tbeste, te weten zyn leven, hadde behouden. Zo hadde hy teffensaant. pyne in zyn vleesch en bloet, ende blydschap in zyn ghemoedt.

§§26, 27 Zie hiervóór, I. 14. 27 vlg. (blz. 76).

[p. 412]

28. Zodanighe exempelen vintmer daghelyx veel. Wie, zekere ghenezinghe verhopende, en lyd niet met een blyd ghemoed de scherpe pyne van bittere gheneesdrancken of vuyl-vleesch etende plaasters?

29. Ende hier met ghenoeghzaam bewezen achtende dat de lichamelycke pyne gheen noodzakelycke oorzake en is van droefheyd, zo 'tzelve oock noch hier voor meer is ghebleken I. XIIII. 55, ende oock zo vele hier nodigh was ghezeyt hebbende vande pyne, kome ick nu tot die onthoudelyckheyd ende ononthoudelyckheyd.