Zedekunst dat is wellevenskunste

Derde hoofdstuck
Vande wellust

1. Daar is lust des ghemoeds ende des lichaams, maar droefheyd is (eyghentlyck te spreken) alleen inden ghemoede ende pyne inden lichame. Men noemt de lust oock veeltyds wellust, hoe wel niet wel,

[p. 400]

alzo niet alle lust wellust en is, maar wel alle wellust oock lust is. Wellust ist daar iemanden wel, dats na 'tghoede lust, maar ist oock wel ghelust daar iemands lust ten quaden streckt?

2. Zo is dan (alsmen eyghentlyck zoude willen spreken) alle wellust ghoed, maar niet alle lust. Want men vint oock quade lust. Doch wil ick hier zonder onderscheyd 't een voor 't ander nemen na de ghemeen wyze van spreken om subtylheyd te vermyden.

3. Tusschen die luste des ghemoeds ende blydschappe is die onderscheyd, dat lust werdt gheboren alleenlyck uyt het anschouwen, maar blydschap uyt het verkryghen van 'tghene ghoed of schoon is of schynt, zo dat de lust ghaat voor de begheerten ende die begheerten voort verkryghen van 'tbegheerde, 'twelck des blydschaps onafscheydelycke ghezellinne is.

4. Zo bestaat lust int anschouwen, maar blydschap int ghenieten vande ghewaande of ware schoonheyd of ghoedheyd. Deze lust is een zoete anlockinghe om te begheren 'tgheen men waant of weet ghoed of schoon te wezen.

5.⁵ Men vindt inden mensche luste des ghemoeds ende des lichaams, ende dit in beyden ghoed of quaad, na dat d'oorzaken ofte eynden zyn daar uyt zy voortkomen ofte haar toe strecken. Goed is de luste des ghemoeds die daar werdt gheboren uyt warachtigh anschouwen van 't opperste ghoed, maar quaad is de luste die voortkomt uyt een bedrieghlycke verbeeldinghe van 't opghepronckte schynghoed.

6. Wt de ghoede lust spruyt de ghoede begheerte. Die jaaght met hope na 'tverkryghen van 't opperste ghoed, twelck van 'tghelove wordt ghevanghen of ontfanghen. Daar verneemtmen dan des oppersten ghoeds zalighe vruchten, te weten die blydschappe (wezende een zoete beroeringhe des ghemoeds), een ghenoeghlycke verzadinghe der ghoeder begheerten, een rustighe luste ende lustighe ruste, twelck ware zalicheyd is.

7. Hier uyt maghmen nu zien dat het opperste ghoed vanden ghenen die dat warachtelyck kennen werdt begheert, niet om zyne zalighe vruchten wille, die van zelfs volghen, maar om zyn zelfs ghoedheyd ende schoonheyds willen, die de begheerte ende luste tot zich locket.

5 ghoed of quaad ... strecken vgl. Aristot. Eth. Nicom. X. 5. 6: Itaque illa quidem voluptas, quae honestae actioni propria est, bona erit; quae pravae, mala. Nam et ipsae cupiditates, bonarum rerum quidem laudabiles sunt, malarum vero vituperabiles.

[p. 401]

Men magh de zalicheyd, lust ende rust begheren, zonder hueren oorsprong inder waarheyd te kennen, maar men magh 't opperste ghoed niet verkryghen, zonder ghezamentlyckaant. zyn zalicheyd, lust ende rust te verkryghen. Wie de boom heeft, die gheniet haar vruchten, die de fonteyn heeft, die heeft haar beexkens ende wie de zonne heeft, die heeft oock 'tlicht.

8. Alhoewel hier uyt volght dat zy alle het opperste ghoed minder lief hebben dan huer zelve, die dat niet om zyn zelfs maar om zyn ghavens wille, als om den hemel, om de rust, lust ende zalicheyd (dat is dat zy huer zelf, niet het opperste ghoed) lief hebben, zo waar nochtans wel te wenschen dat vele menschen noch zulcke liefde hadden tot huer zelf, dat zy op dezen eersten trap waren ghetreden ende vande aarde met desselfs liefde met beyden voeten, dats met huer begheerten, afghescheyden waren ende mette zelve voeten altyd meer ende meer opwaarts schreden na de Hemelsche ghoeden.

9. Want zy zo meer ende meer opstyghen, 't opperste ghoed meer ende meer ghenaken, dat meer ende meer schoon ende ghoed kennen, meer ende meer begheren ende verkryghen zouden. Want zyt ten laatsten beter dan huer zelf kennen ende ten laatsten meer dan huer zelf liefhebben zouden.

10. Dat is immers buyten alle twyfel waarachtigh dat de schepper alre dinghen zelf beter is dan alle, zwygheaant. dan eenigh zynre schepselen. Elck mensche is mede een schepsel des scheppers. Wat mensche dan 't opperste ghoed, dat God de schepper zelf is, om die wellusts ende deze om zyn zelfs willen begheert, die acht onwyslyck zich zelve, maar een kleyn deelken van 'tghehele maacksel wezende, niet alleen beter dan de wellust, maar beter oock dan God, die immers de schepper ende het opperste ghoed zelve is.

11.¹¹ Want alle 'tghene dat om wat anders dan om zich zelfs willen werdt begheert, werdt minder ghoed ghewaant te zyn dan 'tghene om welx willen dat ander werdt begheert. Zo acht hy 'tgheld minder ghoed te zyn dan de wellust, die 'tgheld om des wellusts willen begheert.

12. Dit blyckt daar an dat zulck een willighlyck 'tgheld uyt gheeft

11 Want alle ... begheert vgl. Aristot. Eth. Nicom. X. 2. 2: Maxime praeterea expetendum esse (Eudoxus existimabat), quod non alterius gratia, sed per se tale est.

[p. 402]

om by schoon vroukens te slapen of om zynen buyck met leckere spyzen ende drancken te vullen, om 'twelck te bekomen die liefhebber van zulcke lyflycke lusten oock eere, conscientie, ja God zelve willighlyck zoude ter rugghe stellen ende verlaten. Deze dwaasheyd zietmen daghelyx niet dan al te veel by velen.

13. Al is nu die voorghemelde na God spuerende luste heyligh ende ghoed, als voortghekomen zynde uyt waarheyds kennisse vande Godlycke ghoedheyd ende als daar toe alleenlyck streckende ende daar na jaghende, zo en is zy nochtans zelve niet het opperste ghoed, want waarmen na jaaght dat en heeftmen noch niet, ende watmen niet en heeft dat en ismen zelf noch niet.

14. Is dan deze heylighe lust des Godlycken ghemoeds het opperste ghoed der menschen niet, vele minder zal dat moghen zyn die dierlycke lust des aardschen lichaams, ende noch al vele minder die quade lust der onwyzer herten.

15. Maar hoe zoude des lichaams dierlyck ghevoelen des menschen opperste ghoed moghen zyn? Maght oock van zelfs ghoed zyn wat mesbruyckt magh worden? Wat wordt doch meer mesbruyckt dan die lichamelyke luste? Vintmen oock argher quaad der menschen dan deze mesbruyckte luste? Zo is zy den mensche quaad, want zy maackt hem quaad. Ten magh niet ghoed zyn van zelfs dat iemanden quaad maackt; maght niet ghoed zyn van zelfs ten magh voorwaar het opperste ghoed niet wezen.

16. Alle wat van zelfs ghoed is ende zynen hanteerders ghoed maackt, ghelyck alle dueghden zyn, en maghmen niet te vele begheren noch hanteren. Dit en maghmen vande lichamelycke wellust immers gheenssins zegghen, want meest elck begheert ende hanteert die veel te vele. Zo en is de lyflycke lust des menschen opperste ghoed niet.

17.¹⁷ Oock moghen deze lyflycke lust alle quade menschen ghenieten zo wel als die ghoeden, maar deze alleen ende niet die quade menschen moghen die rechte wellusten des ghemoeds ghenieten. De quaden gheenssins zo langhe zy quaad zyn ende blyven. Zo belet dan 'tghenieten van des lichaams lusten in den quaden huer ghoed worden. Ten magh voorwaar niet ghoed zyn dat des menschen ghoed

17 Oock moghen ... als die ghoeden vgl. Aristot. Eth. Nicom. X. 6. 8: Postremo ... corporeis ... voluptatibus etiam unusquisque ac vel mancipium etiam quodlibet, non minus quam vir optimus, potiri poterit.

[p. 403]

worden belet ende hem in quaadheyd hout. Zo ist oock zo verde van daar dat de lyflycke welluste des menschen opperste ghoed zoude zyn, dat zy oock meest elck niet ghoed, maar quaad is.

18.¹⁸ Meest elck, zegghe ick, twelck zo warachtigh blyckt int daghelyx ondervinden, dat veel vanden wyzen ouden des lichaams lusten ghezeyt hebben te zyn des menschen alder verderflyxte vyanden. Want het zyn zyn huysghenoten ende doen onder schyn van vriendschap 'tvyandlyxte quaad.

19. Zy schynen in der onwyzen ooghen ghoed, hoewel zyt niet en zyn. Deze valsche schyn is de laghe daar in zy den zotten belaghen, door een ghesukert venyn behaghen, alle ghoeden raad verjaghen ende zo met willighe blindheyd plaghen, dat zyt altyd te laat huer ondanx beklaghen. Te laat, ghelyck als de visch het anlockende aasken ingheslockt hebbende, te laat den doodlycken anghele ghevoelt in zyn kele.

20.²⁰ Zo is de lyflycke wellust den zotten een verderflyck aas. Ist dan al recht datmen zulcken bedrieghlycken, valschen ende schandelycken hoere (ick meyn de dierlyke luste die meest werdt mesbruyckt) wil stellen in 'tghezelschappe vande Goddelycke maachdekens der dueghden? Ja, datmense boven alle de zelve stellende vereeren zoude metten Godlycken name des alderoppersten ghoeds? Zulcke stemmen hebben meer gheluyts nader dieren, ja zueghen, dan na menschelycke stemmen.

21. Vande mesbruyckte lyflycke welluste spreke ick zulx, zoude die 't opperste ghoed zyn? Maghmen dat mesbruycken? Neen voorwaar, maar wel 'tgheen middelbaar is als deze. Die werdt van meest elck mesbruyckt. Dan is zy een naer-aapster van 'tghoede, een ghoed-schynende quaad, een vyandinne vande reden, een blindheyd des

18 veel vanden ... vyanden vgl. Cic. Cato Maior de Senect. 39sq.: nullam capitaliorem pestem quam voluptatem corporis hominibus dicebat (sc. Archytas Tarentinus) a natura datam ... Cumque homini sive natura, sive quis deus nihil mente praestabilius dedisset, huic divino muneri ac dono nihil tam esse inimicum quam voluptatem.

20 Ist dan al recht ... dueghden vgl. Sen. de benef. IV. 2. 4: Non indignor, quod post voluptatem ponitur virtus, sed quod omnino cum voluptate conferatur contemptrix eius et hostis et longissime ab illa resiliens, labori ac dolori familiarior, virilibus incommodis, quam isti effeminato bono.

[p. 404]

ghemoeds, een afwegh ter zonden, een moeder alder zieckten ende een ettrighe kancker des levens.

22.²² Deze lyflycke wellusten zyn voor den dierlycken menschen niet dan zoetzinghende Syrenen om huer af te leyden van huer rechte vaderland, ende een toversche Circe die den menschen in zwynen verandert door hare zwynighe ende venynighe, maar zoetschynighe drancken.

23. Daar dienen zy schandlyck huer lusten zonder rusten zo blindelyck, dat zy oock huer verderven liefhebben. De tedereaant. luste heerschapt, maackt van mannen wyven, doet de dueghden verdryven ende, niet konnende mate houwen, verghelt zy een korte ketelingheaant. met zo langdurighe als smertelycke rouwen.

24. D'oorzake van zulck mesbruyck is niet een noodzakelycke quade gheneghentheyd vander naturen, maar een willighe verbeeldinghe vande voorleden wellusten. Die schildert meest elck zelf in zyne ghedachten.

25. Daar zietmen op onkuysche ghezichten, op leckere smaken ende op zoet-smeltend ghevoelen. Daar, zegghe ick, speeltmen int herte met brandende kolen; die ontsteken 'therte, de begheerten vlammen en bersten uytaant. na verkoelinghe zulcker vyerigher of ghulzigher lusten.

26. Die zyn niet natuurlyck, maar zondelyck; niet redelyck, maar onredelyck. Wat mate kanmen houden in zulcken vuyrighen, ontydighen ende onzinnighen hertstochten?

27.²⁷ Int byslapen werd de natuurlyke kracht verkracht door 'tghewelt van d'onkuysche ghedacht, ende int eten werdt de maghe door een tooversche hongher na d'inghebeelde leckerheyd niet beraden, maar tot walghens toe overladen.

28. Wel is waar dat die ledighe ghedachten huer niet en moghen wachten voor zulcke gheyle ghezichten ende leckere verbeeldinghen, maar de mensche magh terstont doort anroeren van Venus vlammen ende den rueck van ghulzicheyds koken zich bedaren, de snuevelaant.

22 Circe er staat: Circes.

27 int eten ... beraden zoo in de W.W.; in alle andere uitg. staat: ende int eten voor de nature honghert, door een tooversche hongher na d'inghebeelde leckerheyd, werdt de maghe niet beraden.

[p. 405]

plaatse myden, die ledighe ghedachten zulck quaad werck benemen ende de zelve ander ghoed werck gheven.

29. Zo magh niemand lanx de wegh ghaande met open ooghen zich hoeden dat er niet onreyns voor en verschyne, maar hy magh d'oghen vande aardsche vuylicheyd afkeren totte hemelsche zuyverheyd.

30.^§30 Zo maacktmen verbond met zyn ooghen dat zy opt maachdeken noch opter tonghen bedrieghlyckheyden niet en dencken, want zorghlyckaant. spelen ist met dit kruydeken Noli me tangere, dats Roert my niet. Ende zo gheeftmen dezen altyd omdraeyende molen der ghedachten ghoede terwe te malen tot warachtigh voedsel der zielen, daar zy by ghebreck van zulx niet dan kaf, wind ende ydelheyd maalt.

31. Want zonder ghedachten en is gheen wakende mensche. Die moeten zyn of ghoed of quaad. Zyn zy quaad, daar komen uyt quade lusten, voorts quade begheerten, quade wille ende quade wercken. Maar zyn de ghedachten ghoed, huer begheerten, wil ende werck is ghoed.

32.³²³² Zo veel is gheleghen aant waarnemen der ghedachten ende 'tghoed werck gheven der zelver. Die ghaan voor de wercken ghelyck der vruchtbomen bloeysel voor de vruchten, want ledicheyd is d'oorzake vande ydeleaant. ghedachten ende zonderlingheaant. vande heete minne. Dit verstont oock wel de meester vande onkuysche minne als hy zeyde:

Iaaghdy ledicheyd uyt u zinnen,
Ghy vernielt den boogh der minnen.

33. Dats ghezeyt vande quade lyflycke lusten. Zyn die al schoon niet recht menschelyck, zy zyn noch ten minsten eensdeels dierlyck, maar men vint quade lusten des ghemoeds die duvelsch zyn.

34. Want ghelyck daar zyn godlycke menschen, die met het ghoede zo zyn vereenight, dat henluyden 'tghoed doen van ghantser zielen een lust is, of zyt schoon anderen doen zonder zelf eenigh nut daar af te

§30 Vgl. I. 6. 13, 14 (blz. 31 vlg.).

32 de meester vande onkuysche minne Ovidius, zie Rem. Am. 139: Otia si tollas, periere Cupidinis arcus. - Ook aangehaald in W.W. I 241^c en III 497^v.

32 waarnemen der ghedachten hierover schreef Coornhert in 1568 Korte Berichtinghe vander ghedachten waarneminghe (W.W. I 188^v-190).

[p. 406]

ghenieten, zo vintmen mede luyden die zulx met het quade zyn een gheworden ende verduvelt, dat henluyden het quaad doen een lust is, al hadden zy daar gheen bate altoosaant. af, ja dat het henluyden een lust is als anderen quaad doen, of als yemand wat quaads wedervaart.

35.³⁵ Zo leestmen van een tyranne dat hy, tredende over de bloedighe lichamen van etlycke hondert menschen die hy hadde doen doden, van lusten riep: O, wat heerlycker dagh beleve ick nu. Dat was voorwaar een bloedighe ende verwoedighe luste.

36. Zo zietmen noch daghelyx dat luyden, door huer qualyck huyshouden arm, door huer hoerderije pockighaant. en leemtighaant., door huer schandelyck leven eerloos, of door huer overdaad strafwaardigh gheworden zynde, een lust daar in nemen dat anderen henluyden in huer armoede, onghezondheyd, schande of strafwaardicheyd ghelyck worden, uyt waan dat een ghemeen plaghe (zomen zeyt) wel rustetaant.. Rechtsaant. of ander luyder lyden henluyder lyden wech name, twelck zo nochtans niet en is.

37. Maar boven al is deze quade luste recht duvelsch ende helsch inden nydighen, die uyt vreemde vrueghde een eyghen trueren scheppen, ende uyt der ellendigher droefheyd een minderinghe vanden huere. Want dit zynse die zich verlustighen ende verblyden in huers naasten verdriet ende lyden.

38.^§38 Welcke duvelsche lust Socrates huer misgonnende, henluyden tot allen plaatsen daar yemand ghoed wedervoer ooghen ende oren wenschte, op dat zy met alle mans vrueghde ghepynight ende zo van zulcke huere boosheyd verlost mochten worden.

35 Zo leestmen ... ick nu zie Sen., de ira II 5: Volesus, nuper sub divo Augusto proconsul Asiae, cum trecentos uno die securi percussisset, incedens inter cadavera vultu superbo, quasi magnificum quiddam conspiciendumque fecisset, graece proclamavit: O rem regiam!

§38 Coornhert haalt dit gezegde van Socrates reeds aan in Duyvels wet swaar (a^o 1564; W.W. I 246^b). Vgl. Gualteri Burlaei Liber de vita et moribus philosophorum p. 136: (Dicebat Socrates) digni autem invidi sunt ut, si fieri posset, in omnibus civitatibus aures et ita oculos haberent, ut de omnium profectibus torquerentur. Zie ook Franck, Chronica. De yerste Cronijcke, f. 89 (‘De vrije Spruecken Socratis’).