Zedekunst dat is wellevenskunste

Twede hoofdstuck
Van kranckheyd of zwackheyd

1. Het jeghendeel vande Starckheyd, die dueghde is ende daar af nu is ghezeyt, is de kranckheyd of zwackheyd, twelck tghevolgh vande zonde is. Die en is gheen zieckte des lichaams, maar der zielen, waar af deze kranckheyd (eyghentlyck te spreken) maar een ghevolgh is.

2. Ghelyck eens menschen lichaam na langhe uytteringhe vande zieckte krachteloos ende zwack wordt, alzo wordt deze kranckheyd der zielen oock inden mensche na langduyrighe zieckte ende by-blyvende onghezondheyd des ghemoeds.

3.³ Want daar de mensche doort ghewoonlyck hanteren vant quade quaad wordt, daar neemt in hem d'overhand de quaadheyd, twelck niet is ende mitsdien onmachtigh. Zo daar meer niets ende onmachts inden mensche is, zo daar min wezens ende machts in hem is. Want het ghoede is, heeft wezen ende macht.

4. Dit magh niet komen inden mensche, zo langhe hy ydelheyd, dats 'tquade ende niet, onder eenen schyn van ghoed ankleeft ende lieft. Die de duysternisse lief heeft, die vliedt het licht, dat en komt daar niet inne noch hy en gheniet dat niet.

5. Ghelyck nu de duysternisse niet anders en is dan een ontberinghe vanden lichte, zo en is de zonde niet anders dan ontberinghe van dueghde, daarmense hadde vermoghen ende behoren te hebben, ende zo en is 'tquade inden mensche oock niet dan een ontberinghe van wezen dat hy nu hadde moghen hebben ende in hem behoort hadde te wezen.

6. In wie dan niet en is het ghoede ende wezen, alst nu al langhe behoort hadde in hem te wezen, in hem is het quade ende niet, twelck

3 quaadheyd twelck niet is zie hiervóór, III. 2. 12 (blz. 162).

[p. 330]

is een zieckte ende ghequel der zielen. Zo die langher inden mensche blyft, zo hy zwacker werdt ende krancker.

7. Want ghelyck des menschen lichame werdt ghevoedt ende ghesterckt doort nuttighen vanden brode, zo werdt des menschen ghemoede ghesterckt doort ghenieten van waarheyd ende ghoedheyd. Nu en eten die ziecken naden lichame luttel of weynigh. Zo verteert de zieckte die krachten ende maackt magher ende krachteloos.

8.⁸ Alzo mede verdwynenaant. allencxkens noch die zelve krachten des ghemoeds die inden mensche zyn. Want zo langhe de zieckte des ghemoeds de loghen ende 'tquade stadelyck hanteert, ende de mensche niet en ontfangt de waarheyd of 'tghoede, ende mitsdien gheen voedsel noch kracht, wat magh daar anders uyt volghen dan krachteloze kranckheyd?

9. Dit is een schuldigh ghebreck van kracht om Gode na 'tbehooren te ghehoorzamen. Schuldigh ghebreck noeme icx, ghemercktaant. daar oock is onschuldigh onvermoghen. Zodanigh zietmen blyvelyck inden gheboren zotten ende verghanckelyck inden eerstgheboren kinderkens.

10. Die ontberen al huer leven door, maar deze een weynigh tyds het ghebruyck van reden, zonder welcke niemand macht heeft om Godes wille te kennen noch die te ghehoorzamen. Dit ontberen van kracht om Godt te ghehoorzamen is hen beyden zo weynigh tot schulde te rekenen (ghemercktaant. zy oock niet onghehoorzaam en zyn) alst een gheboren blinde is, of een eerstgheworpen hondeken (die zien niet binnen neghen dagen) dat zy niet en konnen zien.

11. Zo heeft mede een eerstgheboren kindeken gheen macht om te staan, zwygheaant. om recht te ghaan, twelck het zo weynigh vermagh als een gheboren kruepel; maar deze en magh van alle zyn leven niet recht ghaan, dat het kindeken in ghezondheyd opwassende wel zal vermoghen.

12. Hoe dat het zy, het en is den kruepel dat hy nemmermeer, noch het kindeken dat het inde teedere jonckheyd gheen macht en heeft om recht te ghaan, tot gheenen schulde te rekenen. Ghemercktaant. dat gheen ghebreck en is int kindeken, maar inden kruepel, oock buyten

8 hanteert ende de mensche zoo in de W.W.; in de uitg. van 1586 staat: hanteren, de mensche.

[p. 331]

hen beyder toedoen, twelck int kindeken verghaat, maar inden kruepel blyft.

13. Ghelyck het nu in niemants macht en staat eer hy gheboren is, te maken dat hy een knechtghen of een meysken ter werelt kome, alzo en hanghet an niemands machte te maken dat hy gheboren werde wys of dwaas mensche, vernuftigh of bot van zinnen, sterck of kranck van lichame, maar moet worden zo dat God gheeft.

14. Nu en is in niemand eenighe kracht ten ghoeden zonder ware kennisse vant ghoede. Zo is dan die kranckheyd zo wel des ghemoeds (daar af ick handele) als des lichaams onschuldigh in allen menschen, die hen allen werdt angheboren, overmidsaant. zy alle onverstandigh gheboren worden, het zy dan oock dat die onverstandicheyd is onveranderlyck als inden gheboren zotten, of veranderlyck als inden onwyzen kinderkens.

15. Daar zy onveranderlyck is, blyft zy al 'tleven duere, ende dit al mede buyten schulde der gheboren zotten. Magh oock eenigh redelyck mensche zodanighe berispen, zwygheaant. straffen, om dat zy zot zyn ende zot blyven? Dat en zal niemand doen, hy en zy dan zotter dan der zotten zotheyd zelve.

16. Anders ist met de kranckheyd, vermidsaant. het onverstant allen menschen angheboren, maar veranderlyck wezende. Want deze blyft niet altyd inden mensche onschuldigh ende volghens dien oock niet huer kranckheyd, indien de veranderinghe van dien, te weten het verstandigh ende sterck worden, niet alleen en staat an Gode, maar oock mede anden mensche.

17. Want magh ende behoort de mensche oock het zyne te doen tot het sterck worden, ende en doet hy daar toe niet 'tgheen behoorlyck is ende in zyn machte, men zal zodanighen mensche om zulcke zyne blyvende kranckheyd moeten beschuldighen ende te recht strafwaardigh zegghen te wezen.

18. Ist dan oock zo dat de mensche niet altoosaant. en vermagh te doen tot zulcke veranderinghe van zyn kranckheyd, maar dat zulx alleen staat an Gode, die zonder alle toe doen des menschen den ghenen diet hem belieft verstandigh maackt ende sterck, zo dat Godt des menschen kranckheyd zulx alleen in kracht verandert, ghelyck hy door den loop der naturen een zwack rysken buyten desselfs weten ende wille verandert in eenen styven ende stercken boom, zo en magh

[p. 332]

men den ghenen die alzo van Gode verlaten zynde in zyne zwackheyd, die in zyn vermoghen niet en stont te verlaten, zo weynigh beschuldighen om zulcke zyne angheboren zwackheyd, als den gheboren zotten om huer onwysheyd, ghemercktaant. zy dan zo kranck zyn ende blyven buyten alle huere toedoen, weten ende willen. Hoe magh iemand wettelyck beschuldight worden om dat hy is tgheen hy gheboren is ende noodzakelyck moet blyven?

19. Men noemt den ghenen kranck die sterck was ende kranck is gheworden, die noyt starck was ende kranck blyft daar hy starck behoorde te worden, ende die kranck is te rekenen na tghene starcker is. Wy altsamen zyn sterck gheweest, eer wy waren, inden eersten mensche ende zyn buyten ons weten ende wille in hem kranck gheworden door zyn meshandelaant., of wy zyn zelf noyt sterck gheweest, maar hebbens wetens ende willens verzuymt te worden, ende zyn zo kranck elck door onze eyghen meshandel.

20.²⁰ Is dit laatste, zo zyn wy zelf oorzake van onze kranckheyd ende zelf daar an schuldigh, zo dat dit dan is een schuldighe kranckheyd. Maar zyn wy kranck gheworden buyten ons toedoen inden eersten mensche door zyn, niet door ons meshandelaant., ende is die kranckheyd zodanigh dat wy gheen macht altoosaant. en hebben om daar van te ghenezen, oock zo vele niet, dat wy den medecynmeester die ons het ghenezen anbiedt, indien wy dat willen lyden, zo wel moghen bewillighen ende toestemmen, als weygheren ende afslaan, wie zal van zich zelf, ick zwygheaant. van anderen, wettelyck moghen beschuldight worden dat hy kranck is ende kranck blyft? Zo moetmen dan bekennen zodanighe kranckheyd onschuldigh te wezen, indien daar eenighe zodanighe is inden bejaardenaant. redelycken menschen.

21. Beroerende de ghene die noyt starck en was ende kranck blyft daar hy starck behoorde te worden, twelck het tweede stuck was, moetmen zulcke blyvende kranckheyd te recht schuldigh ende strafbaar bekennen te wezen. Dit blyckt uyte behoorlyckheyd zelve.

22. Want behoorlyck is alle 'tghene dat elck vermagh ende schuldigh is te doen. Zo behoort, vermagh ende is schuldigh alle volwassen voghel te vlieghen ende zyn voedsel te bejaghen, ende zo behoort,

20 medecynmeester vgl. Luc. 5:31. Christus wordt vaak in Coornherts geschriften ‘medecynmeester’ genoemd, zie b.v. W.W. I 12^c, 48^d, 53^c (de Hemelsche Hyppocrates), 98^c, 99^a, 124^c; II 229^b; III 123^d, 290^a.

[p. 333]

vermagh ende is schuldigh alle mensche tot redens ghebruyck ghekomen zynde, die te ghebruycken om willigh Gode te ghehoorzamen.

23. Maar ghelyck gheen voghel macht heeft om reden te ghebruycken noch gheen mensche macht heeft om te vlieghen, zo en eyscht de behoorlyckheyd gheen redens ghebruyck vande voghel noch gheen vlieghen vande mensche, ende en is daarom de vogel om dat hy gheen reden ghebruyckt, noch de mensch om dat hy niet en vlieght, daar an niet schuldigh.

24. Maar want de mensche komende tot redens ghebruyck vermagh ende schuldigh is Gode te ghehoorzamen, zo behoort hyt oock te doen, ende is mitsdien zyn onghehoorzaamheyd door zyn schuldighe onverstant ende onvermoghen oock te recht onbehoorlyck, schuldigh ende strafbaar.

25. Maar anders ist mette kranckheyd die kranck werdt gherekent na 'tghene stercker is, twelck het derde stuck was hier boven verhaalt. Want daar zalmen int draghen van hondert ponden wichts een kindeken teghen een man, ende wederom int draghen van duyzent ponden een man teghen een paard kranck zegghen te wezen.

26. Alzo behoort dan een man starcker te zyn dan een kind, ende een paard starcker dan een man. Is dit niet, zo ist ghebreck. Maar ten behoort gheenssins dat een kind den man, of de man het paard in starckheyd ghelyck wezen, veel min te boven ghaan zoude. Al is dit zo niet, zo en ist gheen ghebreck.

27. Want het kind of man en heeft zulck vermoghen van naturen niet ontfanghen, daarom ist oock niet behoorlyck ende mitsdien gheen ghebreck noch schuldighe kranckheyd, dat een kind gheen mans noch een man gheen paards krachte en heeft.

28. Wten voors. zo merckelycke onderscheyd van schuldighe ende onschuldighe kranckheyd is nu licht te verstaan dat gheene angheboren kranckheyd schuldigh en is inden mensche, zo dat onze schuldighe kranckheyd niet en wordt veroorzaackt uyt onze natuurlycke ghoede, maar uyt een onnatuurlycke quade gheboorte, die wy niet en hebben uyt vader ende moeder, maar uyte loghen ende ons vermetel toestemmen.

29. Deze baart in ons een valsche wane dat het ghoede quaad ende 'tquade ghoed is. Nu werden alle quade dinghen begheert onder den waan van dat zulck hebben ons ghoed zy, ende alle ghoede

[p. 334]

dinghen ghevloden vermidsaant. den waan dat het hebben van dien ons quaad zy.

30. Zo wanneer wy dan, een bedroghen waan in ons hebbende, het ghoede anzien voort quade, hoe ist moghelyck dat die begheerlycke krachte haar zoude moghen strecken tot het ghoede datmen quaad waant (al ist in zich zelf schoon ghoed) om dat te verwerven?

31. Dit maackt dan den bedroghen ende onverstandighen mensche kranck ten ghoeden, zoot hem wederom starck maackt ten quaden. Want dat waant hy ghoed, zo moet dan noodlyck die begheerte alle haar krachte te werck stellen om dat ghewaande ghoed (hoewel het in zich quaad is) te verwerven. Hoe dit nu meer ende langher gheschiet, hoe die mensche starcker wordt ten quaden ende krancker ten ghoeden.

32. Nu en kennen d'onwyze ende krancke zielen 'tquade zelf niet, want zy zien dat (zo ghezeyt is) voor ghoed an. Ick spreke hier van ware kennisse uyt ondervinden ende niet van waan-kennisse uyt horen zegghen. Zy wanen 'tquade ghoed te zyn. Zo hebben zy oock 'tquade lief. Wat macht kan dan in henluyden wezen om 'tquade te wederstaan, ick zwygheaant. te vernielen?

33. Maar of daar toe noch al macht in henluyden konde zyn (als neen), wat wille magh daar toe in huer wezen? Wil oock iemand vernielen 'tghene hy lief heeft? Dats onmoghelyck. Zo is dan in zulcke onwyze, bedroghene ende krancke waners zo weynigh wil als macht om 'tquade te vernielen.

34. Laat hy zich al schoon veynzen (om beter ende wyzer dan hy is te schynen) dat hy 'tquade ende 'tghoede te recht kent, dat hy 'tquade haat ende 'tghoede lief heeft, wat zal hy doen int d'eerste proeve? Ten eersten dat hy met luste anghelockt werdt ten quaden of met pynen afgheschrickt wert vant ghoede, zal hy 'tgheliefde quaad willigh doen ende 'tghehate ghoed willigh verlaten.

35.^{§§35, 36} Men vint luyden die daar wel ghelooven dat het quade den mensche verderft, datment behoort te vernielen ende datmens oock magh vernielen, maar dit alleenlyck inden uytbreeck ofte vruchten. Zulx bestaanaant. zy in zulcken gheloove vlytelyck ende volbrenghens

§§35, 36 Toespeling op de leer van de erfzonde.

[p. 335]

eensdeels oock zo krachtelyck, dat zy inder onwyzen ooghen zeer heylighe ende dueghdzame luyden schynen te wezen.

36. Hier in zyn zy eensdeels starck te rekenen, want dit vermoghen ende doen zy, overmidsaant. zy dit gheloven moghelyck te wezen. Zo zy nu mede zo moghelyck als datte gheloofden te zyn datmen den wortel des quaads zelve magh uytroeden, zy zouden dat niet minder vermoghen dan het beletten vanden uytbreeck der vruchten, immers al veel lichtelycker.

37. Want zwaarder vallet quaadblyvende ghoed te schynen dan ghoed te worden. Zo ist oock mede vele lichter vermidsaant. waarheyds kennisse in Godes kracht het ghehate quaad zelf ghantselyck te vernielen, dan zich zelf die begheerde vruchten vant gheliefde quaad te onthouden. Dit doen alle schyndueghden, maar dat doen alle dueghdlycke menschen.

38. Maar deze schyn-dueghden en ghelooven niet moghelyck te zyn dat de wortel des quaads zelf uyt henluyden magh wechghenomen worden. Watmen niet moghelyck ghelooft, dat en maghmen niet willen doen. Watmen niet doen en wil, dat en maghmen niet doen, of noch al schoon de macht daar toe in zodanighen ghereedt stont, zo zy maar wilden. Nu is elck kranck in 'tgheen hy niet en vermagh ende hy schuldigh is te doen. Zo zyn dan alle zulcke schyn-dueghden kranck ende dat by hueren schulde.

39. Deze kranckheyd en zoude in henluyden niet blyven, zo zy maar verstonden ende vast gheloofden dat het quaad een ydelaant. ende krachteloos niet is, dat het ghoede, dats God, een almachtigh wezen is ende dat God in dezen stryde zelfs strydt teghen 'tquade, met zulcke gheloovighen.

40. Want dan zouden zy oock ghelooven dat zy met zulcken machtighen hulpe zodanighen machteloozen vyand lichtelyck moghen vernielen ende dan zouden zy dit inden gheloove bestaanaant.. Het gheloove zoude henluyden oock kracht gheven ende zy zouden het quade ghantselyck dooden, vernielen ende uyt huere herten dryven.

41. Maar dit lochenen zy opentlyck moghelyck te zyn; is dat niet wonderlyck te bedencken? Of zouden zy metten Manicheen wel houden datter twee beghinselen zyn, te weten twee verscheyden, zelfstendighe wezens, 't een ghoed ende 't ander quaad?

42. Neen zy, maar zy houden datter maar een eenigh wezen zy ende

[p. 336]

dat ghoed. Wat magh dan 'tquade anders zyn dan een niet? Wat vermagh het niet jeghen het wezen? Niet. Zoude dan het wezen het niet niet konnen verdryven ende vernielen?

43.⁴³ Zo ist dan wel te recht een krachtelooze ende schuldighe kranckheyd in deze zwacke luyden, dat zy moghende (zo zy wilden) tot een medehulper, ja tot een voorvechter over hare zyde hebben d'Almoghende God, het zelfstandighe wezen zelve, alzo onghejaaght vrezen ende vlieden voor een verwonnen vyand, die niet is, die een schaduwe is, die een droom ende een rechte ydelheyd is, ende zich zo schandelycken daar af laten ter neder werpen, overwinnen ende overheren haar leven lang gheduyrende.

44. Kranck is de grondvest daar op zy bouwen, te weten kranckheyd. Hier op legghen ende laden zy al huer last. Ist dan wonder dat telcken met zulck huer kranck fundament zy met huer last daar henen vallen?

43 God, het zelfstandighe wezen zelve uit W.W. II 6^c, 26^c, 324^a (zie noot bij III. 2. 12) blijkt dat zelfstandig, zelfstandigheid de vertaling is van substantialis, substantia. Het woord schijnt door Coornhert gevormd te zijn, zie W.W. III 392^d: ‘Mach... die forma ... sonder substantie, sonder wesen oft selfstendigheydt (soomense wil noemen) oock een Kercke wesen?’ Het woord ‘selbständig’ zal Coornhert vaak in Francks geschriften gelezen hebben, die zooals men meestal veronderstelt voor het eerst dit woord gebruikt heeft (A. Hegler, Geist und Schrift bei Sebastian Franck, Freiburg I.B. 1892, S. 119; maar zie ook Karl Holl, Ges. Aufsätze zur Kirchengeschichte I (Tübingen 1927), S. 435 A. 3).