Zedekunst dat is wellevenskunste

[p. 316]

Van wellevens kunste
V. Boeck

Eerste hoofdstuck
Vande starckheyd

1. Dats dan ghenoegh vande rechtvaardicheyd met haren ankleven. Nu ist tyd dat haar oock laat zien de starckheyd, niet des lichaams, maar des ghemoeds.

2. Naden lichame ghaan vele dieren den mensche in kracht te boven, maar na den ghemoede is gheen dier in starckheyd den mensche te ghelycken. Want dees heeft reden, die is zo niet inden dieren. Dit maackt dat oock een kleyn knechtken een starck paerd weet te betemmen. Want list ghaat boven kracht.

3. Oock en is de lichamelycke kracht gheen dueghde, maar nature. Zy werdt den mensche angheboren, maar niet vrywilligh verkoren als die starckheyd des ghemoeds, die dueghde is.

4. Zo ist mede mette lyflycke kranckheydaant., die daarom oock gheen zonde en is; van dueghden ende van zonden handele ick hier ende daarom oock niet van lyflyke krachten.

5. Deze dueghde des starckheyds heeft onder haar meer andere dueghden van haarder aard wezende, te weten grootmoedigheyd, troostmoedigheyd, ghelyckmoedigheyd, lydzaamheyd ende stant-vasticheyd. Van elck der welcker met hare teghendelen ick hier na wat wil zegghen, ende eerst vande starckheyd zelve met haren teghendeele.

6. Starckheyd is een dueghde die onversaachdelyck doet ende lydt naden wille Godes zware ende schrickelycke zaken. Zo maghmens een starck mensche noemen, die zonder vreze een dueghdelyck sterven anghaat ende verkiest voor een zondelyck leven.

7. De name Starck schynt herghekomen te zyn van sta recht, dat is oprecht ende zonder vallen in anstoot staande te blyven, als een die onder zynen last niet en valt noch buyght, maar recht staat.

[p. 317]

8. Dits een moedighe, vromeaant., heerlyckeaant. ende onverwinnelycke dueghde ende gheen ding minder dan vermetel of anxtigh. Maar zy is een ghetrooste verachtstere van alle anxte ende een vaste burcht voor de menschlycke zwackheyd.

9. Zo weynigh alsmen een ghoed stuyrman magh kennen in een ghoed weder of een vroomaant. krychsman in tyden van vreden, ghemercktaant. de vreeslycke stormen des stuyrmans verzochtheydaant. ende de zorghlyckeaant. oorloghen des krychsmans manheyd openbaren, zo weynigh maghmen der menschen starckheyd kennen in veylighe voorspoet. Want die hare onverschrocken stoutmoedicheyd niet en toont dan in zorghlycke ghevaarlyckheyden ende zwaricheyden.

10. Ghemercktaant. ware sterckheyd hare werckinghe heeft in teghenheyden van have, van bloed, van lyf ende leven. Alle zulx kan zy zonder vreze bedencken, zonder droefheyd anghaan ende zonder wancken ghedoghen.

11. Gheen verlies van have, gheen wonden, gheen dood en moghen haar verschricken, oock magh haar gheen ghewin of lust of vruechde aflocken van huer eerlyckaant. voornemen. Want zy op gheene verghanckelycke dinghen en hoopt noch en vreest, zy en heeft daar inne gheen verkiezen ende mitsdien gheen lief, gheen leedt, oock gheen verliezen. Maar is alle dat haar magh opkomen ghetroost te ghedoghen met zo ghestadighen als ghelyckmoedighen herte.

12. Dit is nu alle zulx den aard vande ware starckheyd, maar dus en ist niet met de valsche, haar schaduwe, die starckheyd schynt, maar niet en is. Want men vinter die wat doen dat voort schynt te komen uyt starckheyd, twelck voortkomt uyt vermetelheyd, uyt toornicheyd, uyt hope, vreze, ja oock uyt nood.

13. Zeker, zo iemand zonder der zaken ghevaarlyckheyd te verstaan wat groots ghaat bestaanaant. ende hem 'tzelve al schoon ghelucket, wie magh dat starckheyd noemen, zonder van haar die een eerlycke dueghde is dwaasheyd, dat een schandelyck ghebreck is, te maken?

14. Zo en is oock de toornicheyd gheen dueghde of verstand, maar wel een ghebreck ende benevelinghe des verstands; men macht daarom dan oock gheenssins starckheyd heten, dat uyt een onbezinde toorn werdt ghedaan.

15. Ist dan oock dat iemand wat zorghlyx, moeyelyx of arbeydelyxaant. doet uyt begheerte van ghewinne, uyt heete minne of uyt roemghie-

[p. 318]

righe eerzucht, hoe zalmen 'tzelve moghen toeschryven de dueghd van starckheyd, zonder die wercken vanden ghierighenaant. Koopman, vanden gheylen minnaar ende vanden hovaardighen kryghsman dueghde te maken?

16. Ende of dan oock al schoon iemand zich zelf doode uyt vreze van een pynlycker dood te zullen lyden, moetmen zulck werck niet zegghen veel eer voort te komen uyt versaachde ende wyflycke blodicheyd dan uyte stoutmoedighe ende manlycke starckheyd?

17. Niet anders en ghaat het oock toe mette nood. Die maackt (zomen ziet) oock den bloden stout. Men stelle een katte op een ruymte, zy zal ghejaaght zynde wech lopen, daar zy in een enghe hoeck benaut zynde den man om den hals zal springhen ende hem hare felle klaauwen doen ghevoelen.

18.^§18 Dat verstond een verstandigh veltoverste, die ghevraaght by zyne Capiteynen of zy wilden ghaan afwerpen een brugghe daar over die vluchtighe vyanden noch moghen komen, antwoorde: gheenssins, maar zo daar gheen brugghe en waar, datmer veel eer een zilvrighe brugghe zoude legghen. Zoudy dan, sprack hy, van vluchtighe ende blode, vertwyfelde ende stoute vyanden maken?

19.¹⁹ Dit meynde oock de Poëet, als hy d'overste tot zynen krychsluyden in duyterste nood ghestelt zynde dede zegghen:

Den verwonnen staat noch een htyl open:
Dat zy gheenen uytkomst en verhopen.

Dat kan de nood doen. Die maackt wel vertwyfelde stoutheyd, maar gheen dueghdelycke starckheyd. Of zoude iemand verstandighs moghen meynen dat de daadvaardicheyd van zo manlycken dueghde alzo zonder alle voorghaande oeffeninghe in een ooghenblyck die blode luyden in starcke ende onversaachde mannen zoude moghen veranderen?

20.²⁰ Neen, een bontekray en maackt gheen winter, noch een daat en maackt gheen dueghde. Alle zulx is dan (zo ghezeyt is) niet dan een

§18 Vgl. Er. Apophth., Opp. IV 378 F: Magnopere laudare solebat (Alphonsus Aragonum rex) dictum nescio cuius, hostibus fugientibus pontem argenteum exstruendum esse: sive quod existimaret multo optabilius esse, hostes in fugam vertere quam occidere: sive quod putaret hostes pecunia sollicitandos, ut ab acie discederent.

19 de Poëet Virgilius, zie Aen. II 354: ... una salus victis nullam sperare salutem.

20 zo ghezeyt is zie §12.

[p. 319]

valsche schyne vande ware starckheyd. Totte welcke ick nu weder kere.

21. Na d'oorzaken ende 't eynde eens werx werdt een zelve werck ghoed of quaad gheoordeelt. Wat vintmen beter werck dan Aalmis gheven? Zalmen dat werck oock dueghde noemen, zoot gheschiet niet uyt een medoghent herte om den armen wel te doen, maar uyt een eerzuchtigh herte om vande menschen te zyn gheprezen? Dat en zal niemand zegghen.

22. Want dueghde bestaat int rechteaant. ghebruyck der dinghen, 'trechte ghebruyck is daarmen iet ghebruyckt tot zynen rechten eynde. Het rechte eynde inden Aalmis is der behoeftighen ghebreck te stelpen. Zo is mede het rechte eynd van starckheyd quade vyanden te wederstaan, te verwinnen ende te vernielen.

23. Daar dan schoon iemand overgroote pyne willigh lydt om wat quaads te volbrenghen, het zy dan vrouwen krachtaant., moord of desghelyx, en maghmen zulx in gheender wysen starckheyd noemen of dueghde, maar wel zondelycke onzinnicheyd.

24.^§24 Zo leestmen dat Agesilaus, der Lacedemonier Koning, horende iemand prysen een quaaddoender, om quade zaken wonderlycke pyne stoutelyck ghedooght te hebben, zeyde: zo vele te meer is die boeve scheldens waardigh, dat hy die ghoede kracht zynder naturen tot zo quade zaken zo schandelycken mesbruyckt.

25. Waar uyt ick nu besluyte dat het werck van stantvastelyck iet groots te bestaanaant. of te doen of te lyden dan eerst dueghde ende te recht starckheyd magh ghenaamt werden, als 'tzelve gheschiet wyslyck, troostmoedelyck, ten rechten eynde ende op behoorlycker wyze.

26. Zodanighe starckheyd des ghemoeds, die te recht ende inder waarheyd starckheyd is, toont haar kracht in lyden ende in doen, te weten in lyden des lichaams of des ghemoeds.

27. Het lyden des lichaams bestaat int ghedoghen van onghemack, arbeyt of pyne, d'welck den mensche dickaant. buyten zyn verkiezen opkomt, als hongher, dorst, koude, hitte, oock zwaren ende moeye-

§24 Vgl. Er. Apophth., Opp. IV 94 A: Quum vero narraretur apud eum (Agesilaum), maleficum quempiam ac scelerosum hominem constanter pertulisse tormenta: Ut insigniter, inquit, miser est homo, qui tolerantiam ac patientiam in res flagitiosas ac turpes collocet.

[p. 320]

lycke slavernije, insghelyx tantsweer, gicht of derghelycken lyflycke quellagien.

28. Wat zal hier in zodanighen toevallen het werck zyn vande starckheyd? Het moeyelyck onghemack, de zware arbeyd ende smertelycke pyne en is niemands nature lustighaant., zo dat niemand zulx van zelfs en magh begheren om huer zelfs willen, immers gheenssins de pyne. Want haar smarte quelt het lichaam, al waar de mensche oock starck ende wys op 't alder volmaacktelyxte.

29. Hier zal zich de starckheyd inden rechte stercken mensche wyslyck wachten zyn ghequel te vermeren, van enckel lyden dubbel te maken ende droefheyd des ghemoeds tot zyn pyne des lichaams te voeghen. Dit staat in zynre macht, maar 't ander gheenssins. Altyd magh hy droefheyd, maar niet altyd onghemack, arbeyd of pyn vermyden.

30. Dat hy niet magh myden moet hy noodzakelyck lyden, maar daar hy magh, wil ende zal hyt myden. Zo lydt hy wel 'tgheen hy moet lyden. Wel lyden is willigh lyden, want dit doende is men Gode ende zyne schickingheaant. der naturen onderdanigh.

31. Zulx is byden dueghdlycken ende starcken menschen, maar de tedereaant., onvromeaant. luyden zyn wederspannigh teghen Gode ende dit noch niet met verlichtinghe, maar met verzwaringhe van haar verdriet. Want zy voeghen noch die quellycke wederwillicheyd Godes tot die pyne of onghemack; dit verdubbelt huer lyden door droefheyd by die pyne komende.

32. Al heel anders doet die wyze starckheyd inden starckmoedighen mensche. Die verstaat dat zulck lyden hem opkomt vanden ghoeden Gode, die hem liefheeft. Zo verstaat hy dan oock dat hem die liefhebbende God niet toe en schicktaant. dan dat hem ghoed is. Hy merckt dan oock dat hem zulck lyden ghoed moet zyn ende ten besten dienen. Nu en magh niemand droevigh, maar elck moet blyde wezen om eenigh ding dat hem gheschiet, als hy weet, ja maar vast ghelooft, dat zulx hem ghoed is. Ist dan oock moghelyck dat die verstandighe starcke mensche zich in lyden dat hy weet hem ghoed te zyn, zoude bedroeven?

33.³³ Waar iemand kranck an een zieckte daar an meest alle Artzen vertwyfelden, ende daar een ander Artz quame, die de krancke wist

33 zieckte er staat: ziecke.

[p. 321]

dat hem lief hadde ende dat hy beter Doctor waar dan alle d'andere, ende deze hem toezeyde ghewisse ghenezinghe, zo hy een dranck by hem ghemaackt inne dranck, ten is niet te twyfelen, deze krancke zoude die drancke (al waar zy oock bitter als galle) op hopen van ghenezen onder een grynsent anghezichte met een vrolyck herte inne drincken.

34. Zo mede verstaat de verstandighe starcke mensche dat hem alle onghemack, arbeyd ende pyne ten ghoeden dient, tot oeffeninghe der dueghden, tot zyn beteringhe ende tot dueghdlyck, ghoed ende zaligh worden. Daarom lydt deze starcke mensche alle zulck lichamelyck lyden wel, dueghdelyck ende vrueghdelyck.

35. Zwaar, arbeydelyckaant., pynlyck, natuurlyck, ja noodlyck ende warachtigh is dickmaal van zelfs het lyden des lichamelycken ghevoelens. Dit vermagh de stercke te ghedoghen zonder eenighe droefheyd des ghemoeds, ende hier inne blyckt treffelyck de heylzame vrucht vande starckheyds werckinghe inden starcken menschen, boven alle aardsche schatten te wenschen.

36. Maar gheen lyden des ghemoeds en komt noodlyck inden mensche; gheen lyden is daar natuurlyck, zo dat het buyten 'smenschen toedoen inden mensche zoude komen, ende het meeste lyden der menschelycke ghemoeden is niet dan waan, schyn ende ydelheyd.

37.³⁷ Nu vermagh (zo betoont is) de starckheyd onder het ghevoel vant ware ende noodlyck lyden des lichaams de droefheyt uyter herten te weren. Hoe vele te lichter zal de starckheyd macht hebben om dit willighe, onnatuurlyke, ydelaant. ende waanlyden uyter herten te keren ende den mensche voor droefheyd te behoeden? Die 'tzwaarste vermagh zal immers het lichtste vermoghen. Die een ghewicht dat inder waarheyd lastighaant. is magh draghen, zoude hy niet oock vermoghen een zwaar-ghewaande pluyme te draghen?

38.³⁸ Men vint gheen andere oorzaken van droefheyd (dat een quellinghe is des ghemoeds) dan de wane of het weten dat men wat heeft of verwacht dat quaad zy, of datmen wat ontbeert of ducht te zullen ontberen dat ghoed zy voor den mensche. Nu is alle waan onzeker, maar alle weten is zeker. Opt onzeker te droeven is zotheyd, zo is

37 zo betoont is zie §29.

38 Men vint ... voor den mensche vgl. I. 14. 1 (blz. 72).

[p. 322]

oock alle wat zottelyck gheschiet vergheefs of schadelyck. Zulx en laat de verstandighe starckheyd daar zy meestersse is niet toe inden mensche, want dat waar een ydele quellinghe ende schadelycke quetsinghe der ghezondheyd.

39. Maar met zekerheyd te droeven tot nut vanden mensche is wysheyd. Zodanighe droefheyd en wil de Starckheyd niet verdryven. Want zy is niet quaad, maar ghoed. Hoe zoude die starckheyd zelfs ghoed wezende het ghene dat ghoed is uyten mensche willen verdryven?

40. Teghen 'tquade, maar niet jeghen 'tghoede strydet deze ghoede dueghde. Nadien oock alle dueghde den mensche nut is, ende die voors. ghoede droefheyd den mensche tot ghoedheyd voordertaant. ende nut is, zo en magh de starckheyd niet bestaanaant. om den mensche te vryen vande zalighmakende ende nutte droefheyd.

41. Het is immers buyten alle twyfele een nutte ende heylzame droefheyd daarmen droeft om 'thebben van ware quaadheyd ende om 't ontberen van ware ghoedheyd. Want gheen ding ter wereld en voordertaant. meer tot ontwordinghe van 'tquade ende tot ghoedwordinghe. Ten is dan deze ghoede droefheyd niet, die de starckheyd wil verdryven, maar d'ydele droefheyd. Die wil ende magh zy lichtelyck doen verdwynen.

42. Ist ydele droefheyd, zal iemand hier moghen dencken, alsmen truert om verlies van have, van maghen, van ghezontheyd, ja van eere? Voorwaar ja, ten waar dan dat iemand konde bewyzen dat arm te zyn, zonder maghen te zyn, zieck te zyn ende vanden eerloozen menighte veracht te zyn, den mensche quaad maackt ende zondigh.

43. Elck, zegdy, waant zulx. Maar niemand, zegge ick, en weet zulx. Want ten is niet zulx; zo ist dan niet warachtigh. Wat niet warachtigh en is en magh van niemande gheweten worden. Zo en magh dan niemand weten dat arm zyn, zonder maghen, zieck ende veracht te zyn, quaad is ende den mensche quaad maackt.

44.⁴⁴ Dit zyn al t'samen middelbare dinghen, die zyn ghoed noch quaad van zelfs. Zo moghen zy oock wel of qualyck ghebruyckt ende mitsdien den mesbruyckers quaad ende den recht ghebruyckers ghoed wezen.

44 middelbare dinghen zie I. 14. 6 vlg. (blz. 73).

[p. 323]

45. Vintmen niet zo wel ghoede arme als quade rycke luyden? Maackt het ontberen van ouders of kinderen den kinderen ofte ouders quaad? Zynder niet zo wel ghezonde godloose als godzalighe ziecke menschen? Zouden alle hooghgheachte luyden ghoed ende alle verachteaant. menschen quaad zyn?

46. Dat en zal niemand zich vermeten te zegghen. Zo en magh dan oock niemand met eenighen schyne zegghen dat het voors. lyden buyten ende in des menschen lichame wezende eenigh mensche quaad magh maken. Wat zekerheyd magh dan eenigh mensche hebben dat hem het verlies van have, van maghen, ghezontheyd of eere quaad zy? Gheen altoosaant..

47. Die en droeft om niemands sterven, die zelf inden Heere leeft, den Heere boven al lief heeft ende mitsdien verstaat dat hy niet en verliest 'tghene de Heere niet en verliest. Want die is zo wel der ghestorvenen als der levenden God. Hy en is oock door niemands ellende ellendigh, ghelyck hy door niemands rechtvaardicheyd rechtvaardigh en is. Ende ghelyck als niemand hem zyn gherechtaant. ende zyn God en magh benemen, alzo en magh hem oock niemand zyn zalicheyd benemen.

48. Zo is dan oock het droeven om deze dinghen niet anders dan een ghewaande, ydeleaant. ende valsche quellinghe des ghemoeds, twelck verstaan zynde inder waarheyd moet zy van zelfs (niet anders dan de duysternisse voort licht) ruymenaant. ende verdwynen. Daarom en behoeft de starckheyd hier toe gheen ander kracht dan alleen die zy heeft in dezen uyte voors. waarheyds kennisse, te weten dat niemand en magh weten dat hem 't ontberen van zulx quaad is, ten waar dan dat iemand zo zot waar, dat hem luste te trueren om dat hem ghebuert dinghen die hy niet en weet of hem ghoed zyn dan quaad.

49. Hoe de Starckheyd des ghemoeds haar toont int lyden is ghezeyt. Alzo ende niet minder openbaart zy haar oock int doen; int doen of anghaan van zaken mede den lichame ende ghemoede betreffende, ende dat in dinghen die de mensche niet en bestaataant. zonder zyn willigh verkiezen.

50. Inden lichame doet de starckheyd den mensche willigh verachten wellust ende pyne. Nopende de wellust zeytmen haar betemmer starcker te zyn dan die Steden wint. Want die is een ghebiedende

[p. 324]

heere over zynen luste, daar deze als haar dienaar een schandlycke slave der hoeren is ende des buyx.

51. Oock ist lichtelycker teghenspoet wel te konnen draghen dan weelde, zo mede betuyght het ghemeen Rymken:

Dat ieghenspoet dwingt,
Maar weelde die springt.

Dat is: teghenspoet moetmen, maar weelde maghmen draghen ende dit is voorwaar niet alle mans ding. Men vinter veel die weelde hebben, maar weynigh dieze konnen bedwinghen. Daarom gheld hier het spreeckwoord:

In weelden ziet toe.

52.⁵² D'onbetemde wellust is een antreckelycke, smekendeaant., bedrieghlyke hoere ende bederflycke verleydstere der tedereaant. luyden, ja een pestilentie van Steden ende Landen. Dit verstont Agesilaus, der Spartaner Koning, zo wel betoonde zyn antwoorde tot een vraghende, wat vrucht Sparta doch hadde ghenoten vande wetten Lycurgi? Versmadinghe (sprack hy) der wellusten.

53.⁵³ Ende zeker, d'ondervindinghe zelve betuyght oock dat de menschen, de Steden ende de Landen nerghens eer door bederven dan door den bederflycken dienst des wellusticheyds. Daarom was oock tot eenen die de wellust als des menschen zalicheyd prees, by Antisthenen ghezeyt: Ick wensche alle onze vyanden zulcke zalicheyd.

54.⁵⁴ Die wyze man hielt te recht voor een vyandlycke vloecke 'tgheen de ghemeene zotheyd als oft 't opperste ghoed ware wenschet. Maar want hier na vande wellust meer ghehandelt zal worden, late icx hier nu by rusten ende wyze den lezer totte menichvuldighe exempelen van zo verstandighe als standvastighe versmaders der wellusten, diemen int ghebruyck van spyze, drancke, venus ende anders in allen Historien overvloedelyck magh vinden.

55. Anghaande die lichamelycke pyne, ja de dood zelve, blyckt mede

52 Dit verstont ... wellusten vgl. Er. Apophth., Opp. IV 97 C: Sciscitante quodam quid Spartae fructus attulissent Lycurgi leges: Voluptatum, inquit (Agesilaus), contemptum.

53 Daarom ... zalicheyd vgl. Er. Apophth., Opp. IV 327 A: Quodam praedicante delicias, Hostium, inquit (Antisthenes), filiis contingat in deliciis vivere.

54 hier na zie VI 3.

[p. 325]

ontwyfelyck te moeten wycken voor de dueghde des starckheyds. Men moet immers bekennen die kracht der dueghden des doods macht te boven te ghaan, die ter liefden vande dueghde ende om haar te behouden vrywilligh het leven verliest.

56. Hoewel nu oock de vryheyd des lichaams wat groots is, zo moetmense nochtans bekennen vele minder te wezen dan die dueghde. Want vryheyd zonder dueghde is verderflyck ende en magh niet langhe bestaan, maar dueghde maackt oock eens slaven ghemoed vry van boosheyd, ende blyft dueghde mitsaant. inde slavernije. Dit is anden wyzen slave Epictetum ghebleken ende an meer anderen.

57.^§57 Wat nu die liefde totte lichamelycke vryheyd heeft vermoghen inden Spartaners, bewezen zy teghen Philippum, der Macedonier Koning. Deze dreyghde henluyden dat hy alle henluyder bestaanaant. zoude beletten; daar op vraaghden zy hem of hy huer oock zoude beletten te sterven? Dat was ghezeyt dat zy de dood minder vreesden dan d'eyghenschapaant..

58. Maackte nu henluyden die liefde tot des lichaams vryheyd zo sterck, dat zy om des willen den dood konden versmaden, zoude de liefde totte vryheyd vande zonde ende tot de dueghde zelf zulx in niemanden vermoghen? Daar zietmen oock een ghantse Stad den dood stoutmoedelyck verachten; zoudet dan vreemt zyn, dat de starckheyd zulx in een mensche vermagh te doene?

59.^§§59-61 Dat waren mannen, hoort nu wat oock vrouwen in dezen hebben vermoghen ende dit uyt eenen brief Phalaridis tot Peristhenen. Ghy hebt my ghezonden, schryft hy, de huysvrouwen Eubuli ende Aristo-

§57 Zie Cic. Tusc. Disp. V 42: Lacedaemonii, Philippo minitante se omnia, quae conarentur, prohibiturum, quaesiverunt num se esset etiam mori prohibiturus.

§§59-61 Zie Stobaei Florilegium p. 72^v: Eubuli et Aristophantae uxores, qui mihi insidias struxerunt, misisti tanquam perituras, et nunc miraris valde quod iram remiserim. Quod si causam audieris, quod ob ingenuitatis eximium responsum, nihil a me passae sint, magis etiam admiraberis. Interrogatae siquidem a me num consciae fuerint viris insidiarum: non id solum, inquiunt, sed etiam simul operam dedisse, ut tyrannum tollerent. Quam ob iniuriam me sciscitante: Ob nullam privatam, verum ob publicam responderunt. Communem enim iniuriam esse, quod servitute premantur liberae civitates. Rursum me interrogante, quo tandem supplicio affectae, meritas poenas mihi luant huiusce odii: Capitis, addiderunt. Vivere igitur et non mori statui dignas eas quae cum tali virtute mori voluissent. - I. m.: Ex Phalaridis epistola ad Peristhenem.

[p. 326]

phante om ghedood te worden. Des wondert u nu dat myn toorn verzacht is. Ist dat ghy hoort d'oorzake, te weten dat haar van my niet mesdaan is om huer vrymoedicheyds willen, zo zuldy noch meer verwonderen.

60. Van my ghevraaght zynde of zy vande laghen hadden gheweten die huer mans my hadden gheleyt, zeyden zy: niet alleen dat, maar dat zy daar oock toe hadden gheholpen dat zy den tyran (my) zouden ombrenghen. Als ick vraaghde, wat ick haar mesdaan hadde, zeyden zy, niet om eenigh onghelyck dat henluyden op zich zelf, maar dat het ghemeen land messchiede.

61. Het is, zeyden zy, een alghemeyn mesdaad datmen vrye Steden met slavernije verdruckt. Als ick nu weder vraaghde wat straf zy om zulcken haat tot my verschuldet hadden, zeyden zy: de dood. Daarom hebbe ickse levens, niet dodens waardigh gheacht die met zulcker vroomheydaant. wilden sterven.

62.^§62 De pyne (zeyt een vanden Ouden) schynt te wezen d'alder strengste vyand vande starckheyd. Die dreyght met vuyr ende met zwaard de sterckheyd te overwinnen. Zal deze dueghde haar wycken? Zal de stercke man hier onder legghen? Fy, dat waar lelyck.

63.⁶³ De Spartaansche kinderen, ten bloede toe ghegheesselt zynde,

§62 Vgl. Cic. Tusc. Disp. V 76sq.: Dolor esse videtur acerrumus virtutis adversarius. Is ardentis faces intentat; is fortitudinem, magnitudinem animi, patientiam se debilitaturum minatur. Huic igitur succumbet virtus? Huic beata sapientis et constantis viri vita cadet? Quam turpe, o di boni!

63 De Spartaansche ... horen vgl. Er. Apophth., Opp. IV 147 D: Pueri apud illos in ara Dianae, cui ab indejicibili virtute cognomen Orthia, flagellis ex more totum diem caeduntur: itaque frequenter durant ad mortem usque hilares ac laeti, concertantes inter sese de victoria, quis ipsorum diutissime fortissimeque toleret verbera....
De Pagie ... behinderde vgl. Val. Max. Facta et Dicta Memorab. III. 3. ext. §1: Vetusto Macedoniae more regi Alexandro nobilissimi pueri praesto erant sacrificanti. E quibus unus turibulo arrepto ante ipsum adstitit. In cuius bracchio carbo ardens delapsus est. Quo etsi ita urebatur, ut adusti corporis eius odor ad circumstantium nares perveniret, tamen et dolorem silentio pressit, et bracchium immobile tenuit, ne sacrificium Alexandri aut concusso turibulo impediret, aut edito gemitu regias aures aspergeret.
ende die Indiaansche ... verbranden vgl. Val. Max. Facta et Dicta Memorab. II. 6. 14: Respiciantur Indorum feminae, quae, cum more patrio complures eidem nuptae esse soleant, mortuo marito in certamen iudiciumque veniunt quam ex his maxime dilexerit. Victrix gaudio exultans deductaque a necessariis laetum praeferentibus vultum coniugis se flammis superiacit et cum eo tamquam felicissima crematur.

[p. 327]

laten niet een traantghen zien noch zuchtghen (zwygheaant. clachtigh gheroep) horen. De Pagie Alexandri liet liever, de brandende kool uyt het wierocxvat ghevallen zynde op zyn handt, 'tvet al ziedende daar uyt vlammen, dan hy zyn heere inden offer behinderde. Ende die Indiaansche wyven, huere man liefste hebbende, volghen levendigh zyn doode lichame inden vlammen, daar zy huer zelf blydelyck met des mans lichamen laten verbranden.

64. Vermagh dit de ghewoonte of wane, wat zal de waarheyd ende dueghde des Sterckheyds zelve vermoghen? Waar de pyne of dood van naturen onverwinnelyck, nemmermeer en mochten zy overwonnen worden. Nu worden zy overwonnen. Van wie? Vande Starckheyd.

65. Die is dan machtigher dan de pyne of dood. Verwint die dan d'alderstarcxte vyanden ende dat noch in kinderen ende wyven, wie magh die onverwinnelycke kracht van deze dueghde meer in bejaardeaant. mannen lochenen? Wat isser zo sterck dat hy niet en zoude konnen verwinnen, die 't alderstercxte verwint?

66. Verwint dan de sterckheyd dood ende pyne des lichaams, niet jeghenstaande by meest elck niet ontsichlyckers en is dan de dood, ende by alle levende luyden niet smertelycker is dan pyne, ten magh haar niet zwaar vallen te wederstaan ende verwinnen die innerlycke vyanden des ghemoeds, te weten de ghebreken ende zonden.

67.^§§67-71 Ick meyn hier al mede die Sterckheyd niet des lichaams, maar des ghemoeds, met waarheyds kracht ghewapent wezende. Dit zalmen lichtelyx mercken, als men de krychsluyden met hueren hooftluyden an weder zyde te recht anmercken wil.

68. An d'een zyde is de zonde, an dander zyde is de dueghde. By de zonde is veltheer de verwonnen duyvel, de hoopluyden zyn de valsche loghen, bedrieghlycke wane, ydele schyne, kranckheydaant. des vleeschs, onverstant, ongherechticheyd ende onmaticheyd. Maar 'tkrychsvolck zyn ghiericheydaant., hovaardije, gulzicheyd, toornicheyd, traacheyd, met alle dandere zonden, zonder alle ordre overhoop werrendeaant..

§§67-71 Vrijwel een herhaling van de ‘Beschrijvinge der campers voor Deuchde ende Sonde aan wedersijden’, die in de Ladder Jacobs (1584) voorkomt; daar wordt echter ook ‘de verwinner aller zijnre Vyanden Jesus Christus’ en ‘die kracht des heiligen Gheestes’ vermeld (W.W. I 174^d; zie ook I 184^b).

[p. 328]

69. Daar teghen is byde dueghd gheen ander veld-overste dan d'almachtighe Godt zelve. Capiteynen zyn de ghetrouwe waarheyd, het oprechtaant. weten, het ghoede wezen zelve, d'onverwinlycke sterckheyd des ghemoeds, de voorzienigheaant. wysheyd, de rechtvaardicheyd, maticheyd, die daar beledenaant. met een welgheschickte slachoorde, elck onder zyn vane, de mildheyd, ootmoedicheyd, nuchterheyd, lang-moedicheyd, naarsticheyd, met alle dandere dueghden.

70.⁷⁰ Lieve, zeght doch over wat zyde van beyden staat in dit ghevecht de zeghe te verwachten? Wat vermagh de nietighe duyvel teghen den Almoghenden wezentlycken Godt? De vluchtighe loghen teghen de bestendighe waarheyd? De wane, de schyne, de kranckheydaant. ende 't onverstant teghen de ware wetenschappe, teghen 'twezen, teghen de sterckheyd ende wysheyd?

71. Somma, wat vermoghen alle de zonden te zamen teghen niet alle, maar alleen een eenighe dueghde? Even zo vele als het niet jeghen 'twezen, de zwackheyd teghen de kracht ende de loghen teghen de waarheyd. Dat is niet met allen.

72. De ghoede mensche is met Gode een ende vermaght daarom al in Gode. Het ghoede is ende is machtich, het quade is niet ende en vermagh oock niet. Niet, zegghe ick, ten zy dan dat onze zotte waan zelf het quade macht jeghen ons gheeft.

73. Maar of nu den Mensche, die wat is, al zwaar, ja onmoghelyck waar het quade, dat niet en is, te overwinnen (dat doch onghelooflyck luydet), wat is den Almoghenden Godt in zyn schepsel onmoghelyck? Niet altoosaant..

74.⁷⁴⁷⁴ Zo wiens starckheyd ende prys dan Godt is, die magh zo weynigh vallen als Godt zelve, ende wie gantselyck met ende in Gode is vereenight, die magh zo weynigh quaad doen ende zondighen als Godt zelve, want Godt zelve is haar sterckheyd, in Gode vermoghen ende verwinnen zyt al.

75. Maar deze stercke helden vintmen leyderaant. zelden. Want zonder

70 nietighe zie hiervóór, noot bij IV. 7. 34 (blz. 243).

74 Zo wiens ... vallen als Godt zelve zie Augustinus, Enarratio in Ps. CXVII, 14 (P.L. 37, 1498): cuius fortitudo et laudatio est Dominus, tam non cadit quam non cadit Dominus.

74 Godt zelve is haar sterckheyd zie Ps. 118:14.

[p. 329]

gheloof datmens magh worden en staat daar niemant na, ende zonder in Gode daar na te staan en verkryghtmens niet. Nu ghelovent weynigh menschen. Zo verkryghent oock weynigh menschen.