Zedekunst dat is wellevenskunste

Veertienste hoofdstuck
Van vede of vyandschap

1. Vyandschap of vede is een ongherechticheyd, loerende uyt hate tot eenigh mensche om hem te krenckenaant.. Ongherechticheyd ist, overmidsaant. zy den mensche niet en gheeft dat hem toehoort, te weten jonst ende liefde.

2.² Elck mensche onderhoudt, voedt ende beschermt de leden zyns lichaams daar hy kan. Dit komt uyte gheneghentheyd ende wet der naturen daar door elck van zyn schade ende verderven vliedet; zo ist dan oock onrecht, als strydigh teghen den wet der naturen zelf,

2 elck een ledeken vande ... nature zie hiervóór het citaat uit Seneca bij II. 2. 18.

[p. 310]

dat d'een mensche d'ander, elck een ledeken vande ghantse menschelyke nature, vyand is, krencken wil ende vernielen pooght.

3. Oock mede stryd de vyandschap teghen den wet der naturen daar inne, dat elck die tot een ander vyandschap draghende hem zoeckt te krenckenaant., een ander daar inne doet, dat hy niet en zoude willen dat hem gheschiede. Wie zoude willen dat iemand hem pooghde te krencken? Wie hadden niet ghaerne datmen eenighe feyl van hem gheduldelyck verdroegh? Dit verdraghen en doet de vyand niet, ende dat krencken benaarstightaant. hy. Zo doet hy dan oock teghen der naturen wet, twelck onrechtvaardicheyd is.

4. Men vint voorwaar gheen kancker zo verderflyck voor de menschelycke nature dan die hatelyckeaant. ende schadelycke vyandschap. Ghemercktaant. zy de edele, redelycke ende zedelycke mensche verandert in d'alder snoodste, onredelycke ende wrede beesten, ja in wilde, woeste ende felle dieren.

5.⁵ Want men ziet het vee des veldes onderlinghen vredelyck leven, maar onder gheen ghedierten, oock dalder felste, zietmen meer stryds dan onder den redelycken menschen. Te recht zeytmen dan dat d'een mensch des anders wolf, ja duvel is.

6. Ghelyck nu de stille ghanghenaant. zo ghenaamt worden om huer luytrufticheyd, als wezende gheen ding minder dan stille ghanghen, zo schynet datmen oock van ouds al de vyandschap heeft ghenaamt veede of vee, als opt alder verdtste verscheyden zynde vande vrede vant vreedzame vee, maar eer wezende het jeghendeel.

7. Twelck voorwaar niet weynigh en streckt tot der menschen schande. Want die, niet jeghenstaande zy redelyck zyn, vele onvredigher zyn dant onredelycke vee. Hoe 'tzy, de vede of vyandschappe maackt den menschen als leeuwen, beyren ende wolven wildt, wreedt ende bloedigh, daar de vriendschappe zulcke wilde dieren maackt tam, vriendelyck ende ghoedigh.

8. Dit hebben de Poëten ghemeynt met hueren Musicalem Orpheum, die door zynen zoeten Harpe, vermidsaant. die konstighe vereenighinghe vande verscheydenheyd der grove, middelbare ende kleyne stemmen in een eendrachtighen ende lieflycken gheklancke, oock den wilden,

5 d'een mensche des anders wolf zie Otto, Sprichtwörter der Römer, N. 991.

[p. 311]

fellen ende wreden dieren hem als zachtmoedighe lammeren dede na zich volghen.

9. Des vyandschaps oorzake is overdaad. Want ghelyck het vrede baart daarmen elck gheeft dat zyn is, alzo maket altyd twist daarmen iemanden veronghelyckt. Want elck heeft het zyn:

Dit myn en dyn
Is rusts venyn.

10. Waar dan iemand een anders have of wat het magh zyn begheert, daar moet dander (vanden ghemeynen volcke spreke ick) t'onvreden ende zodanighen vyand worden; van zulck begheren ende mitsdien van twiste zyn dan meest oorzake ghiericheyd, wellust, staatzucht, met derghelycke ghebreken meer.

11.¹¹ Nu en rust hy zelf niet (zomen zeyt) die een ander jaaght. Zo is dan zulck onrecht begheerder van 'tghene eens anders is, niet minder moeyelyck ende quellyck zich zelf dan anderen. Want diemen vyand is, zaghe elck ghaerne of vernielt of ten minsten ghekrencktaant.. Dit en vermagh elck niet na wille, want men vreest voor des vyands wederslaan of voor des Overheyds straffe. Zo pynight de vyandlycke mensche zich zelve met die bittere wraackghiericheyd, die in zyn herte is een stadighe pynbanck.

12. Daarmen dan om zulck pynlyck ghequel te verzachten met zyn lust te zien van leedts vergheldinghe anden vyand metterdaad uytbreeckt, zo komen voort toornigh schelden, zorghlyckaant. ghevecht, jammerlycke doodslaghen, bloedighe moort ende grouwelycke oorloghen (daar de macht is), met vernielinghe van ghantse Landen ende luyden. Want diemen vyand is, die haatmen ende diemen haat, zoecktmen te vernielen.

13. Nadien dan dit helsche monster, dees pestilentie vande lieve eendracht, dit venyn vande zoete ruste, ick meyn deze duvelsche vyandschap zo hatelyckenaant., bitteren, verwoedighen, onnatuurlycken ende verderflycken quaad is, waart niet voor elck mensche hoogh nut ende noodich, dat hy zich met dalder vlytighste omzichticheyd voorhoede van teghen zyne medelidtmaten in eenighe twist ofte

11 Want ... pynbanck vgl. Valerius, o.c., p. 79: Quem enim quis odit, extinctum cupit, et sese ipse miser ulciscendi cupiditate et nocendi studio graviter affligit, occultum quatiente animo tortore flagellum, ut Juvenalis ait.

[p. 312]

vyandschap te gheraken? Of (zo hy nu door mesverstantaant. daar inne al gheraackt ware) dat hy metten eersten, ja oock voor der zonnen onderghang (waart doenlyck) doort verzoenen met zyn vyand daar uyt schickteaant. te gheraken? Wanneer zuldy, O weerloose (ende tot vrede gheschapen) mensche, die zondighe vyandschappe doch eens sterflyck, ende die heylighe vriendschap onsterflyck onder u laten worden?

14.¹⁴ Gheen vriend wil noch magh zynen vriend krenckenaant., maar zulx vermoghen vele ende willen alle vyanden. Ist niet beter een hondt te vriend dan te vyand? Een snoode vliegh kan zich oock wreken an een aarnt, zo Esopus leert. De wyze mensche maackt van gheen vrienden vyanden, maar altyd, daar hy magh, van vyanden vrienden.

15. Elck magh zyn vyand door weldoen te vriend maken of ten minsten de hate verzachten. Zulx te doen waar immers zich zelf gheveylicht voor schade of de ghevaarlyckheyd ten minsten vermindert. Dat behooren alle menschen te benaarstighenaant. die de veylighe ruste begheren.

16.¹⁶ Zodanigh was een mynre grootste vrienden, ghenaamt Gheerardt van Mortangien, Raadsheere in zynen leven inden hooghen Rade van Holland. Deze vermyde alle vyandschappe niet anders dan de pestilentie zelve. Maar als hem dochte dat iemand eenighsins t'onvreden van hem ghing, en hadde de man gheen ruste voor dat hy met alder vriendelyckheyd wechghenomen hadde uyt zulck mensche

14 Een snoode ... leert zie Erasmus, Adagia, Opp. II 869sq.: Scarabeus aquilam quaerit.

16 Gheerardt van Mortangien. Meester Gerardt van Mortaigne of Gerardus Mortangius werd op 1 Maart 1582 tot lid van den Hoogen Raad benoemd, maar is reeds enkele maanden daarna overleden. Dezen geleerden Gentenaar ontmoeten wij omstreeks 1550 te Londen, omstreeks 1553 te Emden, waar hij bevriend is geweest met Jan Utenhove. Hij heeft deelgenomen aan de voorbereiding van de Synode te Emden in 1571. In Coornherts Wercken vindt men een Twee-spraeck: Of waerheydt vry maeckt? ... Ghevallen tusschen Mr. Gerardt van Mortainge ende D.V. Coornhert. Zie: S. van Leeuwen, Batavia Illustrata, dl. II ('sGrav. 1685), blz. 1483; De Wapenheraut VI (1902), blz. 344, 405; Res. Staten v. Holland dd. 29 Mei 1582; Kerkeraads-protocollen der Nederduitsche vluchtelingen-kerk te Londen. Uitg. door A.A. van Schelven. Amst. 1921, blz. 137, n. 2; Jahrbuch Emden XX (1920), S. 226, 227; W.W. I 81^v-82^v.

[p. 313]

het zaat van vyandschap, vermidsaant. verklaringhe zynre meyninghe van 'twoord of werck dat hem by iemand mochte qualyck afghenomen zyn gheweest. Hier door quamt oock dat hem gheen ghoede luyden vyand en waren. Maar der quaden vyandschappe en mocht hy noch en magh niemand ontghaan die niet en magh lyden (daar hyt kan beletten) dat d'onnozelenaant. vanden quaden onrecht lyden ende verdruckt worden.

17. Zo hebben nu quade ende oock ghoede menschen vyanden. De quade luyden hebben tot vyanden gheen ghoede, maar alleenlyck quade menschen. Want een ghoed mensche en is gheens menschen vyand: den ghoeden niet, want ghelyck lieft ghelyck, den quaden mede niet, want zyn lust streckt om die (daar hy magh) te beteren, maar de ghoede mensch en wil noch magh niemand quaad doen noch verderven.

18. Dit wil d'een quade d'ander ende doet zulx oock daar hyt veylighlyck vermagh. Zo moeten oock alle quade luyden die t'samen handelen, d'een d'ander veronghelycken daar zy konnen. Want elck wil (zomen zeyt) aant lanxte eynde wezen. Waar d'een d'ander dan veronghelyckt, daar wordt twist ende vyandschap.

19. Alle quade mensche is dan vyand niet alleen den quaden, maar oock den ghoeden. Den quaden om dat hy daar af wordt veronghelyckt, maar den ghoeden om dat hem die onghelyck is, om dat hy hem tot zynre beteringhe berispt (dan baart de waarheyd vyandschap), of om dat hy int beschermen der onnozelenaant. den quaden wederstaat, of om dat des ghoeden oprechtenaant. wandel des quaden leven te schande maackt.

20. Ist niet wel een deerlycke dwaasheyd datmen zynen besten vrienden vyand is? Datmen pooght te vernielen die arbeyd om hem te behouden? Wat baat het over dander zyde oock den quaden, dat zy naarstigh razen, om ander quade menschen te krenckenaant. of te verderven, zo langhe zy de quaadheyd zelf beminnen, in huer houden ende voeden? Dezen behooren zy voor al vyand te worden, te haten, te krenckenaant. ende te dooden in huer zelve. Dander vyanden moghen henluyden maar beschadighen an have of an lichame, maar deze vyand verderft, dood ende vermoort d'edele ziele eeuwelyck.

21. Waart dan niet beter dat zy hueren alder verderflyxten vyand eerst ende voor al te recht vyand worden ende vernielden? Deden

[p. 314]

zy dit, zy zouden haastaant. niemand meer vyand wezen noch haten.

22. Dat doen alle ghoede menschen, of zy hebbent ghedaan. Daarom en draghen zy oock gheen vyandschap tot eenigh mensche, hy zy dan quaad of ghoed. Want zy hebben die ghoeden lief om haar ghoedheyds wille, ende zyn metten quaden te lydenaant. om haar ellendicheyds wille.

23.²³ Den mensche zelf prysen ende lieven zy als een ghoed ende edel schepsel Godes, maar de zonde haten zy als een ydelaant. niet ende pynlycke quellagie der menschen ende zyn dat vyand, ende dit niet alleen inden quaden menschen die daar vol af zyn, maar oock in zich zelf zo veel dat noch in hen magh zyn.

24. Deze hueren vyand haten ende vervolghen zy als een ghemeene vyand der ghantser menschelycker naturen. Dezen vyand arbeyden zy te vernielen ende te dooden inden quaden menschen, oock in huer zelf, zo hy daar noch niet ghantselyck ghedood en is.

25. Dit is een ghoede, heylighe ende zalichmakende vyandschappe. Die en is niet tusschen d'een mensche ende d'ander, maar tusschen waarheyd ende loghen, dueghde ende zonde, rechtvaardicheyd ende onrechtvaardicheyd. Daar is een hatelyckeaant. ende doodlycke stryt tusschen malkanderen, ende daar houden oock de waarheyd, de dueghde ende de rechtvaardicheyd ten laatsten lichtelyck d'overhand, vernielende ende doodende al huer vyanden.

26.²⁶ Voorts en hebben die ghoede menschen gheen ghoed mensch te vyand, zo ghehoort is. Hoe zoude 't eene ghoed het ander haten? Maar quade luyden zyn den ghoeden vyand. Dit komt, als ghezeyt is, meest om dat die ghoeden den quaden berispen, donnozelenaant. verantwoorden ende met huer ghoeden wandel den quaden beschamen.

27. Al ist nu zo dat die quade luyden schynen te moghen den ghoeden te beschadighen, zo en moghen zyse nochtans gheenssins quaad doen. Zy moghen den ghoeden huer have benemen ende huer lichamen dooden, maar hare zielen en moghen zy niet anroeren, vele minder quetsen, argher maken of dooden.

28. Over 'thuere maar niet over huer, werdt vanden Heere den quaden vele toeghelaten, tot der ghoeden oeffeninghe ende bete-

23 de zonde ... een ydel niet zie hiervóór, noot bij III. 2. 12.

26 zo ghehoort is zie hiervóór, §§16, 17.
als ghezeyt is zie hiervóór, §19.

[p. 315]

ringhe, maar huer ghoedheyd hem van Gode verleent en magh niemands quaadheyd int quade veranderen noch die verminderen, veel minder benemen.

29.²⁹ Neen voorwaar, den ghoeden zyn alle dinghen ghoed. Alles dienet hem ten besten, oock der quaden quaad doen. Want deze Bykens oock Honigh weten te zuyghen uyt distelen, venyn verandert door huerder kelen zoetheyd in Medecyn.

30. Lastert henluyden de lasteraar, zy onderzoecken of hy waarheyd zeyt dan niet. Vinden zy ja, zy vernielen dat quaad in hen zelven, makende daar door datmen zulx niet meer met waarheyd van henluyden en magh zegghen. Werden zy vande quade luyden in have of leven vervolght, zy oeffenen ende vermeren daar door henluyden gheduldicheyd. Die werdt daar door te grooter ende zy luyden te beter.

31. Eyndlyck des ghoeden menschen voorneemlyxte vlyte is om zyne vyanden, dat is om de quade luyden in hare quaadheyd ghants onghelyck te worden. Wat leert hy hier door? Zynen vyanden dancken voor mesdoen, met welspreken huer lasteren te verghelden ende met liefhebben huer haten te betalen.

32. Dit maackt hen zyn vyand onghelyck. Zyn vyand is quaad, zo word deze mensch ghoed. Hy moet immers ghoed worden die 'tquade ontwordtaant.. Hy moet oock het quade ontworden die zynen quaden vyand onghelyck wordt. Ziet, zo schept de ghoede mensche de hooghste nut uyt zyne quade vyanden. Dit is wel een vande hoofdstucken vande konste des wellevens. Hy zalt waarheyd bevinden diet inder waarheyd verzoecktaant..

Eynde des vierden Boex.

29 den ghoeden zyn alle dinghen ghoed vgl. Tit. 1: 15.