Zedekunst dat is wellevenskunste

Twaelfste hoofdstuck
Vande ghiericheydaant.⁺

1. Laat nu na de mildheyd hier voortkomen de maghere, hongherighe, onverzadelycke ende arme ghiericheyd, een bejaaghstere des schandelycken ghewins ende een afgrond vant onnutte gheld, die doort veel verkryghen meer begheert, ende doort meer begheren meer ghebreck heeft.

2.² Dit is een pestilentie vant menschelycke gheslacht, een anporringhe tot alle boosheyd, een vruchtbare moeder of wortel alre ongherechticheyd ende het zaat van bedrogh, van valscheyd, van roof, van ghewelt ende van alle 't ander verderflycke onkruyt dezes werelts, als twist, hate, vyandschap, oproer ende oorloghe.

3. D'onrustighe, onghenoeghlycke ende ellendighe aard van deze helsche prye toont haar in groote menichte huerder ellendigher slaven, als in ware afmalinghen van deze wolfinne, zo eyghentlyck, dat niet nodigh en ware haar eenighzins metter pennen te beschilderen, ten ware dan zake dat haar valsche momaanzichte door een schyn van ryckdom ende ghenoeghenaant. velen onwyzen herten zo betoverde, dat meest elck, wanende die ryckdom meer int veel hebben

+ Hoofdstuk 12. Vgl. Vanden Ghierighen, cap. XII van Des Duyvels wet swaar (W.W. I 234^v vlg.).

2 moeder ... oorloghe vgl. Cic. de fin. bon. et mal. I 44: ...ex cupiditatibus odia, discidia, discordiae, seditiones, bella nascuntur.

[p. 284]

dan int weynigh begheren gheleghen te zyn, zich noch blindeling in haren slavonischenaant. dienst begheeft.

4.⁴ Vele ziende de veelheyd der quaden daar met de ghiericheyd zwangher is, hebben vele van haar gheschreven. D'een noemtse een krachtighe waan vanden ghelde, d'ander een begheerte van ander luyder have, anderen anders. Maar in mynen ooghen schyntse te wezen een onrechtvaardighe begheerte, met gheen verkryghinghe vernoeghendeaant..

5. Onrechtvaardigh is alle begheerte boven noodurft. Want niemanden van naturen meer dan nodurft toe en komt, ja oock niet meer zonder quetsaant. van anderen die zulx werdt ontrocken en magh ghenieten.

6.^§6 Immers het overmatigh mesbruyck der dinghen quetst den mesbruyckers zelve, niet anders dan gulzicheyd of dronckenheyd, den mate van hongher ende dorst overtredende, den gulzighen ende dronckenen lichamen een quellinghe ende last is.

7.⁷ Daar ick nu zegghe dat die begheerte met gheen verkryghinghe en vernoeghtaant., versta ick by dat deze begheerte des ghiericheyds voort komt niet uyter naturen behoefte, maar uyt een onnatuurlycke wane. Want wat natuurlyck is, dat heeft zyn mate ende eynde, maar de waan heeft noch eynde noch mate.

8.⁸ De mate vande natuurlycke behoefte des lichaams is niet hongheren, niet dorsten, niet verkouwenaant.. Dit heeft zyn eynde ende vernoeghtaant. met weynigh dinghen.

9. Maar de wane van datmen boven die natuurlycke behoefte behoeft, is buyten de nature ende zo ghants zonder eynde, dat die eerst waande doort verkryghen van 100. gulden ryck te zyn, bevint na 'tverkryghen van hondert dat hy met gheen tien duysent en vernoeght, maar dat zyn begheerten vermeeren met het meer verkryghen ende dat zonder eynde.

4 een onrechtvaardighe ... vernoeghende vgl. Cic. Parad. I 6: Neque enim unquam expletur, nec satiatur cupiditatis sitis.

§6 Vgl. Boeth. Phil. cons. II 5 p. 33: ... (naturae) satietatem, si superfluis urguere velis, aut iniucundum, quod infuderis, fiet aut noxium.

7 Want wat ... mate vgl. Sen. ep. 16. 9: Naturalia desideria finita sunt; ex falsa opinione nascentia ubi desinant, non habent.

8 De mate ... verkouwen vgl. Sen. ep. 4. 10: Lex autem illa naturae scis quos nobis terminos statuat? Non esurire, non sitire, non algere.

[p. 285]

10.^§10 Waar uyt dan volght dat hy lichtelyck ghenoegh heeft ende ryck is die nader naturen leeft, maar dat hy altyd arm is ende nemmermeer ghenoegh en magh hebben die daar begheert niet dat de natuurlycke behoeften, maar dat zyn oneyndelycke wane hem inne gheeft. De nature vernoeght met weynigh, maar de wane met gheenen dinghen.

11.¹¹ Want de begheerlyckheyd des gheldes en heeft gheen eynde. Zo begheert hy onmoghelyke dinghen, die d'onverzadelyke ghiericheyd begheert te vernoeghen. De ghierighe leeft dan altyd in onghenoeghen, wat armoede vintmen doch die onzaligher is?

12.¹²¹² Maghment een ellendighe dienstbaarheyd noemen, daar een slave onophoudelycken arbeyd moet doen metten lichame mitsaant. noodurft in voedsel ende dexelaant. ghenietende, ende zonder immermeeraant. zelf iet eyghendoms te moghen hebben an 'tgheen dat met zynen zwetighen arbeyd werdt ghewonnen, men zalt te recht d'alder ellendighste slavernije moghen noemen inden ghierighen, die niet alleen met lyflycken arbeyd, maar oock met anxtighe zorgvuldicheyden des ghemoets nacht noch dach en rust om veel ghelds te vergharen voor zyn onverzadelycke meestersse de ghiericheyd, die hem zo luttel eyghenschapaant. ant bezuurdeaant. ende bespaarde gheld ghedooght te hebben, dat zy oock niet en lydt dat hy zyn volle noodurft des lichaams daar af magh ghenieten.

13.¹³ Wat is dit doch anders dan een willighe armoede midsaant. inde

§10 Vgl. Sen. ep. 16. 7: Si ad naturam vives, numquam eris pauper; si ad opiniones, numquam eris dives. Exiguum natura desiderat, opinio immensum.

11 Want ... eynde vgl. Cic. de off. I 25: ... effectum est, ut infinita pecuniae cupiditas esset.
Zo begheert ... vernoeghen vgl. Boeth. Phil. cons. II 6 p. 38: Atqui nec opes inexpletam restinguere avaritiam queunt.

12 de ghiericheyd ... ghenieten vgl. Boeth. Phil. cons. III 9 p. 61: Qui divitias petit ..., multas etiam sibi naturales quoque subtrahit voluptates, ne pecuniam, quam paravit, amittat.

12 anxtighe er staat: enxtighe.

13 Wien magh ... onnut is vgl. Vulg., Jes. Sirach 14:5: Qui sibi nequam est, cui alii bonus erit?
Zo is de ghierighe ... quaadste vgl. Sen. ep. 108. 9: In nullum avarus bonus est, in se pessimus.

[p. 286]

ryckdommen? Wien magh hy oock nut zyn ofte wat ghoeds gonnen, die zich zelf onnut is ende den noodurft niet en ghonnet? Zo is de ghierighe niemanden ghoed, maar zich zelf d'alder quaadste.

14. Nemmermeer is een ghierigh herte vernoeghtaant., ten heeft oock nemmermeer ghenoeght. Het is als een doodmaal. Daar en ghebreeckt gheene overvloedicheyd van leckere spys ende drancke, maar daar ghebreeckt alleen ghenueght ende vrueghd.

15. Des ghierighen kisten moghen met gheld, maar zyn herte met gheeene ryckdommen vervult worden. Ghelyck het water loopende door een zeef de zelve ydelaant. laat, zo loopt het gheld doort ghierighe herte, dat altyd ledigh blyft, al vuldet oock toornen vol ghouden penninghen.

16. Zo is de ghierighe altyd ghebrekigh, ydel, behoeftigh ende arm. Want ontbeert hy winst, zo mindert zyn gheld ende zo meerdert zyn armoede. Kryght hy dan oock ghewin, zo meerdert zyn begheerlyckheyd met het vermeeren zyns gheldes ende oock zyn armoede; zo vermeert des waterzuchtighen dorste doort vele drincken. Het zy dan oft de ghierighe gheluckt of niet met het ghewinne, zo meerdert altyd zyn armoede ende ghebreck.

17.¹⁷ Der ghierighen quellycke onledeaant. is meest gheleghen int onrechtvaardelyck verkryghen, int spaarlyck uytgheven ende int schandelyck bewaren. Hy acht op God, gheweten noch eere, als hyt gheld maar magh verkryghen. Want de gierighe naamt oock wel (zo men zeyt) van Godes outaar. Zo schroemde de Tyran Dionysius niet Aesculapio te beroven van zynen ghouden baart.

18. Hoe weynigh oock de ghierighen haar gheweten achten, als zy maar 'tbegheerde gheld moghen verkryghen, betuyght mede de waarheyd, uyt ondervinden in alle mans mond ghekomen zynde, daarmen zeyt (met tuchtenaant.): drytaant. conscientie alst gheld kost.

19. Noch vele minder werdt byden ghierighen omt gheld te verkryghen gheacht opte eere. Dit zietmen ende heeftmen ghezien niet alleen in bedrieghlycke Koopluyden, in schandelycke woeckenaars, in behendighe dieven, in recht verkoopende Rechters, in gheweldighe

17 Zo schroemde ... baart vgl. Er. Apophth., Opp. IV 236 E: Epidauri Aesculapio barbam auream detraxit (Dionysius), quod negaret decorum, patrem Apollinem imberbem, ipsum vero barbatum conspici.

[p. 287]

of moghende rovers, maar oock in vele machtighe, maar ghierighe Keysers.

20.²⁰ Wt alle de welcke alleen een ghenoeghzame tuyghe magh verstrecken die eenen tol opten pisse stelde. Ick gha verby gheestelycke hooghe Overheyd, die van bordeels hoeren tol namen uyt het leelyke ghewinne haarder schandlycker gheylheyd. Immers men heeft oock machtighe Princen ghevonden zo begheerlyck na 'tgheld zynde, dat zy zich niet en schaamden die graven te openen om den dooden te beroven.

21.^§21 Dit leestmen van een Koning der Persen. Deze, Babilonien ghewonnen hebbende, zagh daar het vermaarde graf der Koninginnen Semiramidis, al waar hy vant gheschreven: zo wat Koning gheld behoeft, die opene dit graf ende nemes zo vele hy wil. Hy dede den grooten steen afnemen, 'tgraf openen ende vant daar binnen in een steen gheschreven 'tghene volght: zo du niet waarste een quaad man ende onverzadelyck van ghelde, du en zoudste der dooden graven niet anroeren.

22.^{§§22, 23} Niet een hayrken eerlycker en is de ghiericheyd eens Hooghduytschen Graven ghebleken tot Colen. Daar was hy byden Raad vereert metten wyne, die den Raad in zilveren kannen zodanighe heeren placht toe te schickenaant. in huer herberghe. De Grave, minder

20 die eenen tol ... stelde zie Er. Apophth., Opp. IV 279 B: Instituerat (Vespasianus) vectigal e lotio. Super hoc a filio monitus dissimulavit, donec prima pensio esset soluta. Eam pecuniam admovit ad filii nares, sciscitans num odore offenderetur. Negante illo, Atqui haec, inquit, e lotio est.

§21 Vgl. Er. Apophth., Opp. IV 230 D: Semiramis Assyriorum regina, quae Babylonem condidisse dicitur, monumento, quod sibi pararat, inscripsit, Quisquis rex pecuniis eguerit, aperto monumento quantum voluerit capiat. Darius potitus ea civitate, titulo credens, saxum ingens quo claudebatur monumentum, vix amolitus, nihil quidem invenit pecuniarum, sed ex altero saxi latere hoc inscriptum reperit, Ni vir malus esses, et pecunia inexplebilis, haudquaquam mortuorum loculos moveres.

§§22, 23 Zie Er. Apophth., Opp. IV 355 A: Quum essem (sc. Erasmus) apud Coloniam Agrippinam, senatus honoris gratia misit vinum in cantharis testaceis, nec eos repeti mos est. Id admiratus, rogavi causam. Responsum est, olim vinum solere mitti cantharis argenteis: hoc honoris quum esset habitum cuidam ex eorum numero, qui magnam nobilitatis partem existimant rapto vivere, postridie mane profectus est cum argenteis cantharis. Re comperta, misit ad illum senatus qui cantharos reposceret. At ille, Ultro, inquit, dono dedistis, et ego gratias egi. Hoc casu admoniti mutarunt consuetudinem.

[p. 288]

op zyn eere dan op zyn begheerlyckheyd achtende, voerde de zilveren kannen met zich wech. Als de Raad an hem daarom naschickte, kreegh die voor antwoorde, dat zy hem die kannen ghezonden ende hy henluyden daar voor ghedanckt hadde.

23. Daar uyt tot Colen nu teghenwoordelyck noch de wyze is in iemanden metten wyn te vereeren, dat zy zenden niet zilveren, maar aarden kannen, te weten kruyken diemen niet wederom en eyscht.

24. Alzo hebben die ghierighen huer eere veyl om een weynigh ghelds willen. Want huer meeste handelinghe streckt na 'tschandelyck ghewin. Zo verliest hy zich zelf int winnen ende zo werdt hy ghevanghen int vanghen. Want, vanghende het aasken gheldes, blyven zy ghevanghen hanghen anden hoecke des schandelycken ongherechticheyds.

25. Anghaande het spaarlyck uytgheven ende 'tschandelyck bewaren, heeft beyde een zelve oorzake als het onrechtvaardelyck verkryghen vant gheld of de have, te weten vreze voor ghebreck ende mestrouwen Godes.

26. Waart zo dat de ghierighe 'tgheld bejaaghde om eerlyck daar af te moghen leven, hy zoudet oock, daart de eere vereyschte, gaerne uytgheven, ja hy en zoudet oock niet jeghen der eeren benaarstighenaant. te verkryghen. Dit is verde van daar, derhalven en acht hy op eere noch op schande, als hy 'tgheld maar magh verkryghen ende behouden.

27. Dit maackt dat hy zonder nood, oock zonder schaamte vele schicktaant. te ontfanghen daar hy magh, maar niet altoosaant. uyt en gheeft dan ter hooghster nood, ende dat noch zeer luttel, om vele weder te ontfanghen, of tot zyn magher voedsel.

28. Hier voor zyn zy bekent byden vroeden. Die verstaan huer ghiftghens niet anders te wezen dan hanghelen, dats een aasghen te waghen om den visch te vanghen. Daarom zy even zo onghaerne vanden ghierighen wat te gheef ontfanghen, als de ghierighen onghaerne iet wechgheven.

29. Want ghelyck de ghierighe zyn ghifte dier zoeckt te verkopen, zo en wil gheen vroedt huyshouder zulcke woeckersche ghiften duyr kopen. Zo gheeft de ghierighe in allen ghevallen niet of zelden. Want diet vermoghen hem te verghelden en willens niet ontfanghen, ende hy en wilt niet gheven anden ghenen diet niet en moghen ver-

[p. 289]

ghelden. Men zal eer van een dooden woorden dan van een ghierighe weldaad verwerven.

30.³⁰ Tot huer voedsel zelve ist uytgheven der ghierighen zo spaarlyck, dat zy dick met ydeleaant. maghen slapen ghaan om met volle kisten te sterven. Hier in alleen is de ghiericheyd (zo voor ghezeyt is) rechtvaardigh, want zy en acht hueren ghetrouwen dienaren de kost niet waardigh.

31.³¹ Ghelyck de milde vast voor een ghast, zo vast de ghierighe zynen kist tot een last. Hy maghert zyn lichaam om zyn buydel te doen zwellen. Men zoudet voor een zot achten, zo iemand uyt vreze van dat het schip mochte verdrincken, in zee sprang ende zich voor den nood zelf verdranck. Zulcke zotheyd pleeght de ghierighe; uyt vreze van dat hy namaals in ghebreck van voedsel zoude moghen vallen en wil hy 'tgheld niet uyt gheven om voedsel te kopen, ende lyd alzo zonder alle nood teghenwoordelyck ghebreck.

32. Wat is dat doch anders dan uyt vreze van onzekere armoede zich zelf in zekere armoede te begheven? Waar toe is den ghierighen 'tgheld van noode, als hyt ter nood niet en derfaant. ghebruycken? Waar toe dient hem 'tgheld die zich zelf noch niemande daar mede en dient?

33. Die dan 'tgheld zo dient, zonder loon daar af te ghenieten, is dat niet een zot ende ellendigh dienaar vant snode gheld? Zo oordeelt de ghierighe (doch buyten zyn weten) daar inne oock recht dat hy zelve snoder ende argher is dan zyn gheld, als die zelve liever zoude verderven dan zyn gheld verminderen, ende onthoudt alzo rechtvaardelyck zich zelven al wat hy van anderen onrechtelyck heeft verkreghen.

34. Zo quelt zich de ghierighe zelf niet minder in zyn spaarlyck uytgheven dan in zyn onrechtvaardigh verkryghen van 'tgheld, twelck mede zo valt int schandelyck bewaren van dien.

35. Hierinne doet de ghierighe recht anders dan de doorslagh of quistghoed. Want daart deze verdoet of hy marghen zoude sterven, daar bewaret de ghierighe of hy hier eeuwelyck zoude leven, zonder

30 zo voor ghezeyt is zie III. 6. 61, 62 (blz. 211).

31 uyt vreze ... ghebreck zie noot bij §12 (blz. 285).

[p. 290]

dat hy denckt dat hy stervende met droefheyd zal moeten verlaten 'tgheld dat hy met onzalighe moeyten verkryght ende met hongherighen anxte bewaart.

36. Nemmermeer en ghebruyckt hy zyn gheld, maar altyd zal hyt gebruycken. Zo berooft hem zyn zotte hopen vant toekomende ghebruyck het jeghenwoordighe ghebruyck zyns gheldes, tot dat de dood den onnutten hebber van 'tgheld desselfs ghebruyck berooft, 'twelck dan ghemeenlyck valt in handen van een doorslagh, op dat de spaarder voor een navolghende smetseraant. ghespaart magh hebben.

37. Is dat niet een zo jammerlycke als blinde ellendicheyd? Zo doet de ghierighe niet ghoeds dan in zyn sterven, want dan springhen die benaude penninghen inde luchtighe ruymte ende komen uyt ghiericheyds banden in quistghoeds handen.

38.^§38 Van waar komt dit schandelyck ghebreck inden mensche? Uyter naturen of uyt kracht der sterren? Is dat, zo doetmen den ghierighen niet min onghelyck int lasterenaant. om zulck huer angheboren ghebreck, dan men een gheboren blinde zoude doen int schelden van dat hy niet ziet ende niet zien en kan. Want dan die ghiericheyd zo onvermydelycken noodzakelyckheyd zoude zyn inden ghierighen, als die blindheyd is inden blinden.

39. Zo zulx ware, wat schulde zoude dan de ghierighe meer hebben in zyn ghierigh inschrappen ende onrecht bewaren dan de blinde in zyn slimmeaant. ghanghen te ghaan? Is oock die ghierighe daar an onschuldigh, hoe magh ghiericheyd zonde of schande zyn? Dit moetmen nochtans zegghen, of men moet bekennen dat niemand van naturen, maar elck door zyn eyghen schuldigh onverstand ghierigh is.

40.^§40 Neen, de nature en maackt niemanden zondigh noch ghevanghen onder de heerschappije vant quade, zo dat iemand noodzakelyck moet zondighen of quaad doen. Maar zy brengt ons voort onnozelaant., onschuldigh ende vry, met macht om ons zo wel ter dueghden ons van Gode, als ter zonden ons vanden quaden voorghestelt, te begheven.

§38 Zie hiervóór, noot bij III. 4. 2 (blz. 175).

§40 Vgl. Sen. ep. 94. 55sq.: Erras enim, si existimas nobiscum vitia nasci: supervenerunt, ingesta sunt ... Nulli nos vitio natura conciliat: illa integros ac liberos genuit.

[p. 291]

41.^§41 Immers, nadien der ghierighen dorst zonderlingaant. haackt na 'tghoud ende zilver, zo heeft de nature 'tzelve niet voor onzen ooghen ghestelt, maar diep inder aarden verborghen ende onder onzen voeten verworpen, op dat het ons niet en zoude anlocken tot zyn begheerlyckheyd, liefde ende dienstbaarheyd, maar dat wyt verachtenaant. ende vertreden ende onzen anghezicht als om hoghe verheven zynde, niet daar na neerwaarts opter aarden, maar opwaart ten Hemele keren ende die anschouwen zouden.

42.⁴² Zo vele schilletaant. dan dat ons de nature ten quaden zoude anlocken, dat zy ons daar voor schynt te willen hoeden. Neen, niet God of de nature, maar de mensche zelf is oorzake van zyn zondelyckheyd ende quaadheyd. Niemand en werdt ghequetst dan van zich zelve. Zo is de mensche zelf oorzake van zyn ghiericheyd ende ellendighe armoede, oock mitsaant. in ryckdommen.

43. Hy anmerckt zo vele op zyn toekomende oudheyd, zwackheyd ende winneloozicheyd, dat hy niet altoosaant. en ziet op Godes liefde, ghoedheyd ende zorghvuldighe trouheyd totten menschen. Dat eerste maackt vreze voor ghebreck ende dit laatste mestrouwen Godes.

44. Zo pooght hy dan zich zelf te bezorghen met zyn ghierigh inschrappen ende spaarlyck bewaren. Dit is de rechte oorzake ende baarmoeder vande ghiericheyd. Zo moet oock noodzakelyck de mensche wat hebben daar op hy zich verlaat ende betrout. Die dan den schepper niet en betrout, wat magh hy anders doen dan schepsels te betrouwen?

45. Nadien nu opentlyck blyckt dat meest alle menschen 'tgheld zo liefhebben ende begheren, datmen om 'tgheld alles datmen begheert van voedsel ende dexelaant. magh bekomen, wat moghen zulcke menschen die Gode niet en kennen, lieven noch betrouwen doch

§41 Vgl. Sen. ep. 94. 56: Nihil, quo avaritiam irritaret nostram, posuit in aperto (natura); pedibus aurum argentumque subiecit calcandumque ac premendum dedit, quidquid est, propter quod calcamur ac premimur. Illa vultus nostros erexit ad coelum et quidquid magnificum mirumque fecerat, videri a suspicientibus voluit.

42 God of de nature. Zie ook hierna, VI. 5. 12, en de Inhoudt van III. 1. 45, 56 (blz. 469). Dat Coornhert God, den schepper, geenszins met de natuur, zijn ‘schepsel’ vereenzelvigt, blijkt duidelijk uit zijn brieven hierover aan Spiegel, zie Bronnen, blz. 266 vlg.
Niemand ... zich zelve zie noot bij III. 2. 22 (blz. 165).

[p. 292]

anders doen dan dat zy 'tgheld liefhebben ende betrouwen? 'tGheld is dan der ghierighen God ende is de ghiericheyd een rechte, oock d'alder ghemeenste afgoderije, hoewel zy minste daar voor werdt ghehouden.

46. Vande wercken ende oorzaken vande ghiericheyd is ghezeyt. Laat ons nu bezien wat huere vruchten zyn. Onder deze is de voorneemste wel 'tgheen dat de ghierighe met zyn gheld vergharen, besparen ende bewaren pooght te ontghaan, te weten ware armoede ende ghebreck. Ick meyn 't alder arghste ghebreck, te weten armoede ende onghenoeghen der zielen of des ghemoeds, welck ghebreck zo vele argher is dan des lichaams, als het lichaam snoder is dan de ziele of 'tghemoed. Wie zoude niet meerder quaad achten een wonde int been dan een scheur inde hozeaant. te hebben? Ghelyck de hoze 'tkleedt is vant been ende om 'tbeens willen, zo is 'tlichaam het kleedt der zielen ende om der zielen willen. Zo is dan 'tghebreck inder zielen argher dan anden lichame.

47. Nu is warachtigh dat zo waarmen ghenoegh heeft van eenigh ding, datmen zulx niet meer dan men nu al heeft en begheerd te hebben. Zo moet oock waar zyn dat niemand ghenoegh en heeft van 'tghene hy noch meer te hebben begheert. Waarmen niet ghenoegh af en heeft, al waart maar inden wane, daar in heeftmen of waantmen te hebben ghebreck. De ghierighe begheert onophoudelyck meer ende meer ghelds, zo volght dat de ghierighe onophoudelyck ghebreck heeft van ghelde.

48. Ende is mids dien myn voors. zegghen warachtigh dat de ghierighe komt in ghebreck ende armoede daar door zelf, daar met hy 'tghebreck ende d'armoede meynt te ontghaan, want hy altyd in ghebreke is die altyd uyt vreezen van ghebreck te hebben noch meer begheert.

49.⁴⁹ 't Is wonder om zegghen: int minderen van des ghierighen behoefte vermeert zyn begheren. Dit zietmen oock naacktaant. inden ouden, die nu haast ant eynde vanden wegh huers levens zynde ende luttel teerghelds behoevende, aldermeest bezorght zyn om veel teerghelds

49 't Is wonder ... te bekomen vgl. Cic. Cato Maior de Senect. 66: Avaritia vero senilis, quid sibi velit, non intellego. Potest enim quicquam esse absurdius, quam, quo viae minus restet, eo plus viatici quaerere?

[p. 293]

te bekomen. Dat is (na 'tspreeckwoord) dat wy an een stuxken ghenoegh hebbende zorghvuldelyck arbeyden om een gheheel brood. Zo wast de ghiericheyd inden ghierighen metten anwas vanden jaren.

50.⁵⁰ Wat is dit anders dan stadelyck te behoeven? Altyd arm te zyn? Nemmermeer ghenoegh te hebben? Ende zo deze begheerte des ghelds groter is, zo is oock d'armoede groter. Want warachtigh is het ghemeen zegghen:

Hy is de ryxte die hier leeft
Die zich ghenoeght met dat hy heeft.

Zo moet hy d'armste wezen van alle menschen, niet die 'tminste gheld heeft, maar die dat meest wenschen.

51.⁵¹ Alles te verkryghen dat wy wel moghen begheren en is niet ghestelt in onze machte, maar niet te begheren dat wy moghen ontberen is in elx vermoghen ghestelt. Wie altyd zyn begheren verkryght, die heeft altyd ghenoeghte, want 'tverkryghen vant begheren vernoeghtaant. de begheerte. Die daar niet en begheert dan in zyn zelfs macht is ghestelt om te verkryghen, die verkryght altyd zyn begheren. Zo is de vroede altyd in ghenoeghte, ghemercktaant. die al zyn begheerten maticht na zyn vermoghen.

52. Maar dit en doet gheen ghierighe. Want die begheert altyd boven zyn vermoghen, dus kryght hy nemmermeer zyn begheerte. Zo heeft hy oock nemmermeer ghenoegh ende ghenoeghte, maar altyd ghebreck ende trueren, al waart oock zo dat een mensch alleen al de gheheele wereld tot zyn eyghendom ghekreegh.

53.^§53§53 Dit heeftmen moghen zien anden Rover van Koningrycken, die nu al meynde heer vande gheheele wereld te wezen ende, horende datter noch meer werelden waren, onvernoeght zynde met een wereld,

50 zo deze begheerte ... groter zie noot bij IV. 7. 52 (blz. 246).

51 Alles ... ghestelt vgl. Sen. ep. 123. 3: Quicquid vult habere nemo potest; illud potest, nolle quod non habet.

§53 Vgl. Er. Apophth., Opp. IV 201 D: Quum audisset (Alexander) Anaxagoram disserentem, innumerabiles esse mundos, illacrymasse dicitur. Rogantibus numquid accidisset lacrymis dignum, An non videor, inquit, merito flere, qui quum mundi sint innumerabiles, nos nondum unius domini facti sumus?

§53 In Recht ghebruyck ende misbruyck (1585) heeft Coornhert evenmin Alexanders naam vermeld: ‘Soo had die sot een werld (was daer ghebreck of behoeft?) / Hy droomder meer, terstond heeft waen-ghebreck hem bedroeft’ (W.W. III 502^d).

[p. 294]

weende om dat hy oock die ander werelden niet en hadde. Zo weynigh stopt have (na 'tghemeen spreeckwoord) ghiericheyd.

54.⁵⁴ Gheen gheld en verzaad den ghelddorst, ghelyck gheen hout den vlammen bluschet. Als 't eene is verkreghen, zo zien zy na 't ander omme, rechtaant. als de ghene die in een schip staat om kasen te laden; de toegheschoten kaas in handen ontfanghen hebbende, leyd hy die achter zich neder ende ziet telcken weder op om een ander kase te ontfanghen.

55. Zo schynet altyd kleyn voor den ghierighen dat hy nu al heeft, maar groot dat hy begeert. Vernemende gheen ghenoeghen an tghene hy nu al heeft, zoeckt hy telkens weder zyn ghenoeghen in 'tgheen dat hy niet en heeft, maar begheert. Daarom en heeft hy oock niet 'tghene dat hy nu al heeft, maar niet en ghebruyckt.

56.^§56 Maar wat zegghe ick van hebben? Hy en heeft het gheld niet, maar 'tgheld heeft hem, want 'tgheld is zyn, ende hy niet des ghelds heere. Wat magh hy doch hebben die zich zelf niet en heeft?

57. Gheen slave die een anders eyghen is en heeft iet eyghens; zo en heeft oock gheen ghierighe 'tgheld noch zich zelve, ghemercktaant. hy des ghelds eyghen katyfaant. is.

58. Van deze ghierighe katyfven, ghevanghen met ghouden banden, hebbe ick zo vele hier eyschte ghezeyt ende kome nu totte ghetrouwe banden der vriendschappen die boven alle andere sterck zyn ende onbrekelyck.

54 recht als ... ontfanghen. De vergelijking van de hebzuchtigen met ‘kaaswerpers’ komt ook voor in Recht ghebruyck ende misbruyck (W.W. III 502^d; niet bij Furmerus).

§56 Vgl. Sen. ep. 119. 12: ... dicere solemus: febris illum tenet; eodem modo dicendum est: divitiae illum tenent.