Zedekunst dat is wellevenskunste

Elfste hoofdstuck
Vande mildheyd ende quistghoedinghe

1.¹ Onder alle andere dueghden vintmer gheen die meer vrienden maackt ende minder vyanden dan de mildheyd inden milden. Want deze is vele luyden nut ende niemanden schadelyck in 'tgheen meest elck meest begheert, dat is in 'tgheld of inde waarde van dien.

2. Dit en beneemt de milde niemanden, maar velen gheeft hy zyn gheld of have. Wie is niet vriend (hoewel om zich zelfs willen) den ghenen die hem schenckt 'tgheen hy boven allen dinghen lief heeft?

3. Anders ist mette andere dueghden. Want de waarheyd inden warachtighen luyden quetst den hovaardighen met waardighe beschaamtheyd. De rechtvaardicheyd vertoornt den ghierighenaant., vermidsaant. de rechtvaardighe hem afwyst het onrecht ghewin, ende zo maken mede d'andere dueghden door den dueghdlycken luyden den ondueghdlycken grooten hoope te vyand, vermids 'tbehinderen van 'tverkryghen huerder quader begheerten.

4.⁴ Maar dit en valt niet (zo ghezeyt is) inde mildheyd ende haren dienaren. Die gheven veel ende ghaerne, ontfanghen zelden en

1 Onder alle ... vele luyden nut vgl. Aristot. Eth. Nicom. IV. 1. 11: Omnium autem hominum, qui virtutis nomine cari sunt, maxime diliguntur liberales: prosunt enim aliis, dando nimirum ipsis. Zie ook Cic. de off. I 56: ... et quamquam omnis virtus nos ad se allicit facitque, ut eos diligamus, in quibus ipsa inesse videatur, tamen iustitia et liberalitas id maxime efficit.

4 't latynsche spreeckwoord Terent. Andria 68: Obsequium amicos, veritas odium parit. Door Cicero aangehaald in Lael. de Amic. 89.

[p. 272]

onghaerne, ende hebben gheen vyanden, maar veel vrienden (koken vrienden) na 'tlatynsche spreeckwoord:

Dat weldaad vrienden, verghaart,
Daar waarheyd vyandschap baart.

5. Het bevint zich dan oock inder daad, dat meest alle d'andere dueghden voor den dueghdlycken luyden zorghlyckaant. zyn, maar dat de mildheyd voor den milden veyligh is onder de meeste menighte der menschen, overmidsaant. der zelver quaadheyd.

6. Want de mildheyd is eenrehande rechtvaardicheyd die eyghen have anderen schenckt tot ander luyder nut of lust. Het is, zegghe ick, een gherechticheyd, welx lust is ander luyden met raad of met daad om niet te helpen. Men zoud oock moghen noemen een vryghevighe wille, haar verblijende als zy iemanden ghoed doet, dienstlyck of nut is. Des mildheyds moeder is liefde, ende haar zuster is die ghoeddadighe bermherticheyd.

7. Dat ick hier de mildheyd noeme rechtvaardicheyd, heeft twee oorzaken. D'een is de wet der naturen. Die is in alle redelyck mensche ende die is een born van alle menschelycke rechtvaardicheyd ende wetten. Deze ghebied elcken eenen anderen te doen zo hy wilde dat andere hem deden; wat mensche, spys, kleed of ander noodurft ghebreck hebbende, en zoude niet wel willen dat een ander die zulx overvloedigh hadde, met zyn overvloet zyn ghebreck stopte?

8. Dit doet de mildheyd inden milden. Want deze, ziende iemanden noodlyck behoeven 'tghene by hem overvloedigh is, den behoeftighen 'tzelve ter noodurft vrolycken metdeylt. Hier inne volbrengt de mildheyd dan der naturen wet ende handelt rechtvaardelyck.

9.⁹ In wat mensche zy zulx dickmaal met lusten hanteert, daar wordt een daadvaardicheyd of 'ghewoonte van zulcke milde rechtvaardicheyd inden milden mensche. Zo komt deze dueghd van rechtvaardicheyd in zodanighen mensche die mildelyck den behoeftighen gheeft 'tgheen henluyden toekomt, dat is voetsel ende dexelaant., 'twelck de rycken henluyden schuldigh zyn. Het is immers rechtvaardicheyd

9 In wat mensche ... milden mensche vgl. Cic. de off. II 53: dein consuetudine beneficentiae paratiores erunt et tamquam exercitatiores ad bene de multis promerendum.

[p. 273]

daar men elck 'tzyne gheeft? Dit doet de barmhertighe mildheyd altyd na vermoghen. Zo is dan de mildheyd rechtvaardicheyd.

10.¹⁰ D'ander oorzake daarom ick zulx zegghe is deze. De ghantse menschelycke nature is een gheheel ding te achten teghen hare deelkens, te weten teghen elck mensch byzondere, ghelyck als de ghantse mensche een gheheel lichaam is teghen 'thoofd, het lyf, d'armen ende benen, ja oock teghen elck der zelver hoofddeelen kleyne deelkens.

11.^{§§11, 12} Zo nu an den gheheelen mensche eenigh deel ('twaar dan arm of been of eenigh ander lid) zyn overvloedigh bloed of voetsel zyn naaste lid niet met en deelde int voort uytspreyden, maar dat op hielt in zich, zo dat het zelf grof zwellen ende het naastvolghende lid, als hand of voet, verdorren moste, men zoude immers moeten zegghen dat zulck ghierighaant. lidmaat onrechtvaardelyck handelde teghen hand of voet ende volghens dien oock teghen 'tgheheele lichaam, dat daar door mede quetseaant. zoude moeten lyden.

12. Alzo mede, daar eenigh mensche als een ledeken vande ghantse menschelycke nature zynen naasten ledekens 'tgheen hy t'over heeft onthout ende voor zyn hoofd alleen verdoet, daar acht of tien ander menschen af mochten ghevoedet worden, zalmen dezen niet rechtelycken moeten beschuldighen van onrechtvaardicheyd? Van ghiericheyd? Ja, van openbare diefte inde have zelve hem van Gode verleent om den behoeftighen naaste ledekens zyn overschot met te deylen?

13. Maar die dit doet maackt te vriend niet alleen de armen die dat ontfanghen, maar Gode zelf, diet ons al heeft verleent dat wy hebben. Hier inne worden wy Christenen (godwouts) beschaamt van Heydenen, ja van Tyrannen zelve.

14.¹⁴ Zo leestmen dat d'oude Dionys, Koning van Sicilien, quam in

10 De ghantse ... byzondere zie hiervóór, noot bij II. 2. 18 (blz. 110).

§§11, 12 Vgl. Cic. de off. III 22: ut, si unumquodque membrum sensum hunc haberet, ut posse putaret se valere, si proximi membri valetudinem ad se traduxisset, debilitari et interire totum corpus necesse esset, sic, si unusquisque nostrum ad se rapiat commoda aliorum detrahatque quod cuique possit emolumenti sui gratia, societas hominum et communitas evertatur necesse est.

14 Zo leestmen ... ghemaackt vgl. Er. Apophth., Opp. IV 235 B: Rursus cum ad filium ingressus (Dionysius) conspexisset vasculorum aureorum et argenteorum magnam vim, exclamans, Non est, inquit, in te regius animus, qui his poculis quae a me tam multa accepisti, neminem tibi amicum feceris.

[p. 274]

zyn zoons kamere, daar zagh hy vele ghouden ende zilveren vaten, die hy zynen zoon hadde ghegheven. Des hy riep: O zoon, in dy en is gheen Konincklyck herte, nadien ick nu zie dattu met gheen dezer ghiften dy van my ghegheven, eenighen vrienden hebste ghemaackt.

15. Lieve, wat zal God zegghen totten hovaardighen rycken luyden, die van Gode alle huer have ende zo vele verghulden ende zilveren vaten ontfanghen hebbende, de zelve niet en besteden tot vullinghe vande ydeleaant. vaatgens der hongherighe armen, om vrienden te maken vande schat des boosheyds? Des boosheyds, zegghe ick, omdat huer boze ondanckbaarheyd die schatten, hem van Gode tot mildheyds oeffeninghe verleent, zo booslyck mesbruycken.

16.¹⁶¹⁶ Anders dede Alexander de groote dan deze jonghe Dionys. Want, ghevraaght zynde waar zyn schatten laghen bewaart, antwoorde: in deze kisten, wyzende op zyn vrienden. Deden Heydenen dat, wat behooren wy Christenen te doen? Of hebben wy minder liefde dan de Heydenen? Of weten wy minder dan de Heydenen wie de eyghenaar is van d'aardsche schatten?

17.¹⁷¹⁷ Wat mensche is eyghenaar vande tydlycke haven? Niemand. God is de eyghenaar, de menschen zyn maar bruyckwaardersaant., lyftochtersaant., ja niet dan Rentmeesters. Dit zietmen daghelyx voor oghen int sterven. Wat dode draaght zyn have met zich int graf? Wat mensche magh met recht zegghen: dit of dat hoort myn? Hier af tuyght het oude rymken wel:

16 Anders dede ... vrienden vgl. Er. Apophth., Opp. IV 200 A: Idem (Alexander Magnus) interrogatus, ubi suos reconderet thesauros, Apud amicos, inquit.

16 dan deze jonghe Dionys er staat: van deze jonghe Dienys.

17 Wat mensche ... Rentmeesters vgl. Bern. Furmerus De rerum usu et abusu, Antw. 1575, E II^v; Non tuus est nummus: Dominum se Iova reclamat;/ Custodis domini ceu quaestor, serve, talentum; F II^v: Est Jovae donum: non est cur asserat ullus / Ceu proprium, cuius voluit Deus esse ministros / Quaestoresque, piis ut dent alimenta fideles. Zie Coornherts vertaling van deze regels (in Recht ghebruyck ende misbruyck van tydlycke have, 1585) in W.W. III 503^b, 504^b.

17 bruyckwaarders er staat: bruyckwaarder.
het oude rymken ook in brief LXXV van het Brieven-boeck haalt Coornhert dit ‘oude rymken’ aan.

[p. 275]

 

Het ghoed dat nu ter tyd is myn,

 

Dat was een anders en zal zyn;

 

Daar staat niet meer tot myn ghebod

 

Dan ick verteer en gheef om God.

18.¹⁸ Ist dan gheen onrechtvaardicheyd dat wy onnootelyck, ja onnuttelyck verdoen d'overvloed die den behoeftighen armen eyghentlyck toekomt? Ick weet wel dat luyden in zeer hoghen staten wat meer prachts dan ghemene luyden behoeven, om des grootachtbaarheyds willen, zonder welcke Jan alle man qualyck in dwang ghehouden magh worden.

19. Van deze en handele ick nu hier niet, oock kan hier niemand voor alle menschen wet opstellen dan de liefde zelve in elck mensche. Waar deze inne is, daar moet zy hare mildheyd in baren. Die bestelt dan datmer wat minder verdoet dan na eysch van hueren state, ende wat meer bermherticheyds oeffent tot der behoeftighen bate.

20. Dit doen zy alle die meer vlyts anwenden om Christenen te zyn dan te schynen. Want zonder liefde is niemand een Christen. Waar liefde is, die vast voor een ghast, niet van noodurft, maar van overvloed. Zo maackt de mildheyd datmer willigh d'overvloed ontbeert om den behoeftighen gheen noodurft te laten ontberen.

21. Dat nu deze behulpzame, ghoeddadighe, vriendelycke ende loflycke mildheyd in zo luttel menschen plaatse heeft, komt doort belet van twee hare hoofdvyanden, in den meesten hoop volx ghestadelyck wonende. Dit zyn: mestrouwen Godes, moeder vande ghiericheydaant., met quistghoedinghe, moeder vande armoede.

22. Zo ghants luttel kennisse is byden menschen vande ghoedheyd ende ghetrouheyd des Almoghende Godes, dat zy verde boven hueren schepper den ontrouwen menschen betrouwen.

23. Men neme dat eenigh huysvader zyn dienstbode een nieu kleedt heeft ghegheven om te draghen met spyze om t'eten. Daar komt een naackt, hongherigh mensche bidden. De huysvader beveelt zyn dienstbode dat kleedt met die spyze dezen armen te gheven. Zal die

18 Ick weet ... willen vgl. Aristot. Eth. Nicom. IV. 2. 2: Magnitudo autem ad aliquid refertur. Neque enim sumptus idem trierarchum decet et eum, qui mittitur ad publicos conventus obeundos. Decorum igitur et personae quae impendit ... spectatur.

[p. 276]

bode oock eenighe zwaricheyd maken om zyn meesters bevel te ghehoorzamen, ende dat kleedt metten spyze den armen te gheven? Zal hyt laten te gheven uyt vrezen van zelf spys of kleedt ghebreck te hebben? Men weet wel neen. Waarom dat? Hy betrout zynen heere ontwyfelyck toe dat hy hem terstont weder een ander kleedt met spyzen ghenoegh zal gheven, ende dit noch of zyn heere hem zulx oock met een eenigh woord niet en beloofde.

24.²⁴ Betrouwen wy Gode oock zo volkomelyck? Gode, zegghe ick, die niet magh bedrieghen? Die al magh dat hy wil? Die al wil doen dat hy belooft? Die den zynen zo vastelyck alle noodurft als een toewerpsel belooft? Wie vreest niet zelf ghebreck te lyden, zo hy na Godes beveel den armen metdeelde, niet huer eyghen noodurft, maar huer overvloet?

25. Dit mestrouwen en moght in ons niet blyven, zo wy God den schepper kenden noch maar zo ghoed ende ghetrouw te wezen als de quade ende ontrouwe menschen zyn. Wat anders maghmen hier zegghen dan dat wy God niet en kennen? Zo komt dan deze onze onmildheyd uyt mestrouwen, ende dat uyt loutere onkunde Godes.

26. Anghaande nu de quistghoedinghe, de twede vyand vande mildheyd, is kennelyck dat veel behoeven oorzake is van luttel gheven. Zo is weder de naaste wegh tot ryckdom te schicken datmen luttel behoeft.

27. De huyshoudinghe is (zomen zeyt) ghoedertieren. Want zy laat haar opt smaalste inne trecken en opt breedste uyt strecken.

28. Zo noeme ick hier quistghoedinghe niet nade ghemeene wyze de doorbrengingheaant., makende datmen haastaant. uyt een zotte ghever een beroyde bedelaar wordt, maar oock mede alle onnodighe, onnutte ende brootdroncken verquistinghe vant gheld, het zy dan an voetsel, dexelaant., huyzinghe, huysraadt of wat het anders magh zyn.

29. Laat ons stellen drie huyshoudinghen, elck zes hondert ghulden jaarlyx innekomen hebbende ende van ghelycken ghetale van menschen wezende, te weten een wysgherighe of Philosophische, een burghersche in een slechteaant., ende een burghersche in een prachtighe stede.

24 toewerpsel vgl. Matth. 6:33.

[p. 277]

30.³⁰³⁰ D'eerste zal behoeven broot, water ende dexelaant. opt alder slechtsteaant. ende daar met vernoeghenaant.. De tweede (om de veranderingheaant. van opvoedinghe) zal behoeven broot, zuvelaant. ende vleesch met slechtaant. bierken ende daar met te vreden zyn. Maar de derde, hier met niet te vreden zynde, zal daerenboven noch behoeven leckere spyzen ende drancken, dierbare ghewaden, kostelycke juwelen, hovaardighe huysraadt, oock onnodighe schilderijen, tapesserijen ende andere duvelrijen.

31. Zal niet d'eerste boven hare noodurftighe behoeften moghen oplegghenaant., gheven ende ontberen vier of vyfhondert ghulden? De tweede wel twee of drie hondert ghulden? Wat zal de derde moghen oplegghen of uyt deylen? Niet, maar veel eer noch meer schickenaant. te behoeven.

32. Ick en magh (zeyt de weeldighe) met die slechteaant. spyze niet leven zonder kranckaant. worden, want ick bense niet ghewone. Wel an, bruyckt die ghewoonte uwer zwackheyd, doch allenxkens wat minder, zo zal die zwackheyd minderen. Dien afbreck van u weelde gheeft den armen ende huer behoefte zal allenxkens minderen.

33. Ist niet luttel ghenoegh als ghy boven noodurft leeft, dat ghy den armen huer noodurft gheeft? Dat ghy leckere spyzen gheniet ende dat d'armen snood voedzel ontfanghen?

34. Ghy ghaat metten armen een zelven wegh nader dood toe, ghy zyt met weelden overladen, hy is vande noodurft onbeladen; ghy draaght meer dan u nodigh, hy min dan hem nodigh is. Ghy zyt belast, verlicht u zelf ende ontlast u behoeftighe wechghenoot.

35. Maar dat is u meyninghe niet, met een maghe te vullen vernoeghdyaant. niet, noch met een lichaam te kleden en rust ghy niet. Rechtsaant. oft u een lust ware om vele verteerders te behoeven. Dit doet u meer ende meer behoeven, door u groote zeyl op u kleyne schip meer ende meer te vergrooten.

36. Zo dringhet dan zulck veel behoeven deze dwaze huyshouderen

30 D'eerste zal ...vernoeghen vgl. Jes. Sir. 29:28 en 1. Tim. 6:8.

30 onnodighe schilderijen in zijn Hooft-ende Hert-sorghe (1562) spreekt Coornhert van ‘kostelijcke, onnutte schilderyen’ (W.W. III *L VII^b [ongefoliëerd]); in Des Duyvels Wet swaar (1564) van ‘onnootdruftighe tapesserijen ende schilderijen’ (W.W. I 233^d). Zie ook hiervóór, III. 5. 41 (blz. 184).

[p. 278]

als slaven vande hovaardighe pracht, zulck huer onnodigh, ja moetwilligh ghebreck te stoppen met woecker, met bedrogh ende met andere quade treeckenaant..

37. Immers men neme een ryckaard van zes hondert ghulden jaarlyxe innekomsten die, ist schoon niet meer, ten minsten oock zes hondert ghulden 's iaars schicktaant. te verteren, zal deze immermeeraant. eenen stuyver t'over hebben omme door mildheyd anden behoeftighen armen tot boetaant. van huer ghebreck te moghen ontberen?

38. Stelt daar teghen een slechtaant., schamel rentier van hondert ghulden jaarlyxe inkomsten, die jaarlyx maar 'tneghentich ghulden schickt te behoeven, men moet immers kennen dat deze minder hebbere, maar oock minder behoevere, meer anden armen magh ontberen ende gheven dan die voors. meerder hebbende, doch oock meerder behoevende. Wel is van ouds ghezeyt belanghende het mild uyt deylen:

Magh vande schamele milde iet,
Van rycke en kostele* luy magh niet.

39.^39/40 Dat zy nu hier ghenoegh vande twee voors. hindernissen des mildheyds. Hier toe kome ick nu weder. Deze heeft hare werckinghe inden dinghen diemen magh ghebruycken ende oock mesbruycken. Zodanigh is de have, 'tgheld of de ryckdomme.

40.⁴⁰ Deze en weet niemand recht te ghebruycken dan die rechtvaardighe mildheyd; die maackt dat de milde zyn rechte noodurft daar af neemt ende voorts het overblyfsele uytdeelt an anderen, dat noodigher dan hy behoevende. Want het rechte ghebruyck vande ryckdomme niet en is gheleghen int sparen, bewaren ende vergharen, maar int noodurftigh verteren ende int mild uytdeelen vant overvloedighe.

39/40 Deze heeft ... rechtvaardighe mildheyd vgl. Aristot. Eth. Nicom. IV. 1. 6: Quarum autem rerum usus aliquis est, iis et recte et perperam uti licet; divitiae autem sunt ex rebus utilibus: optime porro unaquaque re utitur is, qui propria eius rei virtute praeditus est. Ergo optime et divitiis utetur is, qui virtutem eam, quae ad pecuniarum usum pertinet, consecutus erit. Atque hic est liberalis.

40 Want het rechte ... overvloedighe vgl. Boeth. Phil. cons. II 5 p. 32: ... aurumne ac vis congesta pecuniae? Atqui haec effundendo magis quam coacervando melius nitent.

[p. 279]

41.⁴¹ Hierom voeghet den milden mensche beter te gheven daart nodigh is dan te ontfanghen 'tgheen hem onnodigh is. Zo ist oock meer des dueghds eyghenschap anderen weldaad te bewyzen dan van anderen weldaad te ghenieten. Dit laatste kan elck al te wel, maar weynigh vintmer die 't eerste wel konnen. Daar en is niet ghemeenders dan begheerlycke ontfanghers, maar wat is doch zeltsamer dan recht milde ghevers? O wat loflycker zeghe ist zich van niemanden met weldaad te laten overwinnen.

42.⁴²⁴² Het rechte eynde daar toe de mildheyd is streckende, is der ontfanghers, niet des ghevers nut. Maar voorneemlyck de danckbaarheyd die hy schuldigh is Gode, van wien wyt al ontfanghen hebben ende die zelf van ons niet en ontfangt dan door handen vande rechte armen; zo dat watmen dezen gheeft, hy 'tzelve acht hem zelf ghegheven te wezen.

43.⁴³ Wie int gheven 't ooghe heeft op roem of vergheldinghe, die gheeft zich zelf, zich zelf wil hy nut zyn, maar niet anderen. Dits anders metten recht milden, die ziet op gheen eer noch loon, maar alleen op den nut vanden ontfanghers. D'eerste zoecken hen zelf, de laatste den ontfanghers, welcker ghebreck zy poghen te verjaghen. D'eerste willen huer zelf, de laatste anderen helpen ende ghoed doen.

44.⁴⁴ Zo en gheven d'eerste niet, maar zy woeckeren, zoeckende ghewin, maar de laatste schencken rondelyck zonder eenighe beloninghe te verwachten. Wat zouden zy loon verwachten? Zy ghenietens zelf int gheven. Want de blyde vertroostinghe der armen is henluyder hooghste lust ende vrueghde.

41 Hierom ... te ghenieten vgl. Aristot. Eth. Nicom. IV. 1. 7: Itaque hominis liberalis est magis, quibus largiendum est, largiri, quam et a quibus accipiendum non est, non accipere. Virtutis enim proprium magis est bene facere, quam aliorum benefacta recipere.

42 Het rechte eynde ... nut vgl. Sen. de ben. IV. 13. 3: ...beneficium eius commodum spectat, cui praestatur, non nostrum: alioquin nobis illud damus.
zodat ... te wezen vgl. Matth. 25:40.

42 de danckbaarheyd er staat: opte danckbaarheyd.

43 Wie int gheven ... ontvanghers zie voorafgaande noot en vgl. Sen. de ben. IV. 14. 1: qui beneficium ut reciperet dedit, non dedit; id. ib. V. 11. 6: beneficium est, quod quis non sua causa dat, sed eius cui dat.

44 woeckeren zie noot bij IV. 9. 25 (blz. 266).

[p. 280]

45. Al ist nu zo dat die rycken meer middelen hebben om met uytgheven van geld huer mildheyd te oeffenen dan die armen, zo moghen deze des niet jeghenstaande huer groote mildheyd zo wel in huer kleyn, als die rycken de huere in huer groot vermoghen hanteren.

46.⁴⁶ Want niet inde grootheyd vande ghave, maar inde ghoedwillicheyd vant herte is de mildheyd gheleghen. Die maar eenen ghulden magh ontberen ter noodurft ende de zelve gheeft, die gheeft niet min dan die, moghende duyzent ghulden ontberen, duyzent gheeft.

47.^§47 Dat bleeck anden huysman die, ziende dat alle man den Koning Artaxerxi verscheyden ghiften brachte, zonder iet dat hy schencken mocht te hebben, anden na by legghende riviere liep, 'thol van beyde handen vol waters schepte ende dat met een vrolyck anzichte den Koning quam brenghen, twelck den Koning verblyende beval hy den landman te bedancken met een ghouden beker ende duyzent Darier ghuldens daar inne.

48.⁴⁸ Waar met de huysmans schenckghierigheaant. herte bleeck, oock des Konings verstant, dat niet inde waarde vande ghave, maar in des ghevers herte de mildheyd is gheleghen. Zo is by wylen de ghifte van een schamelen Weeukens penninxken zo anghenaam, als het bouwen van groote tempelen der moghenden luyden.

49.^§4949 Nadien oock de mildheyd is eenrehande rechtvaardicheyd (zo voor is ghezeyt) en maght gheen mildheyd zyn, daarmen gheeft niet

46 Want niet ... gheleghen vgl. Sen. de ben. I. 5. 2: ... itaque nec aurum, nec argentum, nec quicquam eorum, quae pro maximis accipiuntur, beneficium est, sed ipsa tribuentis voluntas. Id. ib. I. 6. 1: non quid fiat aut quid detur refert, sed qua mente, quia beneficium non in eo quod fit aut datur, consistit, sed in ipso dantis aut facientis animo.

§47 Zie Er. Apophth., Opp. IV 232 C: Rusticus quidam videns ad regem (Artaxerxem) varia deferri donaria, nec aliud habens quod largiretur, utraque cava manu haustam e proximo flumine aquam illi obtulit vultu alacri. Rex laetatus, iussit illi dari phialam auream, ac mille Daricis donavit hominem.

48 Weeukens penninxken vgl. Marc. 12:42.

§49 Vgl. Cic. de off. I 43: Sunt autem multi ... qui eripiunt aliis quod aliis largiantur, iique arbitrantur se beneficos in suos amicos visum iri, si locupletent eos quacumque ratione ... Videndum..., ut ea liberalitate utamur, quae prosit amicis, noceat nemini.

49 zo voor is ghezeyt zie hiervóór, §6 (blz. 272).

[p. 281]

van 'tzyne, maar van ander luyder have. Want dit waar onrechtvaardicheyd, te weten daarmens door bedrogh, woecker, diefte of anders den eenen beneemt ende den anderen gheeft. Men moet gheen quaad doen op datter ghoed uyt kome. Zo en is dan niemand mild dan die 'tzyne anderen om niet metdeylt. Want mildheyd is wel velen nut, maar oock niemanden schadelyck.

50.⁵⁰ Hier uyt komet dat zelden recht milde luyden ryck worden of ryck blyven, want de milde ontfangt zo onghaerne, als hy ghaerne gheeft. Zo ontfangt hy dan zelden ende gheeft dickmaal. Men zondere hier nu uyte zeer rycke rentiers of veel winnende Koopluyden; wat magh daar anders uyt vallen (ten waar God zynen milden ende ghetrouwen Rentmeesteren noch meer ponden onderleyde) dan dat het hoopken daar men altyd af ende nemmermeer toe doet, moet minderen? Ist ghetal der behoeftighen niet oneyndlycken vele? Is daar teghen 'tghetal vande milde ghevers niet weynigh? Doch houde ick datter meer reyne ghevers zyn dan waardighe ontfanghers.

51. Alzo staat hier teghen te anmercken dat rechte mildheyd altyd verzelt is met wyze bescheydenheydaant.. Die gheeft meest daar zy de meeste behoefte ziet. Zy en maackt vande kuysche Aalmisse, haar dochtere, gheen hoere der onwaardighen, maar bestaataant. die anden recht Aalmis-waardighen. Dat is an menschen die niet en hebben ende niet en vermoghen te winnen, of die niet ghenoegh en moghen winnen.

52.^{§§52, 53} D'eerste zyn menschen die kranckaant. zyn van zieckten of van zware oudheyd of van zwacke jonckheyd. Deze werden meest inden Steden bezorght ende onderhouden in Gasthuysen, in huysen van oude mannen ende vrouwen ende in Weeshuysen.

53. Maar de laatste zyn eerlycke luyden, die gheen eerlyck ghewin en verzuymen, niet smetsenaant. noch sluymenaant., maar nade slechteaant. noo-

50 Hier uyt ... blyven vgl. Aristot. Eth. Nicom. IV. 1. 20: Difficile est autem, qui liberalis sit, eundem divitem esse.
wat magh ... weynigh vgl. Cic. de off. II 52: largitio, quae fit ex re familiari, fontem ipsum benignitatis exhaurit. Id. ib. I 52: copiae parvae singulorum sunt, eorum autem, qui his egeant, infinita est multitudo.

§§52, 53 Vgl. Coornherts vertaling van Furmerus De rerum usu et abusu in W.W. III 501^b.

[p. 282]

durft teren ende zich dan noch op huer winst niet konnen gheneren. Deze zyn te recht den Aalmis waardigh, om huer schaamte in eeren te houden.

54.⁵⁴ Zo en ist niet metten groten hoope der ghezonde, onschameleaant., smetsendeaant. ende oock ghierighe bedelaars. Die zyn alle Aalmisse onwaardigh ende die galeyen ofte ghemeyne wercken recht waardigh, zulx datmen dit verderflycke schuym der behoeftighen af gheschuymt hebbende, zo grooten menighte behoeftighe menschen niet ghevonden en zoude worden als vele wel meynen.

55. Zo behoeftmen dan om recht mild te zyn, een hertelycke lust om den behoeftighen te helpen, een bescheydenaant. omzichticheyd wie meest helpens behoeftigh ende waardigh is, ende vermoghen om helpen. Want wille zonder macht en doet den armen gheen voordeel.

56.⁵⁶ Maar want (zo voor ghezeyt is) de schamele even zo wel in zyn kleyn ghiftken, als de moghende in zyn grote zyn mildheyd magh oeffenen, zo vint een recht vryghevigh herte haastaant. wat daar met hy zyne willighe behulpzaamheyd anden armen bewyst.

57. Ghelyck het een konstigh, maar arm beeldsnyder niet an stof en zoude ghebreken om zyn konst inne te toonen, ghemercktaant. hy by ghebreck van Marmersteen wel in potaarde kan laten zien wat hy kan.

58.⁵⁸ Oock en toontmen de mildheyd niet alleen int gheven van ghouden of zilveren penninghen, maar oock in lichamelycke dienste,

54 Zo en ist ... bedelaars over de ‘onschamele, smetsende ende ghierighe bedelaars’ zie Coornherts vertaling van Furmerus in W.W. III 500^d, 501^a.
bedelaars ... die galeyen ofte ghemeyne wercken recht waardigh. Over de tewerkstelling van bedelaars en andere antisociale elementen, zie Coornherts Boeventucht ofte Middelen tot mindering der schadelyke ledighghangers. Amst. 1587 (W.W. III 384^v vlg.). In het hs. van dit tractaat uit het jaar 1567 is ook sprake van ‘de roeijscepen ofte ghemeen wercken’ (zie A. Hallema, Het oudste ontwerp van Coornherts Boeventucht teruggevonden in Tijdschr. v. Taal- en Letterk., 1926, blz. 14); in art. XXX van het tractaat wordt voorgesteld het ‘geboefte’ te gebruiken ‘aen 't vesten der Steden, aen wallen, aen dijcken, aen diepinghe van wateren, aen heyen, delven ende allen ghemeen Landts-wercken’.

56 zo voor ghezeyt is zie hiervóór, §§45, 46.

58 Oock en toontmen ... te helpen vgl. Sen. de benef. I. 2. 4: Alium re, alium fide, alium gratia, alium consilio, alium praeceptis salubribus adiuva.

[p. 283]

in heylzame vertroostinge, in wyze beradinghe ende in waarheyds onderwyzinghe, ja oock int bedelen ende hulpzoecken voor den behoeftighen an luyden die vermoghen te helpen.

59. Door alle zulcke middelen helptmen oock den behoeftighen, elck na 'tghene God in zyn vermoghen heeft ghestelt. Vintmen oock iemand ghezond zynde ende redelyck verstand ghebruyckende zo ghants onnut, dat hy ten minsten in een der voors. stucken an den behoeftighen armen zyn mildheyd niet en zoude moghen bewyzen? Ende dit zy hier met mildelyck ghenoegh vande mildheyd ghezeyt.