Zedekunst dat is wellevenskunste

Neghenste hoofdstuck
Vande danckbaarheyd

1. Ghelyck als het is een werck des rechtvaardicheyds, waarheyd te hanteren in alle woorden ende daden, ende wederom in zulx loghen te pleghen onrechtvaardicheyd, vande welcke beyde nu is ghezeyt, alzo is mede de danckbaarheyd een aard van gherechticheyd ende ondanckbaarheyd van ongherechticheyd, van welcke beyde nu oock staat te handelen, ende eerst vande danckbaarheyd.

2. Dat ick de danckbaarheyd zegghe te wezen rechtvaardicheyd, komt overmidsaant. het rechtvaardicheyd is datmen yeghelyck 'tzyne gheeft. Wie iemand weldaad heeft bewezen, dien komt vanden zelven danckbaarheyd toe, de ghenieter dan is die den doender schuldigh, ende 'tbetalen van schulde is rechtvaardicheyd.

3. Zo is dan danckbaarheyd een rechtvaardicheyd die alle weldaad tot des ghevers lof bekent ende na vermoghen vergheldet. Nu heeft alle mensche vele weldaden ghenoten van Gode ende van menschen. Wy zyn dan Gode ende menschen danckbaarheyd schuldigh.

4. Van Gode hebben wyt dat wy zyn, leven, ghevoelen, verstaan, oock dat wy onderhouden ende ghevoedt worden. Van Gode hebben wy die godlycke redene, het godlycke licht, onderwys, de dueghden ende het welleven. Eyndlyck van God hebben wy alle watter ghoeds in ons gheschapen ende daar na (hoewel niet zonder ons) in ons gheworden is.

5. Wy zyn dan al wat wy zyn, hebben ende vermoghen, Gode schuldigh ende mitsdien oock danckbaarheyd, na vermoghen, van zo overvloedighe weldaden. Ist dan oock niet wel behoorlyck dat wy ons zelf, met alle dat wy zyn ende vermoghen den milden ghever danckbaarlyck weder op offeren?

[p. 263]

6.⁶ Hoe zal dat gheschieden? Ontfangt oock God zelve, diet al heeft ende al gheeft, iet vander menschen handen? Neen, gheenssins. Maar de menschen alzo hen zelve Gode op offerende met alle dat zy zyn ende hebben, zonder iet eyghens te houden, ontfanghen zelve des meer ende meer van Gode.

7. In wat wyze? Als de mensche zyn onverstand ghantselyck onderwerpt Godes verstand ende zynen wille Godes wille, zo werdt hy bestiert vant godlycke verstand ende bevooghdt met zyn Almoghende wille ende handt. Waar anders dan in alle klaarheyd ende waarheyd, in alle dueghde ende vrueghde? Dat is tot het ghene daar toe hy den mensche heeft gheschapen, te weten tot deelachticheyd van zyne godlycke ghoedheyd, blydschappe ende zalicheyd.

8. Wy dit ghenietende, werdt God door ons gheprezen byden menschen, die dan zulx in ons vermerckende mede zo te worden wenschen. Nadien nu Gode niet lievers en is dan der menschen zalicheyd, zo is die mensche Gode meest danckbaar, die meest vlytigh is om meer weldaden van Gode zelf te ontfanghen ende om te voorderenaant. dat vele andere menschen zulx mede van Gode moghen deelachtigh worden. Want Godes lust is gheven, ende die danckt Gode best die meest begheerlyck is van Gode te ontfanghen ende meest ontfangt.

9.⁹ Daar beneven worden zulcke danckbare ontfanghers oock van godlycker aard ende lustighaant. om mede anderen weldaad te doen ende haarder te laten ghenieten. Die eeuwighe fonteyne alder ghoeden vliet nederwaarts in zodanighe begheerlycke vaatghens. Die worden oock fonteyntghens, van des groten fonteyns ghoeden overvloeyende.

10. Opwaarts en vliet dit water der weldaden niet. Het waar oock water in zee ghebracht. Want God en ontfangt gheen vergheldinghe. Nu streckt henluyden lust alder meest tot danckbare vergheldinghe vande grote weldaden, by henluyden van Gode ghenoten. Waar anders magh dan deze danckbaarheyds luste doch vlieten dan neerwaarts ende ter zyden tot huer even mensche, huerder behoeftigh zynde, om zich daar inne te verbreyden. Daar verghelden zy na alle

6 ontfangt oock ... gheenssins vgl. Sen. de benef. IV. 9. 1: ... plurima beneficia ac maxima in nos deus defert sine spe recipiendi, quoniam nec ille collato eget nec nos ei quicquam conferre possumus.

9 vaatghens zie hiervóór, noot bij I. 11. 7 (blz. 54).

[p. 264]

vermoghen de weldaden, by henluyden van Gode ontfanghen.

11. Want zy zich zelf met alle huere innerlycke ende uyterlycke ghaven ghemeen maken ende deelachtigh laten worden allen menschen diet begheren, niet hoghers benaarstighendeaant. dan de zelve te helpen ende te voorderenaant. tot die ghemeenschappe Godes, ghoedwordinghe ende zalicheyd, daar toe zy zelf van Gode ghenadelyck zyn gheholpen.

12. Dat zy hier mede ghenoegh int byzonder vande danckbaarheyd die alle menschen Gode schuldigh zyn. Anghaande de danckbaarheyd daar toe wy an den menschen zyn ghehouden, streckt zich voor al totten ouderen, voorts tot het vaderland ende daar na allen menschen, ende dit tot een schuldighe danckbaarheyd Godes (zo nu is ghezeyt) ende oock der menschen daar af wy weldaad hebben ghenoten.

13.¹³ Vande danckbaarheyd die de kinderen hueren ouderen schuldigh zyn, is hier voor (zo vele des anghaat) ghenoegh ghezeyt. Zo is mede daar na uyt de weldaden die wy alle elck van onzen vaderlande ontfanghen, aldaar verhaalt, licht om verstaan wat danckbaarheyd wy 'tzelve schuldigh zyn. Daarom kome ick nu opte danckbaarheyd int ghemeen.

14. Die heeft byzonder drie eyndlycke stucken in zich. Als eerst dat de mensche bekenne dat hy weldaad buyten verdienste heeft ontfanghen, daarna dat hy zynen weldoender om zyn mildheyd pryst, ende voorts dat hyt na vermoghen op zynen tyd ende plaatse vergheldet.

15.¹⁵ Dit is niet alleen de grootste, maar oock de moeder van alle andere dueghden. Want wat is de eerbiedinghe totten ouderen anders dan danckbaarheyd van hare weldaden? Wat is oock die ghetrouwe noodhulp der vromeaant. Burgheren tot hueren vaderlande doch anders dan danckbaarheyd van desselfs weldaden? Ende wat is oock onderdanighe liefde tot Gode ende die milde liefde totten menschen inden Godzalighen dan danckbaarheyd vande godlycke weldaden?

13 hier voor zie III. 5. 91 vlg.
aldaar zie III. 5. 104 vlg.

15 Dit is ... dueghden vgl. Cic. pro Cn. Planc. 80: ... tum nihil est, quod malim, quam me et esse gratum et videri. Haec enim est una virtus non solum maxima, sed etiam mater virtutum omnium reliquarum.

[p. 265]

16. Danckbaarheyd is zeer zeltsaam, maar hooghloflyck; zy is blyde als zy den droeven magh verblyden, ende zy is eerlyck, kuysch ende eenvuldigh. Zy vergheld na vermoghen onghemaant, ende dit niet als een loonzuchtighe hoere om meer weldaads van nieus te moghen ghenieten, maar uyt een rechte ende slechte lust om den weldoender te verblyden.

17. Dit doet zy zo wel anden ghenen die daar heeft willen weldoen, als an diet ghedaan heeft, annemende den ghoeden wille niet anders dan 'tghedaan werck zelve. Daaromme is over haar zyde die ghoede wille mede alleen ghenoegh, wanneer daar macht ontbreeckt.

18. Want wel het willen, maar niet het vermoghen in der menschen machte is ghestelt tot vergheldinghe van alle weldaden. Die niet dancken en magh zoot wel zoude behoren, die behoort te dancken zo hyt best vermagh. Want dan ontbreeckt hem niet de wille, maar het middel van danckbaarheyd.

19.¹⁹ Rechtaant. als een ghoed Harpslagher die, lustighaant. zynde om spelen, een Harpe ontbreeckt. Hier uyt komet dat, oft schoon in elx machte niet en staat te gheven, zo staat het nochtans in elx macht te verghelden, ghemercktaant. het dancken magh gheschieden alleen metten bloten wille, maar 'tgheven gheenssins.

20. Des danckbaarheyds woonplaatse is de vaste ghedenckenisse. Daar inne graveert alle danckbare vlytelyck als metten graafstaal int gheduyrighe koper der herdenckinghen d'ontfanghen weldaden. Want hy merckt datter gheen ding eer inde verghetenheyd en veroudet dan rechte danckbaarheyd. Zo komt dan oock uyte ghedenckenisse voort de danckbaarheyd, zo haast zy middel ziet om haar zelf den weldoender te vertonen tot desselfs verblyden.

21.²¹ Maar dit gheschiet met een ryp oordeel, niet uyt een windighe lichtvaardicheyd. Zy overleyt in haar zelve wie haar ghoed heeft ghedaan, uyt wat herte, hoe groot, in wat nood ende op wat wyze.

19 Recht als ... ontbreeckt vgl. Sen. de benef. IV. 21. 3: Artifex est etiam, cui ad exercendam artem instrumenta non suppetunt.

21 Maar ... vergheldinghe vgl. Cic. de off. I 49: ... in primis, quo quisque animo, studio, benevolentia fecerit, ponderandum est. Multi enim faciunt multa temeritate quadam, sine iudicio vel morbo in omnes vel repentino quodam, quasi vento, impetu animi incitati; quae beneficia aeque magna non sunt habenda atque ea, quae iudicio, considerate constanterque delata sunt.

[p. 266]

Daar na overleyt zy de behoorlyckheyd vande vergheldinghe. Die toont zy dan noch meer anden behoeftichsten weldader, daar af zy minste vergheldinghe verwacht, dan anden ryxten of onbehoeftichsten.

22. Ende zeker, men vint nauwelyx iet dat meer voordertaant. tot een eerlyckaant., gherustigh ende wel leven dan datmen wel kan onthouden ende daar by oock wel kan vergheten. Wel onthoudt hy die altyd ghedenckt alle weldaad die anderen hem ende alle mesdaad die hy anderen ghedaan heeft. Maar wel vergheet hy die niet en ghedenckt eenighen weldaad die hy anderen, noch ghene mesdaad die anderen hem heeft ghedaan.

23. Ten waar dan zake dat iemand zulcken meester zyns ghemoeds ware, dat hy ontfanghen mesdaad konde ghedencken niet om die te wreken, maar om zich voor die man te hoeden. Anders verlost ons 'tvergheten des gheleden mesdaads vande wraackghiericheyd ende 'tvergheten van onze ghedaan weldaden van onlust totten ondanckbaren teghen ons. Zo dient ons het onthouden vande ontfanghen weldaad tot danckbaarheyd, ende 't onthouden vande mesdaad by ons an anderen ghedaan, tot ootmoedicheyd ende lydzaamheyd.

24. Ghelyck nu het weldoen edel is ende loflyck, oock zulcken konst, dat alle man die niet recht en kan, zo is mede de danckbaarheyd by allen verstandighen eerlyck vermaard ende mede niet alle mans ding.

25.²⁵ Elck verstaat licht dat de ghene die anderen ghoed doet om zyn eyghen nuts ofte eers willen, 'tzelve niet met recht een milde weldaad, maar wel een gierigheaant. woecker te noemen is. Ghemercktaant. zulck een daar met zo eyscht een vergheldelyck loon, maar gheen vriendelycke danck.

26. Alzo mede ist niet een vrije danckbaarheyd, alsmen iemanden vergheldinghe doet voor die ontfanghen weldaad om nieuwe meerder weldaad te bekomen. Neen, zulx is veel meer een eyghenzoeckelyke schyndueght te noemen. Zyn deze schyndueghden danckbaar op hopen van toekomende vergheldinghe, hoe vele te meer behoort een vroom mensch danckbaar te zyn voor die verghelding, by hem nu al ghenoten. Want dat is onzeker, maar dit is nu al zeker.

25 Elck verstaat ... noemen is vgl. Cic. de fin. bon. et mal. II 117: Nec enim, cum tua causa cui commodes, beneficium illud habendum est, sed faeneratio.

[p. 267]

27. Men toont danckbaarheyd met woorden of met wercken of met beyde. Byden onvermoghenden is woord danck anghenaam, maar byden vermoghenden verdacht, ten waar dan dat de tyd van danckbaarheyd metter daad noch niet en ware ghekomen. Want dan is de woordelycke danck een ghetuyghe vande toekomende dadelyckeaant. danck.

28. Maar daarmen teffensaant. danckbaarheyd bewyst met woord ende met daad, zyn twee ontwyfelycke ghetuyghen van oprechte danckbaarheyd. Met woorden maackt dan de danckbare d'ontfanghen weldaad groot ende deze zyne danckbaarheyd kleyn, maar metter daad maackt hy d'ontfanghen weldaad kleyn ende de danckbaarheyd groot.

29.^§29 Want hy bedanckt (ick spreke van diet vermoghen) zynen weldader opte wyze als die vruchtbare ackeren hueren bouwer, dat is met een milde ende vrolycke woecker, te weten meer dan hy hadde ontfanghen.

30.^§30 Onghelyck is de schulde van gheld ende van danck. Want die 'tgheld betaalt, ontbeert strax dat betaalde gheld ende diet noch schuldigh blyft, die houdt het ghene dat een ander toebehoort. Maar die danckbaarlyck de weldaad vergheldet, die heeftse noch zelf, ende die danckbaarheyd heeft, vergheldse met zulck zyn hebben, als die dan danckbaar is.

31.³¹ Want die schoon onmachtigh is d'ontfanghen weldaad met der ghelycke te verghelden, die vergheldse den weldoender met zyn vrywillighe schuldkenninghe. Daar met vernoeghtaant. de zelve. Ghemercktaant. gheen recht weldoender zyn weldaad doet om des danx wille. Daarom rekent hyze niet voor schulde. Is d'ontfangher danckbaar, dat acht hy winst, is hy ondanckbaar, hy en lyd gheen schade.

§29 Vgl. Cic. de off. I 48: ... quidnam beneficio provocati facere debemus? An imitari agros fertiles, qui multo plus efferunt, quam acceperunt?

§30 Vgl. Cic. de off. II 69: Commode autem, quicumque dixit: pecuniam, qui habeat, non reddidisse; qui (pecuniam) reddiderit, non habere; gratiam autem et qui rettulerit, habere; et qui habeat rettulisse.

31 Is d'ontfangher ... schade vgl. Sen. de benef. I. 2. 3: ... si reddet aliquid, lucrum est; si non reddet, damnum non est.

[p. 268]

32.³² Anghaande nu den tyd van danckbaarheyd, die doet oock niet weynigh daar toe, doch heeft zy haar mate. Want terstont na eenighe ontfanghen weldaad die te lopen verghelden, zoude doen dencken dat ghy van zyne ghoeddaad gheen ghoed vermoeden en hebt. Ghemercktaant. ghy met die haastighe vergheldinghe zoud schynen te achten, dat hy u die weldaad ghedaan hadde als een Koopman om terstond betalinghe, of als een woeckenaar om over een wyl zware interesse daar voor te ontfanghen.

33. Doch nadien alle recht danckbare mensche lust heeft zynen weldader te verblyden daar mede, dat hy door recht betoon van danckbaarheyd doe blycken dat zyn weldader niet ghedoolt heeft int wel besteden van zyn weldaad, maar die ghedaan heeft an eenen danckbaren mensche, zo speurt zulck een niet min vlytelyck na gheleghenheyd van tyde ende middelen om zich danckbaar te verklaren, dan een ghierighaant. bedelaar loerdt na gheleghenheyd ende tyd om door zyn onschamelaant. bidden ende valsche schyn van behoefticheyd meer ghelds te vergharen. Want rechte danckbaarheyd wel verstaat dat de vergheldinghe der ontfanghen weldaden door traghe lanckzaamheyd kleynder, ende door spoedighe voorderingheaant. grooter wordt.

34. Ende hier uyt komet dat alle recht danckbare mensche, altyd voor ooghen hebbende die menighvuldighe ende grote weldaden hem van Gode bewezen, oock altyd omzichtelyck waar neemt allen middelen daar door hy Gode daar voor danckbaarheyd zoude moghen bewyzen.

35. Daar toe ghebreken hem altyd middelen tot Gode waart, want die doet elck wel ende en ontfangt van niemanden weldaad. Maar nemmermeer en ontbreken hem middelen om Gode danckbaarheyd te tonen an vrome ende behoeftighe dienaren Godes, immers niet an allen ellendighen menschen.

36. Alzo danckt hy altyd Gode daar met dat hy zodanighen wel doet, helpt ende bezorght met gheld, met troost, met raad of daad. Heeft deze danckbare zelf gheen gheld, hy bid het van anderen voor zulcke. Heeft hy verstand, hy raad ende troost hem, of neen, hy be-

32 Want terstont ... en hebt vgl. Sen. de benef. IV. 40. 4: Quidam, cum aliquod illis missum est munusculum, subinde aliud intempestive remittunt et nihil se debere testantur: reiciendi genus est protinus aliud in vicem mittere et munus munere expungere.

[p. 269]

willightaant. verstandighen daar toe. Ende doet den zwacken of krancken allen lichamelycken dienst of hulpe na zyn vermoghen.

37. Dit is oprechteaant. danckbaarheyd tot Gode. Deze gheschiet met een loutere meyninghe van dancken, ende gheenssins van iet te verdienen of daar voor te ghenieten. Dat is zo wyt van daar, dat hy oock zulck zyn weldoende danckbaarheyd zelve niet zich zelve, maar Gode toeschryft.

38. Want hy weet dat alle zulx ende zo wat hy anders ghoeds vermagh, in hem is van Gode uyt ghenaden; zo offert hyt dan Gode zelf (als Gods eyghendom) op, met zulcke dadelyckeaant. danckbaarheyd anden behoeftighen van die ontfanghen ghave zelve, te weten van die vrolycke, heylighe ende wilvaardighe danckbaarheyd, hem vanden milden Gode verleent.

39.^§39 Dit zyn die luyden die van zulcke huere bermhertighe danckbaarheyd Godes die zy an hueren naasten bewyzen, zo weynigh loons of danx verwachten of daar op zien, dat zy oock wanneer de Heere henluyden namaals eert ende pryst van zulcke hare bermhertighe danckbaarheyd betoont an zynen armen, zelfs niet en ghedencken dat zy die bewezen hebben. Dats ghezeyt vande danckbaarheyd, laat ons nu zien wat ende hoedanigh d'ondanckbaarheyd is.

§39 Toespeling op Matth. 25:37-40.