Zedekunst dat is wellevenskunste

Achtste hoofdstuck
Vande loghen

1. Laat nu de reden voort loopen vande doorluchtighe waarheyd tot de duystere loghen. Deze is een bedrieghlycke schilderije der ghedachten door een valsche schyne in woorden of wercken.

2. Bedrieghlyck is zy, oock valsch, dubbelt, beveynst ende ydel, want zy altyd anders is dan zy schynt; zy schynt wat, maar niet is zy; niet, zeg ick, dan een wezeloose schaduwe, ghelyck de duysternisse niet en is dan een ontberinghe des lichtes. Anders ist met die waarheyd, want die toont der dinghen oprechteaant. ghedaant juyst zo die zyn, niet zomense t'onrecht waant. Dit heeftmen hier voor moghen zien inde ghiericheyd, daar by elck al d'andere licht kan afmeten.

3. De loghen gheeft een schyn vant beloofde, maar en gheeft het

[p. 251]

beloofde niet, want zy zelf is niet, zy gheeft oock niet dan haar zelf, dats een schynende wat, dat niet is.

4. Hier door komt de mensch in een onghenoechlycke onruste. Want dat zyn begheerte moeyelyck bejaaght, en verkryght hy niet. Wat quelt ende pynight den mensche doch meer dant ontberen zynre begheren?

5. Wel is waar dat de mensche by wylen wel kryght gheld, staten, wellust of anders wat dat hy begheert, op dat hy daar door tot het warachtigh ghenoeghenaant. zoude moghen komen, maar daar toe en komt hy door zulck verkryghen nemmermeer; verkryght de ghierigheaant. de begheerde hondert ghulden, terstond wast zyn begheerte tot duysent, kryght hy die, tot tien duysent ende zo voorts, zonder eynde.

6.^{§ 6} Met vermeeringhe van de have vermeren die begheerten, die worden dan vierigher ende meerder dan te voren. Niet het ontberen, maar 'tbegheren van vele dinghen maackt arm.

7.⁷ Dit wast dat de vroede Heyden wel zeyde: wil een arm man een rycken ghierighen rycker maken dan hy is, die mindere met verstand des ghierighen begheerten, dan zal hy zo vele rycker zyn ende meer ghenoeghens hebben dan te voren, als zyn begheerten ghemindert zyn.

8. Dit kan alleen de waarheyd doen. Die ontdeckt des loghens valscheyd ende toont d'aardsche begheerlyckheyd zo zy is, te weten voor een onghenoeghelycke ende quellycke armoede des herten. Zo vele als deze waarheyd toeneemt, zo vele mindert de loghen met d'onghenoechlycke begheerlyckheyd.

9. Dit kan nu elck oock licht mercken in alle d'andere dinghen by des loghens schyne als d'alderbeste ende begheerlyxte dinghen op ghepronckt, hoedanighe die oock moghen wezen.

10. Want zienlycke noch verghanckelycke dinghen, al schoon na wensch verkreghen zynde ('twelck alle begheerder niet en ghebuert, die zulx dan droeflyck betruert) en vermoghen gheenssins den

§ 6 Zie noot bij IV. 7. 52.

7 de vroede Heyden volgens Seneca, ep. 21, is het een gezegde van Epicurus; dat Coornhert echter met den ‘vroeden Heyden’ Socrates bedoelde, blijkt uit W.W. I 235^b en III 93^a-b. Beide werden vermeld door Henr. Stephanus, Virtutum encomia sive gnomae de virtutibus (1573), p. 248sq.

[p. 252]

mensche te brenghen tot ware zalicheyd, dat is tot een stadighe blytschappe.

11. Neen, gheen tydlycke ding en magh d'eeuwighe ziele verzaden. Oock en kennen zy den aard der voors. dinghen niet dieze boven de dueght benaarstighenaant. ende na jaghen. Watmen niet recht en kent, dat maghmen niet recht ghebruycken. Zo moetmens dan mesbruycken. Alle mesbruyckte zaken quetsen ende pynighen hueren mesbruyckers.

12. Zo moghen deze gheloovers des loghens nemmer de begheerde zalicheyd verkryghen. Immers zy verkryghen altyd d'onzalicheyd, die zy wanen doort navolghen des loghens te ontghaan. Dan bevinden zy des loghens bedrieghlycke valscheyd int niet gheven vant beloofde, ja oock int wederspel toe te brenghen.

13. Dat is oock des loghens aard int jeghendeel. Den wegh der dueghden die effen, licht ende lustighaant. is, beschildert zy voor krom, zwaar ende lastigh, ja voor onmoghelyck om bewandert te worden. Hier door schrickt zy haar gheloovers af vander dueghden wegh, die alleen rechtsweeghs brengt ter zalicheyd, ende houdt mitsdien den ghenen die haar volghen vande zalicheyd ende desselfs stadighe vrueghde.

14. Wie bewandert ghaerne een wegh die hem lastigh schynt ende verdrietigh? Ja, wie magh opzet maken om een wegh te bewanderen die hy onmoghelyck acht om bewandert te worden? Niemand.

15. Deze dinghen gheschieden doorghaansaant. zo ontwyfelyck in de meeste menighte der menschen, dat men moet bekennen dat zy de loghen niet en kennen, die zulx in zich niet en hebben bevonden, die de loghen noch niet vyandlyck en haten ende die hare doodlyck bedrogh zo int anlocken ten quaden als int afschricken vant ghoede niet als een slanghe en vlieden.

16. Wat Koopman en vliedet niet hatelyckaant. den bedriegher, die hem dickmaal veel belooft, maar nemmermeer betaalt? Wat mensch is niet menighmaal vande loghen bedroghen?

17. Waar vintmer veel die de loghen kennen ende hatelyck vlieden? Waarom gheschiet dit by zo ghants weynigh menschen? Om dat meest elck licht gelooft, niet op zyn zaken acht ende niet en merckt of de loghen henluyden oock gheeft 'tghene zy belooft.

18. Wel an, meest elck antwoorde my hier. Wat meyndyaant. in al u

[p. 253]

vrywilligh doen? 'tGheen ghy ghoed meynt voor u te wezen? Of meyndy 'tquade? 'tGoede. Wat werck voor iemanden ghoed is, dat maackt den doender beter. Alzo.

19. Wordt niet een ziecke, doende 'tghene tot zyn ghenezing, ende een onwyze 'tgheen tot wys-worden ghoed is, daar door niet ghezonder ende wyzer? Zy worden.

20. Zegt nu, hebt gy int zondighen niet dickmaal ghedaan 'tgheen ghy door des loghens innegheven waande ghoed voor u te wezen? Dickmaal (God betert), ja ghenoeghaant. stadelyck. Zyt ghy door dat doen beter ende zaligher dan ghy daar voor waart gheworden? Neen, maar veel argher ende onzaligher.

21. Nochtans beloofde u de loghen dat zulck u doen ghoed voor u zoude wezen, nu bevindyt quaad te zyn. Wat zwaricheyd ist u nu te verstaan dat de loghen valsch is ende een bedrieghster? Gheeft zy u 'tbeloofde ghoed? Neen; maar 'tquaad daar van zy beloofde te vryen.

22. Zo en vallet nu niet zwaar te kennen des loghens valscheyd, haar vyandlyck te haten ende haar stadelyck te verlaten. Ja het waar voor den ghenen die haar recht kent zo onmoghelyck den loghen niet te haten ende te verlaten, alst onmoghelyck waar voor iemand die 'tleven lief heeft, ghesuyckert venyn dat hy weet doodlyck te wezen, begheerlyck inne te drincken.

23. Tot hier toe is ghezeyt vande wercking des loghens inwendelyck inden mensche zelve. Nu trede ick tot des loghens doen inden ghenen die daar tot anderen loghen zeyt, maar niet en lieght; totten ghenen die loghen zeyt ende lieght ende totten loghenaren zelve.

24.^{§§24, 25} Hy zeyt loghen, maar en lieght niet die daar meynt waarheyd te zegghen. Deze en wil niet bedrieghen, maar wordt bedroghen. Daarom en magh hy oock niet van loghentale, maar wel van roeckloosheyd berispt worden, als die onbedachtelyck 'tgheen valsch is voor warachtigh houdt.

§§24, 25 Vgl. Augustinus, Enchirid., c. 18 (P.L. 40, 240): Nemo sane mentiens judicandus est, qui dicit falsum quod putat verum: quoniam quantum in ipso est, non fallit ipse, sed fallitur. Non itaque mendacii, sed aliquando temeritatis arguendus est, qui falsa incautius credita pro veris habet. Potiusque e contrario, quantum in ipso est, ille mentitur, qui dicit verum quod putat falsum. Quantum enim ad animum ejus attinet, quia non quod sentit hoc dicit, non verum dicit, quamvis verum inveniatur esse quod dicit. Vgl. ook Thomas, S. Th., II^a II^ae qu. 110 art. 1.

[p. 254]

25. Veel eerder zoude die lieghen die, meynende te lieghen, waarheyd zeyt. Want anders dan hyt te wezen waant zegghende, zeyt hy, voor zo vele hem anghaat, loghen, al ist schoon warachtigh. Ghemercktaant. deze niet anders en waant dan dat hy lieght, ghelyck d'eerste niet anders en waant dan dat hy waarheyd zeyt.

26. Zo is hy voorwaar minder strafbaar die, meynende waarheyd te zegghen, onwetende loghen zeyt dan die, meynende te lieghen, onwetende waarheyd zeyt. Deze laatste doet jeghen zyn gheweten, maar d'eerste niet.

27. Deze heeft niet anders int herte dan in zyn woord, maar deze laatste denckt anders dan hy zeyt. Deze zondight teghen zyn gheweten, maar d'eerste doolt uyt onwetenheyd, toestemmende het onbekende als oft hem al bekent ware. Alzo magh iemand 'tgheen loghen is zegghen zonder te lieghen ende oock waarheyd zegghende lieghen.

28. Nopende nu het lieghen met wil ende weten, dit gheschiet in menschen die des lieghens noch niet ghewoone en zyn, zo dat daar af noch gheen daadvaardicheyd in henluyden en is, of dat die nu al is in henluyden. Vande eerste wil ick eerst ende vande laatste laatst handelen.

29.^§29 Op d'eerste wyze magh iemand lieghen onschadelyck, zo dat het lustighaant. of nut zy ende oock schadelyck voor den hoorder. Alzo zyn hier nu driereleye aart van loghens, als een lustighe, nutte ende schadelycke. Hier valt byden gheleerden groot gheschille of alle loghen, oock d'onschadelycke, ja de nutte, zonde ende ongherechticheyd is dan niet.

30.³⁰ Men moet bekennen dat het cierlyck spreken vol lustighe loghens

§29 Van de verdeeling van de leugen in mendacium officiosum, iocosum et perniciosum kon Coornhert behalve bij Thomas van Aquino (S. Th., II^a II^ae qu. 110 art. 2) ook bij Petrus Martyr Vermigli (Loci communes, p. 666) gelezen hebben. Zij beiden, evenals Augustinus in De mendacio en Contra mendacium ad Consentium (P.L. 40, 486sqq., 517sqq.), houden zich met de vraag bezig of elke leugen zonde is.

30 hoewel nochtans ... achten vgl. Thomas, S. Th. II^a II^ae qu. 110 art. 3: non omne mendacium est deceptionis causa: quia per mendacium iocosum nullus decipitur. Non enim ad hoc dicuntur huiusmodi mendacia, ut credantur, sed propter delectationem solam. Unde et hyperbolicae locutiones quandoque etiam in scriptura sacra inveniuntur. Non ergo omne mendacium est peccatum.

[p. 255]

is, diemer ghebruyckt tot anlocking vande lezer om hem met lusten te leeren. Zo zeytmen: Hy dranck drie bekers an malkanderen, hoewel men niet de bekers, maar den dranck die daar in is gheschoncken en drinckt. Ende zo zeytmen, willende een groot ghetal uytbeelden: daar was zo vele volx als 'tzand vande zee. Met anders derghelycken meer oock in ons daghelyx spreken. Twelck niemand magh ontkennen willens ende wetens loghen ghezeyt te zyn, hoewel nochtans niemand, verstandigh zynde, 'tzelve voor onrechtvaardicheyd of zonde en magh achten.

31.³¹ Zo vintmen oock boertighe woorden, gheen waarheyd, maar ghenoeghlyck wezende. Alsaant. men leest van eenen, die ziende den Koning een leckere visch die groot, maar hem een die zeer kleyn was voorghestelt te zyn, dat kleyn vischken inder hand nam, dat scheen an te spreken ende an zyn oor hielt, als of hy luysterde na des vischkens antwoorde. Des de Koning verwonderde ende hem vraghende wat hy daar met meynde, ter antwoorde ghekreegh: myn vader is over langhe jaren verdroncken inde zee, daar dit vischken is ghevanghen. Daar na vraaghde ick hem. Nu antwoord het my, ik ben te jong om daar af te weten, ghy moghet myn grootvader vraghen die in die ander schotel leyt. De Koning lachte ende ghaf hem vande groote visch een groot deel. Alle deze vertelling was loghen, daar

31 Als men leest ... groot deel vgl. Er. Apophth., Opp. IV 369 F: Philoxenus quondam coenans apud Dionysium, quoniam animadvertit regi appositum piscem mullum insigni magnitudine, quum ipsi appositus esset perpusillus (in piscium enim genere laudantur adulti) pisciculum auribus admovit. Id factum admiranti Dionysio causamque percontanti, In manibus, inquit, est Galatea, de qua volebam ex hoc quaedam percontari. Verum negat se per aetatem quidquam adhuc scire, sed ait proavum suum istic esse in tuo disco, qui multa posset commemorare si liceat colloqui. Exhilaratus rex misit illi suum mullum.
Hetzelfde verhaal bij Heinrich Bebel (Facetiae, Antw. 1541, bl. E VI) dat Coornhert ook schijnt gekend te hebben: Quum histrioni cuidam nobilibus discumbenti minutiores pisces appositi essent, illis autem grandiores, coepit histrio pisciculos multos contrectare atque nunc ad os, nunc ad aures admovere quaedam secreto loquens. Coepit et tandem flere, et cum nobiles cur id faceret interrogarent, dixit: Pater meus piscator olim in aqua summersus est, et cum quaero pisciculos, an non uspiam viderint genitorem meum, respondent se esse adolescentiores, ut hanc rem sciant, proinde interrogandos esse grandiores natu. Hoc cum intelligerent nobiles, dederunt ei grandiores etiam inquirendos, vel potius devorandos. Fabula Henrici Bebelii, patris mei, qui obiit anno Domini M.D. VIII.

[p. 256]

af nochtans niemand eeraant. dan eenighe zure schyndueghdelycke zonde af en zoude maken, hoewel dit niet en gheschiet om iemanden te bedrieghen of schade te doen.

32. Zodanighe luyden maken oock zonde, ende dat noch groter dan vande voorghaande loghen, alle loghen die daar gheschiet om iemanden te bedrieghen ende dit zonder alle onderscheyd in dezen vallende te anmercken, rechtsaant. of daar niet zo wel en ware ghoed als quaad bedrogh.

33.^§33 Want men vinter die lieghen om een ander te bedrieghen, maar dat tot niemands schade ende tot iemands nut, oock tot niemands schade ende tot des bedroghens nut zelve, tot iemands schade ende tot iemands nut, ende tot iemands schade, maar tot niemands nut.

34. Maar die wel konnen onderscheyden, die verstaan dat de mensche niet gheschapen en is tot dienst van zyne woorden, maar dat den menschen de sprake ende woorden zyn ghegheven tot dienst vande menschen. Daar uyt dan volght een wondersproke inden ooren van zodanighen schyndueghden, te weten dat by wylen waarheyd te spreken zonde ende quaad, ende het lieghen dueghde ende ghoed is.

35. Want beyde maghmens mesbruycken of recht ghebruycken. Zo zoude een onverstandighe, 'tvenyn niet kennende, dat int handelen tot zyn of een anders verderf mesbruycken, twelck een verzochtaant. Medicus tot ghenezing van zieckten weet te ghebruycken. Ende zo weet een wys mensche by wylen een loghen heylzamelyck te ghebruycken, daar d'onwyze bywylen een waarheyd verderflyck mesbruyckt. Doch nadien daar meer ghevaarlicheyd valt int hanteren vande loghen dan vande waarheyd by allen onverstandighen, zo werdt henluyden het lieghen oock wel ende oorbaarlyck verboden.

36. Een toornigh Heere jaaght zyn dienaar na met blooten zwaarde

§33 Augustinus verdeelt in zijn De mendacio de leugen in acht soorten, waarvan de tweede, derde, zesde en zevende in drie van Coornherts formuleering terug te vinden zijn: Secundum..., quod tale est, ut et nulli prosit, et obsit alicui. Tertium, quod ita prodest alteri, ut obsit alteri ... sextum genus, quod et nulli obest, et prodest alicui: velut si quispiam pecuniam alicuius iniuste tollendam, sciens ubi sit, nescire se mentiatur. Septimum, quod et nulli obest, et prodest alicui, velut si nolens hominem ad mortem quaesitum prodere, mentiatur (cap. 14, 25 P.L. 40, 505). Thomas van Aquino keurt de verdeeling van Augustinus goed (S. Th., II^a II^ae qu. 110 art. 2). Bij geen van beiden wordt het door Coornhert in de tweede plaats vermelde geval afzonderlijk genoemd.

[p. 257]

om hem te doorsteken. Hy vraaght yemand hem ghemoetende of hy hem niet op dezen zynen wegh wechlopende en heeft ghemoet; deze zeyt neen, wyzende een ander wegh dien hy ingheloopen zoude zyn, uyt vrezen dat de heere zynen dienaar, die deze man opten wegh dien hy komt ghaan heeft zien droncken nedervallen, in zyn dronckenschap zoude doorsteken.

37. De heere loopt den anderen wegh inne, de knecht werdt voor zulcken zorghlyckenaant. dood, ende de heere voor zulcken doodslagh voorhoed, door zulcken loghen niemanden schadelyck wezende.

38. Wie zal hier met eenighen schyn van bescheydenheydaant. deze zo heylzamen loghen niet voor dueghde moeten pryzen? Ende wie zoude zulck doodlyck ende schadelyck waarheyd spreken van: u knecht is op deze wegh een weynigh voorder droncken neder ghevallen, niet moeten lachterenaant. voor zonde ende onrecht?

39.^39-4239 Het waar gheweest een waarheyd zondelyck voor Anaximenes ende bederflyck voor zyn gheboortstad Lampsacum, indien hy zyn meyning recht uyt ghesproken hadde totten grooten Alexander. Deze hadde voorghenomen de voors. Stad te vernielen ende quam te dien eynde daarwerts.

40. Dit wist zyn schoolmeester Anaximenes. Die ghing den Koning te ghemoete buyten de muren om de Stad te verbiddenaant. an Alexander die, hem ziende ende zulx vermoedende, zeyde: ick zwere dat ick niet en zal doen 'tgheen Anaximenes an my zal begheren.

41. Anaximenes, dat hoorende, was al wyzer dan te zegghen: Ick beghere, O Koning, dat ghy deze Stad wilt sparen, 'twelck waarheyd ghesproken zoude zyn gheweest, als wezende zyns herten meyning. Maar met een ghoed bedrogh den Koning listelyck bestrickende, veranderde hy zyne woorden, behoudende zyn voorghaande meyning,

39-42 Het waar ... verderven vgl. Er. Apophth., Opp. IV 304 C: Alexander statuerat Lampsacum diruere. Ad id tendenti quum Anaximenes Alexandri praeceptor veniret obviam extra muros, deprecaturus suae civitatis perniciem, Alexander suspicans quid esset petiturus, Iuro, inquit, me non facturum quod petet Anaximenes. Tum Anaximenes: Peto, inquit, ut Lampsacum diruas. Captus erat Alexander, et iureiurando compulsus est servare, quos demoliri statuerat.

39 Anaximenes in alle uitg. staat: Achimenes; zoo ook in de Inhoudt, zie hierna blz. 486.

[p. 258]

teghen de zelve zyne meyninge zegghende: Ick beghere, O Koning, dat ghy de Stad Lampsacum wilt vernielen.

42. Daar was Alexander ghevanghen ende door zynen eed ghenoodzaackt te sparen de Stad die hy wilde verderven. Dat was nu te recht een verstandighe, heylzame ende ghants onschadelycke loghen, die in dezen ghevalle oock zo hooghlyck was te pryzen, als het uytspreken vande waarheyd zynre meyninghe te lasterenaant. gheweest zoude zyn.

43. Het lieghen, zegdy, is verboden, zo zondight al die lieght. Wy moeten het onze doen, dat is zonde myden, ende laten Gode 'tzyne doen, dats d'onnozelenaant. beschermen. Antwoorde: onmogelyck ist, een wet recht te onderhouden voor den ghenen die niet en verstaat tot wat eynde de wet is ghegheven.

44. Het lieghen is verboden tot gheen ander eynde dan op dat niemand een ander tot zyne schade en zoude bedrieghen. Alst dan ghevalt dat men waarheyd zegghende eenen onnozelenaant. beschadighen ende lieghende hem voor schade behoeden zoude, zo is het waarheyd zegghen ongheoorloft ende het lieghen gheoorloft, zo hier terstond betoont is in die begheerte van Anaximene. Om 'twelcke noch naackter te verklaren ick hier wil stellen dit voorbeeld.

45. Daar zy een Stad beleghen. Men vreest voor verraad, om twelck te voorhoeden ende de Stad te behouden maacktmer een wet dat gheen Burgher, maar alleen de Soudaten opten wallen zullen komen, op verlies vant leven.

46. Een vroomaant. Burgher beneden de wallen ghaande, ziet de wacht van daar te zyn ende de vyand styghen opten walle. Hy loopt daar op, weert den vyand af ende behoudt de Stad. Hier vraghe ick of men hem 'tleven zal benemen dan niet?

47. Maar zalment hem te recht benemen, zo moet hy den wet overtreden hebben. Dat heeft hy ghedaan, zegdy, want hy is opten walle gheweest, dat verbiet de wet op levens verlies. Dats waar, hy heeft mesdaan teghen de letter des wets, maar naden meyning heeft hy de wet eerst recht onderhouden, want hy heeft de Stad behouden. 'tWelck des wets eynde was.

48.⁴⁸ Zo zoude oock by die van Amyclen een verstandigh Burgher, zeker zynde van der vyanden ankomste, indien hy zulx hadde anghe-

48 na 'tspreeckwoords tuyghnisse zie Erasmus, Adagia (Opp. II 334 A): Amyclas perdidit silentium. - Ook aangehaald in W.W. II 28^b.

[p. 259]

gheven, hueren wet van zulx te zwyghen niet ghebroken, maar de zelve wet ghehouden ende de Stad behouden hebben ghehadt, oock gheenssins straffens, maar belonens waardigh zyn gheweest, die door ghehoorzamigh ende zot zwyghen verdorven werde, na 'tspreeckwoords tuyghnisse.

49. Ghemercktaant. d'alderopperste wet der Steden of Landen der zelver behoudenisse meyntaant., ghelyck oock de wet der naturen niet anders en meynt dan dat elcken wel ende niemanden qualyck gheschiede, de welcke onderhouden kan alleen de bescheydenaant. man, die des wetghevers meyning in zyn wet verstaan ende zyne woorden tot elx nut ende niemands schade ghebruycken kan.

50. Want God dickmaal den onschuldighen beschermt door zulcke middelen, die van zelfs niet quaad noch niet ghoed zyn, maar welghebruyckt zynde ghoed, ende mesbruyckt quaad, zo datmen onrecht zoude doen in dezen, zomen om ander luyder mesbruyck het ghebruyck wilde verwerpen.

51. Wt het ghene ghezeyt is magh besloten werden dat niet alle bedrogh quaad is, maar datter oock ghoed bedrogh is, te weten 'tbedrogh dat niemanden en schadet ende den bedroghenen zelve nut is.

52. Zo bedrieght de Wond-artz dickmaal den kleynmoedighen, welcker zweringhen hy met een bedeckte vlym tot huere ghenezing doorsteeckt, eer zyt weten.

53. Zo magh oock iemand met opzet wel lieghen om een ander tot des anders nut te bedrieghen. Alsaant. of ick mynen vyand, dien ick weet my niet te zullen ghelooven, den onweghaant. van twee weghen voor den rechten an wyze, op dat hy die door zulck myn wyzen verlaten ende den rechten wegh inghaan zoude.

54. De derde wyze van lieghen is die tot iemands schade, maar daar by oock tot iemands nut gheschiet. Hier inne valt gheen twyfele daar iemand (dat niet zelden inde Koophandel valt) tot een ander lieght ende hem daar door bedrieght tot des bedroghens schade ende des bedrieghers nut. Want dit werdt ghemeenlyck, ende dat oock te recht, voor een zondigh ende onrechtvaardigh lieghen ghehouden.

55. Maar ofmen by wylen magh onzondelyck lieghen tot kleyne schade vanden eenen, om te vermyden een verderflycke schade in een ander, valt gheen kleyne zwaricheyd int bedencken. Alsaant. of iemand

[p. 260]

ghestelt ware inden noodstalaant. van een onnozelaant. mensche vele menschen te nut levende inden dood te brenghen zo hy waarheyd sprake, of dat hy lieghende den zelven vander dood zoude moghen verlossen, doch niet zonder eenrehande pennincklyckeaant. schade eens anders, die doch daar by niet verdorven en zoude wezen.

56. Maar buyten allen twyfele ist onrecht ende zonde, zo iemand lieght tot iemands schade, zonder dat iemand nut daar af gheniet, ja daar vele menschen schade door lyden. Dit doen zy alle die den oprechtenaant. ende wel-leerenden menschen met valsche loghentalen anden onwyzen overheyden zulxaant. voor verleyders ende oproerders belieghen ende wroeghen, dat zulcke lichten des werelds onschuldelyck ende tot nadeel van alle leergherighe herten uyt deze duystere wereld wechghenomen werden.

57. Elck dezer voors. vier wyzen van lieghen magh noch eenighsins wezen by luyden die lieghen, zonder daaromme te wezen loghenaars, dat is luyden die des lieghens zo zeer ghewoone zyn, dat zyt by wylen, schoon al willende, niet en konnen laten, twelck die anderen als uyt opzet ende niet uyt ghewoonte doende wel konnen laten als zy willen.

58. Deze moghen lieghen ter nood, oock tot nut ende dat zo onghaerne, als men onghaerne ter nood eenen vuylen plaaster (diemen verghuld noemt) ter ghenezinge ghebruyckt. Maar de loghenaars lieghen zonder nood, zonder nut, ja veel tot schade met lusten ghaerne. Van deze zeyt het ghemeen spreeckwoord:

Dat de loghen zonder nood
Brengt de ziel ter dood.

59. Men lieght alsmen van eenigh ding meer, min of anders zeyt dant is, oock alsmen lochent 'tgheen dat warachtigh, of bevestight 'tgheen dat valsch is, ende dit niet alleen mette praat, maar oock met ghelaat of daad.

60. Want die zich vermidsaant. een vriendlyck ghelaat zyns vyands vriend toont van buyten, wil daar door den ghenen die hy vyand is doen ghelooven dat hy zyn vriend is, twelck gheloghen is ende eyghentlyck ghenaamt wordt gheveynstheyd.

61. Zo lieghen zy mede altsamen metter daad die, willende schynen iemanden ghoed te doen, hem een spiering (zomen zeyt) schenckt, om vanden zelven een kabbelliau te kryghen. Dit schynt een mild

[p. 261]

gheven, maar tis ghierighaant. woeckeren ende gheen ding minder dan gheven.

62. Het zondelyck lieghen is van eyghender aard zo snode ende hatelyckaant., dat oock de loghenaars zelve onghaerne hebben datmen henluyden lieght. Een loghenaar is schadelycker dan een dief, want men zich voor een dief wel, maar voor een loghenaar gheenssins en magh wachten. Daar beneven is de loghen zo schandelyck, dat zy allen loghenaren te schande maackt, die ten laatsten, den schaam-schoeaant. uyt treckende, na eere noch schande vraghende, ghants onschamelaant. worden ende onschamelyck derrenaant. lieghen.

63. Daar toe en ghebreken hem oorzaken noch woorden. Want een loghen behoefter hondert tot dexel ende komt noch altyd te kort uyte, ende en vintmen daar om oock niet vruchtbaarders dan 't onkruyd vande dubbelde ende menighvuldighe loghen.

64.⁶⁴ Die heeltaant. waarheyd ende brengt haar zelfs, dats loghen voort; die ontschuldight den schuldighen ende beschuldight d'onschuldighen, die helpt den bozen, verdruckt den vromen, zeyt het quade ghoed ende 'tghoede quaad te wezen ende verleyt, beschadight ende verderft allen menschen die lichtvaardigh den onbekenden ghelooven.

65.⁶⁵ Daarom is de logenaar (zo de Poëet wel zeyt):

Byden vromen ghehaat als de Helsche afgrond,
Die int hert anders denckt dan hy spreeckt mette mond,

ende dit te recht, want hy schadelycker is dan een slanghe ende daarom oock meer te vlieden. Want de loghen veroorzaackt twist, maackt vrienden tot vyanden, breeckt de menschelycke ghezellicheydaant. ende is verderflyck voor Landen ende Steden.

66. Dat wint oock de loghenaar ten laatsten met zyn ghewoonlyck lieghen, dat hy oock waarheyd zegghende gheen ghelove en kryght, zo Esopus fyn afgemaalt heeft in zyn herder, zo dickmaal vergheefs d'andere herders hulp gheroepen hebbende teghen den wolf, dat ten laatsten als de wolf quam ende zyn schapen vernielde, zyn roepen gheen gheloof meer by henluyden en hadde.

64 zeyt het quade ... wezen vgl. Jes. 5:20.

65 Poëet Homerus, zie Il. 9. 312sq.: Inimicus enim mihi ille aeque ac inferni portae, / Qui aliud quidem occultat in animo, aliud vero dicit.

[p. 262]

67. Eyndlyck, de loghen werdt niet oudt, want (zo 'tspreeckwoord zeyt):

Al is de loghen rasch en snel
De waarheyd achterhaaltse wel,

dan verdwyntse (oock onder alder werelds beschermenisse), als de waarheyd teghen al des werelds verdruckinghe opstyght, toeneemt ende verwint.