Zedekunst dat is wellevenskunste

Vyfste hoofdstuck
Vande ghehoorzaamheyd of onderdanicheyd

1. Het voorneemlyxte stuck vande godsdienst, daar af is ghezeyt, is ghehoorzaamheyd. De name zelf beduyt by na dit werck, te weten datmen iemand ghehoore gheeft.

2. Dit hooren waar vergheefs als daar niet na en volghde het doen

[p. 231]

vant ghehoorde, welck doen niet anders en is dan zich te begheven onder den ghenen dien wy hooren ghebieden, dat is zich zelf te doen onder hem ende zich den zelven onderdanigh te maken.

3. Dit is een rechtvaardicheyd, vrywilligh willende al dat de ghebieder wil, of tis een rechtvaardicheyd, vrywilligh volbrenghende des wetghevers ghebieden.

4. Ick noemt een rechtvaardicheyd, ghemercktaant. zulck werck niet anders en is dan yghelyck 'tzyn te gheven. Want Gode als de Heere komt het ghebieden toe, maar den mensche als de knecht komt het ghehoorzamen toe. Die dan hem zelf 'tghebieden Godes willigh onderwerpt, die gheeft Gode dat hem, ende den mensche of zich zelf dat hem toekomt, ende doet daar inne rechtvaardelyck.

5. De wetghevers zyn twee, namentlyck God ende mensche; de gheboden Godes zyn menighreleye, niet anders over al inhoudende dan datmen 'tquade laten ende 'tghoede doen zal. Zulcker quaden zyn ontallycken veel, ghoeden oock niet luttel, maar werden in een kort ghebod alle begrepen, te weten in liefde.

6.⁶ Alzo en ghebiet God den menschen niet dan 'tghene hy zelf doet, te weten liefhebben, ende en hout oock dit zyn ghebod anders niet inne dan een navolghing Godes. Want hy zelf heeft lief, is zelve de liefde ende vermagh niet dan liefhebben.

7. Ghemercktaant. het haten zulx is teghen zyn nature, dat hy zo luttel iemand magh haten, als de zonne de lucht magh verduysteren. Dit haten ende niet anders verbiedt God oock den mensche.

8. Zo wie dan laat dat God hier verbiet ende doet dat hy ghebiet, die en haat niemanden, noch en doet oock niemanden eenigh quaad, maar hy heeft God ende allen menschen lief ende doet allen menschen, daar hy magh, ghoed. Dits een godlycke aart inden mensche ende tis de beste mensche die in dezen meest werdt godlyck, dat is God-ghelyck.

9. Zulck ghebod der liefden valt den hater lastigh, maar den liefhebber lustighaant.. Nu ist licht om doen dat lustigh valt. Ist zwaar lief te hebben, dat is voor den zieken, maar niet voor den ghezonden. Dezen ist wandelen een lust ende valt hem licht, maar het valt zwaar, ja dick onmoghelyck, voor den uytgheteerden ziecken.

6 hy ... is zelf de liefde zie 1 Joh. 4:8, 16.

[p. 232]

10. Zo vallet oock voor den ziecken van ghemoede niet alleen zwaar, maar onmoghelyck, lief te hebben 'tghene huer duystere ooghen niet en moghen zien noch kennen. Want onkunde maackt onminne, zo 'tghemeen spreeckwoord warachtelyck betuyght.

11. Maar wat valt doch lichter ende lustigheraant. voor klare ooghen eens ghezonden ghemoeds, die Gode zien, dan zyn bekende schoonheyd ende ghoedheyd lief te hebben? Wat nu licht valt om te doen, dat doetmen lichtelyck ende wat lustigh valt om te doen, dat doetmen ghaarne ende altyd. Dit altyd liefhebben is dan altyd ghehoorzamen.

12.^§§12-14 Wat anders ist (zal iemand hier dencken) een werck lichtelyckaant., ende wat anders ist een werck volkomelyck te doen. Men magh deze gheboden vander liefden wel lichtelyck doen, maar gheenssins volkomelyck, dat is zo God ons dat ghebiet te doen.

13. Antwoorde: we handelen hier vant doen van Gods ghebod. Dat houwt in dat wyt zullen doen zo hy ons dat beveelt. Godt bevelet ons maar voor een deel te doen of int gheheel. Niet voor een deel, maar int gheheel. Zulx int gheheel doen is dan te doen zoot God beveelt. Het gheheel doen is volkomelyck doen.

14. Diet zo niet en doet, die en doet het bevelen Godes niet, maar diet zo doet, dat is hy diet volkomelyck doet. Maghmen nu dit werck van liefhebben zoot ons God beveelt lichtelyck doen, zo maghmens oock doen. Maghmens doen, zoo maghmens doen zoot God beveelt, dats volkomelyck. Men maghs dan oock doen lichtelyck ende dat noch volkomelyck, oock na 'tbelyden der gheenre zelve diet poghen te wederspreken.

15. Zeker, zo zy noch willen zegghen datmens lichtelyck magh doen maar niet volkomelyck, zo moeten zy oock zegghen datmens gheenssins en magh doen, noch lichtelyck, noch anders; wat is dat doch

§§12-14 ‘Of een herboren mensche de gheboden Godes vander liefden in desen leven volkomentlyck magh onderhouden dan niet’ (W.W. III 437^a): dat was de vraag waarover Coornhert in 1583 in Den Haag tien dagen lang met den Leidschen hoogleeraar A. Saravia heeft gediscussiëerd. In 1584 gaven de Delftsche predikanten Arent Cornelisz. Croese en Reynier Donteclock een boekje uit: Redenen waaromme dat niemant de gheboden Gods in dit leven volcomelick can onderhouden. Coornhert weerlegde dit in 1585 in zijn Hemel-werck van 't volkomen onderhouden ende dadelijck wercken der geboden Godes (W.W. II 342 vlg.). Over Coornherts perfectistische denkbeelden - waarvan hij hier een korte samenvatting geeft - als grondslag van de Wellevenskunste, zie Becker, Volmaakbaarheid, blz. 79 vlg.

[p. 233]

anders dan plattelyckaant. ja ende neen ghezeyt van een zelve zake? Want dan moetmen zegghen: men maght lichtelyck doen, maar men maght niet doen. Men moet immers bekennen dat een ding minder te doen dant bevolen is, niet en is ghedaan zo dat bevolen is. Naby ghedaan en is noch niet ghedaan.

16. Zo een schutter ghewed hadde binnen zekeren tyde in een doele den pinne te treffen ende hy wel dickmaal int wit schoot, ja oock inde penring, maar hy en gheraackte nochtans binnen den bestemden tyd den pinne niet, men zal moeten zegghen dat hy dickmaal na by den pinne heeft ghetreft. Maar nadien hy den pinne niet gheraackt en heeft, maghmen oock rechtelyck zegghen dat hyze gheraackt heeft? Of dat hy het wedspel ghewonnen heeft?

17. Ick gheloove wel neen. Immers kinderen zouden oock zulck vonnisse gheven met het spreeckwoord: naby en hout niet. Zo blyckt hier noch al mede dat de ghene die niet lief en heeft naden bevelen Godes, dat hy dat ghebod niet en volbrengt, noch lichtelyck noch anders.

18. Tot alle werck dat zal gheschieden behoeft wil ende maght om dat te doene. Dat gheen mensche deze gheboden Godes vander liefden vermoghen zouden te volbrenghen, zoude moeten ghebreken ande wille, of ande machte, of an beyden.

19. Zeytmen ande wille, zo moetmen zegghen dat gheen mensche op aarden wille heeft om Gode na zynen wille, dats gheheelyck ende volkomelyck te ghehoorzamen. Dit en zal niemand lichtelyck derrenaant. zegghen. Zo en ghebreket dat niet anden wille ende mitsdien niet an beyden, maar moet dan alleen ghebreken ande macht.

20. Wilmen zegghen dat het ghebreeckt an des menschen eyghen machte, ick zal henluyden dat ghaerne toestaan. Maar daar uyt en volght niet dat het zoude moeten ghebreken ande godlycke machte inden mensche, want het gheen ghoede bewysreden en is: de mensche en vermagh dat niet van hem zelve, daar om en vermagh hyt oock niet in ende met Gode.

21. Vele dinghen zyn boven des menschen vermoghen die licht zyn by Gode, maar wat magh doch zwaar, ick zwyghe onmoghelyck vallen voor den Almoghenden Gode?

22. Magh de ghene die almoghende is niet volkomelyck volbrenghen alle dat hy wil? Wil God niet dat in den mensche zal gheschieden

[p. 234]

'tghene hy den mensche te doen beveelt? Dat luydt beyde al te lasterlyck van Gode. Zo wil dan God dat zulck zyn ghebod volkomelyck gheschiede, zo hy dat ghebiet, in allen menschen die zulx met hem ende in zyn vermoghen willen.

23. Nadien nu onlochbaarlycken blyckt dat God wil dat zulck zyn ghebod volkomelyck gheschiede, hoe maghmen de moghelyckheyd van dat gheschieden lochenen, zonder naacktelyck te lochenen die Almoghentheyd Godes?

24. Dit moghen godloozen, maar gheen godsvruchtighe menschen bestaanaant. te lochenen. Men moet dan bekennen dat de mensche in Godes, niet zyn eyghen krachte vermagh volkomelyck te volbrenghen deze gheboden vande liefde tot Gode ende tot menschen.

25. Die dan God lief heeft boven allen dinghen ende midsdien oock boven zich zelve, die doet oock niet lievers dan dat hy weet den gheliefden God lief te zyn, dat is dan voor al God in allen ghehoorzaam te wezen; dit doet hy dan met lusten, uyt liefden, vrolyck ende blydelyck.

26.²⁶ Ende want God wil dat de menschen huere tydlycke Overheyd onderdanigh zullen zyn, oock huere ouders, schoolmeesteren, heeren ende anderen, zonder welcke onderdanicheyd gheen huyshoudinghe, vele minder eenigh stad of Koningryck en zoude moghen bestendigh blyven, zo ist dezen god-ghehoorzamen mensche oock zyn lust ende wensche alle ende elck der zelver na zynen state in alle huer ghebiedenaant. niet jeghen Godes ghebod wezende, te ghehoorzamen om Godes wille, ter liefden vanden welcken hy allen menschen lief heeft ende met begheerlycker herten dienst doet ende alle ghoed na zyn vermoghen.

27. Immers, hy heeft oock van herten lief zynen vyand zelve. Dit vermagh niemand noch buyten de liefde Godes wezende, maar lichtelyck de ghene die God te recht lief heeft. Want daar d'anderen zich zelf alleen om zich zelfs willen lieven, moeten zy noodlyck haten alle die henluyden zelf quaad doen, dat zyn huer vyanden.

28. Maar de godlievende heeft zich zelf ende allen menschen lief ter liefden van Gode. Deze weet dat niemand hem magh quaad doen,

26 zonder welcke ... blyven vgl. Valerius, o.c., p. 63: Haec obedientiae virtus adeo necessaria est, ut sine ea nec domus, nec civitas, nec ulla societas permanere possit.

[p. 235]

want hy is in Gode ghoed. Zo magh hy dan oock nemmermeer wanen dat eenigh mensch hem quaad doet. Welcke wane alleen oorzake is van hate totten vyanden. Deze en magh in hem niet komen, dus en magh hy oock zyn vyand niet haten, maer wel zyn vyands vyand, dats 'tquade of de zonde.

29. Oock neemt zulck godlievende mensche 'tgheen hem vanden quaden menschen ghedaan werdt, niet vanden menschen, maar van Gode zelve. Want die stiert het verdriet, dat de quaden uyt huer zelfs met lusten willen doen, op den ghoeden, tot oeffening van huer ghedult.

30. Deze oeffening verstaan die liefhebbers Godes henluyden boven allen dinghen ghoed ende hem vanden goeden God, huer lieve Vader, toegheschickt te wezen. Magh oock iemand quaad worden of iemand vyand, om dat hem gheschiet 'tghene hem ghoed is? Zo en magh dan deze liefhebbende mensche niemanden haten, oock den ghenen niet die hem vyandlyck haten.

31. Wat magh hy die niet en kan doen dan liefhebben dan doch anders doen dan die arme, verdoolde luyden, als zyn mede ledekens vande ghantse menschelycke nature ende ghoede schepselen Godes, om Godes willen lief te hebben?

32. Nu en zynder gheen menschen dan die ons vrienden zyn, die ons vrienden noch vyanden zyn, of die ons vyanden zyn. Daar valt oock niet zwaarders dan den vyand lief te hebben. Dit vermagh, ja doet de godlievende mensche lichtelyck. Die dan 'tzwaarste van alle gheboden Godes lichtelyck volbrengt, wie zal zegghen dat het lichtste hem onmoghelyck zy? Die zyn vyanden lief kan hebben, zoude die niet lief konnen hebben die hem niet vyand en zyn? Dat zy hier mede ghenoegh vande Onderdanicheyd Godes.