Zedekunst dat is wellevenskunste

Derde hoofdstuck
Vande ware godsdienst of religie

1.¹ Tghene wy in Neerlandsch Godsdienst noemen spreken de Latinisten uyt metten Name Religio. Deze name zegghen eenighe zynen oorsprong te hebben uyt het woord relegere, dat is herlezen, om

1 Tghene ... herlezen vgl. Cic. de nat. deor. II 72: Qui autem omnia, quae ad cultum deorum pertinerent, diligenter retractarent et tamquam relegerent, sunt dicti religiosi ex relegendo ...
Anderen ... verbonden vgl. Lactantius, Institution. Div. IV 28 (P.L. 6, 536): Hoc vinculo pietatis obstricti Deo et religati sumus; unde ipsa Religio nomen accepit, non ut Cicero interpretatus est, a relegendo, qui in libro de Natura deorum secundo ita dixit.

[p. 224]

datmen de schriften die Gode beroeren naarstelyck behoort te lezen ende te herlezen. Anderen treckent uyt het woord religare, dats verbinden, om dat wy vermidsaant. Godes weldaden tot hem te eeren wettelyck zyn verbonden.

2. Komende voorts vande name tot het ding zelve, houde ick de Godsdienst te wezen een rechtvaardicheyd ghevende Gode zynen behoorlycken eere. Het is voorwaar wel behoorlyck dat het opperste, immers 't eenighe ghoed, boven alle andere ghenaamde ghoede dinghen, dat is dat d'oorsprong alder ghoeden ende schepper zelve, boven alle zyne schepselen gheeert werde.

3.^§3 Daar an en twyfelen gheene redelycke menschen, oock d'alder woeste Heydenen niet (ende dit door inlichtingheaant. oock vande nature zelve), altsamen houdende datter een God is, oock datmen hem boven al behoort te eeren.

4. Maar grote twyfel ende twist is by meest elck, hoe ende in wat wyze men Gode behoort te eeren. Doch zyn de verstandighste alle daar inne eens, datmen God behoorlycke eere doet alsmen hem eert niet na ons menschelyck ghoedduncken, maar na Godes gheopenbaarde wille zelve.

5.^§5 Men ziet dat God, zich zelve voeghende nader menschen gheleghenheyd, op d'een tyd zonder alle ghebod van ceremonijen, d'ander tyd met zeer luttel, by wyle met zeer groote menighte, oock somtyds met vernieude ceremonijen, zynen dienst heeft ghehat byden menschen tot dienst ende nut niet van hem, maar vanden menschen

§3 Vgl. Foxius, o.c., p. 283; Nam omnes quidem nationes, quantumvis barbarae et immanis naturae, instinctu Dei notionem aliquam habent, eique cultum divinum et honores summos attribuunt.

§5 Over de ondergeschikte beteekenis van de ceremoniën, die niet anders zijn dan ‘sichtbare, vleyschelijcke ende verganckelijcke teyckenen van onsienlijcke, geestelijcke ende eeuwighe dinghen’, heeft Coornhert uitvoerig geschreven in de Vre-reden. Zie vooral het hoofdstuk Vande uyterlijcke Religie, W.W. III 423^b vlg.

[p. 225]

zelve, als niet wezende dan heylighe anwyzinghen totten dinghen die zy betekenen.

6.^§6§6 Nu vintmen oock gheleerde luyden die meer arbeyden om te bewyzen dat zulcke Godsdienst byden meesten meenighte mesbruyckt ende vervallen is, daarom men die behoort te laten, dan zy vermoghen te bewyzen dat de uyterlycke voors. godsdienst die zy elck op rechten, d'oprechteaant. zy diemen behoort te volghen; noch al vele minder dat zy uytghedruckt bevel hebben van Gode om zulcke huere Godsdienst op te rechten.

7. Dit gheanmerckt zynde, wil ick dezen twyfele bevelen den Godgheleerden, zonder met iemanden hierom te twisten, maar dencke te voorderenaant. (daar ick magh) dat wy niet doort twisten om deze uyterlycke Godsdienste ende betekeningaant. vande ware innerlycke, de zelve en verzuymen, op dat wy niet alzo, willende al te rechtvaardigh ende heyligh schynen, die ware innerlyke ende wezentlycke Godsdienst, rechtvaardicheyd ende heylicheyd niet altyd en ontberen.

8. Want niemand en ontkent datter is eenen uyterlycken ende innerlycken Godsdienst. De uyterlycke bestaat in eenen heylighen wandel ende in 'tghebruyck van ceremonijen. Hierom is meest 'tgheschille, ende weynigh om den heylighen wandel.

9. Maar deze wandel is oock onheyligh ende niet dan een schyndueghde die haastaant. verdort inden hitten der anvechtinghen, als zy inwendelyck niet ghevoedt en wert met het heylzame zap vande ware innerlycke Godsdienste.

10. Deze innerlycke heeft voorneemlyck vyf deelen, te weten: een warachtigh gheloove, een anbedinghe Godes, een navolghing Gods, een onderdanicheyd Godes uyt liefde ende een pryzing Godes.

11. Het gheloove is een ontwyfelyck betrouwen dat God wil, magh ende zal gheven dat wy van hem begheren na zynen wille. De anbedinghe Godes is een begheerlycke hertstocht tot Gode om ver-

§6 Met de gheleerde luyden zijn de hervormers bedoeld.

§6 Wat Coornhert hier in één paragraaf over het verval van den uiterlijken godsdienst zegt, over de nieuwe kerkstichters en hun onmacht hun goddelijke zending te bewijzen, heeft hij elders uitvoerig uiteengezet, zie b.v. Schyn-Deught der Secten (W.W. III 347vlg.), Vande Zendinghe (ib. f. 389vlg.), Brieven-boeck, brief 79. Zie ook Rufus M. Jones, Spiritual Reformers in the 16^th and 17^th centuries, Londen 1914, p. 113.

[p. 226]

lossinghe van onze quaadheyd ende verkryghinghe van zyne ghoedheyd.

12. De navolghinghe Godes is een ware oeffening van te worden godlyck, dat is God ghelyck of een waarachtigh beelde Godes, zo vele de menschelycke nature magh bereycken uyt ghenaden.

13. Zo is de onderdanicheyd Godes een volbrenghen ofte doen van niet onze, maar van Godes wille. Ende dan prystmen Gode recht, als ander menschen, doort anmercken van onze barmhertighe liefde tot yghelyck blyckende, Gode met verwondering ende met een lust van zulx na te volghen pryzen die weldaden Gods an onze veranderinghe uyt duvelsche in godlycke menschen, die wy oock zelve van zulcke zyne weldaden onophoudelyck daar om dancken ende loven.

14. Alle mensche die deze voors. stucken, ja oock noch als een beghinner maar eenighe der zelver warachtelyck in zich bevindet, die magh wel verzekerlyck weten dat hy deelachtigh is des warachtighen Godes dienstes, maar niet de ghene die gheene vande zelve waarlyck in zich heeft, al hielt hy oock opt aldernawste d'alderbeste ceremonijen in allen.

15. Want niet inden schyne, maar int wezen is de ware godsdienst gheleghen. Men magh licht met een godloos herte deze of die ceremonije na apen, maar zonder een herte te hebben dat zich houdt onbesmet vande wereld ende dat uyt loutere liefde barmherticheyd hanteert an zynen naasten en magh niemand een ware godsdienste hebben.

16.¹⁶ Maar die de bermhertighe liefde hanteert is van godlycker aard. Hier toe komen zy die hare zielen vande quade hertstochten vrijen, die in Gode ghoed ende godlyck worden, die van herten zuyver ende heyligh worden ende diens lust is elck ghoed te doen ende te helpen, maar niemand quaad te doen of schade. Dit is een ware ende levende godsdienst.

17. De grondtvest hier af is de waarheyd. Daar om is zy oock zo onveranderlyck als d'eeuwighe God zelve is. Dus en wanckelt, ick

16 in Gode ghoed ... worden zie de toelichting hiervan in de slotbeschouwing van de Ladder Jacobs, W.W. I 175^d.

[p. 227]

zwygheaant. verandert nemmermeer de mensch zyn Godsdienst die op dien vasten steenklip is ghebouwen.

18. Want zulck mensche anhangt alleen den waren God. Gode alleen begheert hy te hooren, Gode alleen hoort hy ende van Gode alleen leert hy 'tghene Gode anghenaam is, niet verstaan alleen tot wroeghinghe, maar oock daadlyckaant. volbrenghen tot vernoeghinghe van zyn gheweten. Godes woorden omhelst hy zo begheerlyck als een schipbrekighe een wrack tot behoudinghe zyns levens.

19.¹⁹ Dan wordt hy uyt dat woord des levens ten leven herboren, uyt gheest (niet uyt bloed) van Godlycker naturen, byden welcken God zyn lust heeft ende welbehaghen. Daar inne woont dan God zelf, als in zynen heylighen tempele, die hem veel liever is dan alle houten of steenen tempelen des werelds.

20. Hoortmen zo hooghwaardighen ghast niet waardelyck te eeren? Wie zoude hem niet zorghvuldelyck hoeden dat hy zo lieven ghast niet door hatelyckeaant. zonden uyt zyn herten en verjaaghde?

21. Daar inne zit God zelf, als een rechter anschouwende alle onze wercken, woorden, ja ghedachten; dit waar alleen ghenoegh om door een godlyke schaamte zich voor alle zonde (want deze meshaaght die groote Koning) omzichtelyck te wachten.

22. Ende alzo in de Godes dienst zyn twee personen, te weten God dienze gheschiet ende de mensche dieze doet, zo heeftse oock twee eynden daar toe menze doet, te weten d'eere Godes ende der menschen ghoedwording.

23. Niet dat God onze dienste ende eere behoeft. Neen, God is ende was eeuwigh volkomen ende onzes diensts ofte eere niet behoeftigh, magh oock daar door gheenssins toenemen of beter worden. Maar dat God ghedient ende gheeert wil zyn van ons, is om onzen, niet om zynen wille, op dat wy zynre volkomen ghoedheyd, niet op dat hy onzer ghenieten zouden.

24. Want als wy hem dienen ende eeren, zo vereenighen wy met hem ende worden zynre ghoedheyd deelachtigh doort ghoedworden. Men ontsteke alle de toortsen vande wereld byden middaghe, zy zullen der zonnen lichte eer verduysteren dan verlichten moghen.

19 Dan wordt hy ... van Godlycker naturen vgl. 2 Petr. 1:4.
Daar inne ... tempele vgl. 1 Cor. 3:16 en 2 Cor. 6:16.

[p. 228]

Maar wat konnen wy Gode gheven, die zelf niet ghoeds en hebben dan dat wy te voren van zyne ghoedheyd ghenadelyck ende om niet hebben ontfanghen?

25. Wy menschen dan zynt die zelf ghenieten de vruchten vande ware godsdienste. Wy worden daar door bevryt vande toversche loghen, ghevoedet vande ghetrouwe waarheyd, verlustight met het verkryghen al onzer begheerten, gherust met een vreedzaam ende vrolyck gheweten, ende gheheylight door die zalighe vereening met Gode. Dat zyn de wenschelycke vruchten vande ware godsdienst.

26. Die maackt inden menschen daar zy is dat hem allen dinghen ten besten komen, zulx dat het ghene den godloozen doodlyck venyn is, voor dezen in zalighe medecyn of gheneesdrancke verandert, ende dat hem gheen ding en magh schaden zo weynigh als Gode zelf, inden welcken zy zyn vereenight, ende die een is met Gode, werdet alle zyne ghoeden deelachtigh.

27. Die middelen om tot dezen waren Godsdienst te gheraken zyn voorneemlyck deze: als de zondighe mensche beghint te mercken op onrustigh ghequel zyns wroeghenden ghewetens, spuert hy na d'oorzake van dien. Dit maackt achtneming op al zyn doen ende laten.

28. Deze brengt hem tot kennisse van zyn eyghen (niet van een anders) quaadheyd. Uyt die kennisse werdt gheboren ware ootmoedicheyd. Deze teelt truerigh berouw van zonden. Hier uyt spruyt dan een angstighe vreeze van weder te zondighen.

29.²⁹ Deze is wysheyds beghinne ende toont hem zyn vermetele onverstandicheyd als d'oorzake zynre zonden. Doort kennen van zyn onverstand komt hy tot een zorghvuldigh mestrouwen van zich zelve, ende voorts allengskens doort bevinden van ander luyder vermetele blindheyd int verleyden der menschen, tot een wantrouwigh afkeer van allen menschen.

30. Waar anders magh hy dan zyn toevlucht nemen dan tot Gode? Wie is oock bequamer om Gode ghantselyck te betrouwen dan die nu zich zelf met allen menschen zo ghantselyck mestrout?

31.^§31 Dan doet de kennisse zyns ghebrex hem uyt nood met betrouwen Gode bidden inder waarheyd om kennisse van zyn waarheyd, op dat

29 Deze is wysheyds beghinne zie Ps. 111:10 en Spr. 9:10.

§31 In 1582 schreef Coornhert Van wel bidden Onderwijs (W.W. I 196-210^v).

[p. 229]

die zelve ons zoude onderwyzen zynen heylighen wille ende ons uyt liefde totte zelve verstercken om te volbrenghen. Dan verkryght zulck onophoudelyck bidder altyd ontwyfelyck de begheerde waarheyds kennisse, liefde Godes ende de ware dienste Godes.