Zedekunst dat is wellevenskunste

[p. 214]

Van wellevens kunste
IIII. Boeck

Eerste hoofdstuck
Vande rechtvaardicheyd int alghemeen

1.^§§1-4 Naast ande wysheyd ende zotheyd (daar af nu is ghezeyt) volght de rechtvaardicheyd met haar teghendeel. De rechtvaardicheyd heeft hare deelinghen ende verscheyden bedieninghen. Daar af hier nu staat te zegghen, maar voor al wat de rechtvaardicheyd zelve is, te weten een daadvaardicheyd of ghewoonte des ghemoeds, daar door de menschen willigh ende machtigh zyn rechtvaardelyck te doen, dat is om elck na waarden 'tzyn te gheven, ende heeft haren name vant recht daar zy vaardigh toe is.

2. Haar plaatse is 'tgheheele ghemoed zelve, als wezende van alle desselvens krachten een overeenstemming. De rechtsgheleerden zegghen de rechtvaardicheyd te wezen een standvastighe ende doorghaande wille om yghelyck 'tzyne te gheven.

3.^§3 Ghelyck nu de ghelyckwichtighe eendracht der komplexienaant. in 'smenschen lichame de ghezondheyd daar veroorzaackt ende onderhoudt, alzo wordt ende gheduurt de rechtvaardicheyd in 'smenschen

§§1-4 Vgl. Foxius, o.c., p. 273sq.: Prudentiae proxima est iusticia, cuius multae quoque sunt partes, variaque officia..., de quibus ordine dicemus: sed quid sit eadem, primo definiamus... Iurisconsulti constantem ac perpetuam voluntatem tribuendi ius suum cuique eandem definiunt... Huius sedes est non aliqua certa animi facultas, ut aliarum virtutum: nec in voluntate tantum ponitur... sed in toto ipso animo... Ideoque Plato, consensionem omnium animi virium iusticiam esse dicit. Nam quemadmodum corporis aequabilis constitutio sanitatem efficit, ac conservat: sic animi sedati motus, consensusque affectuum cum ratione iusticiam efficiunt. Quam ob causam Plato idem nunc virtutem universam eam vocat, nunc perfectionem virtutum, nunc animi tranquillitatem... ideo subiectum illius humanae actiones sunt, quaecunque ad bonum commune, vel privatum referuntur: finis vero idem, qui virtutum aliarum, id est summum bonum.

§3 Vgl. Foxius, o.c., p. 278: ut in ... corpore, si ... humorum aequalitas servetur, sanitas est, ... ita si affectus... ei (rationi) pareant, iusticia servatur.

[p. 215]

ghemoed uyt een bezatighdeaant. beweghing des ghemoeds ende overeenstemming der hertstochten met redene.

4. Daarom noemen de verstandighste de rechtvaardicheyd nu een alghemeyne dueghde, dan de volmaacktheyd der dueghden ende by wylen oock een gherustheyd des ghemoeds. Zy bestaat meest in alle menschelycke wercken die daar strecken ten ghoeden, het zyn dan alghemeyn of zonderlingaant., ende heeft een zelve eynde daar toe zy streckt als d'ander dueghden, te weten het opperste ghoed.

5. De rechtvaardicheyd heeft haar oeffening in godlycke ende in menschelycke zaken. Gode gheeft zy dat Gode, den menschen dat den menschen toekomt. Gode komt toe liefde ende daar uyt ghehoorzaamheyd boven, ja oock teghen alder menschen gheboden.

6. Den menschen komt toe, te weten d'overheyd, in zyne wetten niet jeghen de Godlycke strydende, ghehoorzaamheyd om Godes wille. Maar allen menschen komt toe liefde ende daar uyt weldaad, behulpzaamheyd ende in summa alle dat wy begheren ons van andere menschen ghedaan te werden.

7. Zeker nadien men Gode zelf moet bekennen alleen het opperste ghoed te wezen, wie moet niet kennen rechtvaardicheyd te zyn dat wy hem boven allen anderen dinghen liefhebben? Ende ghemercktaant. God is de wysheyd ende ghoedheyd zelve, daar uyt alle verstand ende dueghde huer oorsprong hebben, zo moet immers toeghestemt werden dat zyne godlycke wetten zyn de alder rechtvaardichste ende beste ende ons mitsdien nodigh ende nut boven allen dinghen.

8. Het moet dan oock zyn rechtvaardigh ende ons zelve ghoed dat wy zulcke Godlycke wetten onderdanigh zyn. Die is God in zyne wetten onderdanigh die hem lief heeft boven al; die heeft God boven al lief diens hooghste lust is te doen dat God behaaght. Daar deze heylighe lust is, daar volght warachtighe ende oprechteaant. ghehoorzaamheyd Godes.

9. Want wat elck een lust is om te doen, dat doet elck ghaarne ende dickmaals. Watmen dickmaal doet, dat leertmen stadelyck met andacht. Maar wat stadelyck met andacht werdt gheleert, dat kanmen op 't alder best.

10.¹⁰ Dits dan ghehoorzaamheyd Godes ende dit is rechtvaardicheyd

10 hier na zie Hoofdst. 3.

[p. 216]

in Godlycke zaken. Maar want hier na vande Godsdienst handelende meer hier af ghezeyt zal moeten worden, zo laat icx hier mede ghenoegh zyn ende kome nu opte rechtvaardicheyd in menschelycke zaken.

11.^{§§11, 12} Deze is zo edelen ende zo hooghwaardighen dueghde, datmen niet en vint dat nutter ende nodigher is totte onderhoudenisse vanden band des menschelycken ghezelschapsaant., oock dat bequamer magh zyn tot onderlinghe jonst ende ghoedwillicheyd.

12. Nadien wy nu (zo elck belyt) gheboren zyn tot onderlinghe ghezellicheydaant. ende vriendschappe, zo moeten wy oock belyden gheboren te zyn om rechtvaardigh te werden, alzo zonder de rechtvaardicheyd de vriendelycke ghezellicheyd niet en magh bestaan. Immers haar zaad is ons natuurlycken ingheplant om in ons te worden een leydsterre, doort behulp vant oordeel des oprechtenaant. redens van Gode ghegheven, om te doen rechtvaardighe ende te vlieden onrechtvaardighe zaken.

13.^{§§13, 14} Dat ick hier zegghe des rechtvaardicheyds zaad natuurlyck in ons gheplant te zyn van Gode, en heeft die meyning niet dat deze dueghde of eenighe andere ons angheboren zoude zyn, als of wy de daadvaardicheyd ten ghoeden met ons ter wereld brachten. Neen. Maar spreke zulx alleen vande moghelyckheyd, ghelyck een eerstgheboren kindeken niet angheboren en is het spreken, maar de moghelyckheyd om te leeren ende te konnen spreken metter tyd.

14. Daar uyt dan verstaan wordt dat de rechtvaardicheyd in ons komt, eensdeels uyter naturen ende eensdeels uyte ghewoonte of

§§11, 12 Vgl. Valerius, o.c., p. 55: Nihil est hac virtute magis ad conservandam generis humani societatem necessarium, nihil naturae, quae nos ad omnem humanitatem mutuamque benevolentiam informavit, convenientius. Quod si ad hanc societatem (ut eleganter libro primo Cicero de Legibus probat) nati sumus: ad iusticiam quoque, sine qua societas illa, coniunctioque constare non potest, natos esse nos fatendum est: eamque naturaliter insitam nobis tanquam facem praelatam ad iustas res agendas fugiendasque contrarias, rectae rationis iudicio, Dei concessu ac munere datam.

§§13, 14 Vgl. Foxius, o.c., p. 275: At cum nos hic iusticiam naturalem esse contendimus, minime putamus, habitum virtutis ipsum nobis a natura tribui, sed eiusdem radicem ac facultatem. Ex quo liquet, ut duplici ratione constet iusticia, si M. Tullio credimus, natura et consuetudine. Natura quidem, eius principium, quod tota illius actio rectae rationis iudicio, Deique praecepto commissa est: consuetudine vero, quod haec eadem naturae vis usu confirmetur, et consuetudine humanae societatis.

[p. 217]

hanteringhe, zulx dat de nature de moghelyckheyd, maar de oeffening de daadvaardicheyd des rechtvaardicheyds inden mensche veroorzaackt. Het beghin is uyter naturen, maar het bevestighen uyt ghewoonte met redene.

15.^§§15-26 Men vint onder den menschen tweereleye rechtvaardicheyd, daar af d'eene werdt ghenaamt de ghemeyne, maar d'ander de byzondere. D'eerste ziet opt ghemeen ghoed, de tweede op elx ghoed op zich zelf.

16.¹⁶ D'eerste is een onderhoudstere vande verzaminghenaant. der men-

§§15-26 Vgl. Valerius, o.c., p. 56-58: Iusticiae partes duae sunt. Una, communis et universa, quae in conservanda humanae societatis aequalitate versatur, et commune bonum spectat, docetque legem et aequitatem colere: altera privata, quae in reddendo quod debetur cuique, cernitur. Eaque duplex est. Una, quae in commerciis ac negotiis aequalitatem conservat, quae vulgo commutativa dicitur: altera, quae in distribuendis honoribus pro cuiusque dignitate, quam distributivam appellant. Iusticiae communis officium est, legem et aequitatem conservare, ex quo iustus appellatur, qui legibus omnibus obtemperat. Lex definitur a Cicerone, ratio insita in natura, quae iubet ea quae facienda sunt, prohibetque contraria ... imperans honesta, prohibens contraria... in quibus observandis iusticia cernitur, in violandis iniusticia. Legi se coniungit aequitas, quae rectum secuta rationis iudicium, legem scriptam moderatur, et severitatem acerbiorem prudenter pro loco, tempore et hominum ingeniis mitigat, optima legum omnium interpres. Iusticiae privatae pars illa, quae distributiva dicitur, ad magistratus potissimum pertinet: quae non tantum in officiis et muneribus tribuendis, verum etiam in poenis constituendis versatur, ut aequali iure cives regantur, bonique praemiis, et mali suppliciis afficiantur. Est hoc quidem magistratus officium: sed huius virtutis cognitio omnibus est necessaria, ut suum quisque locum quem in repub. teneat: et munus, quo fungendum sit, intelligat: suumque tribuat ac relinquat cuique et locum et munus, seque norit ipse ... Ea vero pars, quam commutativam appellant, in commerciis hominum versatur, et suum unicuique tribuere docet, ut res pro rebus, precium pro merce detur, summa aequalitate conservata: habetque haec magis debiti retribuendi rationem, quam honoris digniori distribuendi. - Foxius, o.c., p. 281: Proprium igitur est iusticiae cuiusque munus, sive sit ea communis, sive privata, ut recte semper agamus, mali autem nihil committamus (neque enim si nec boni, nec mali quicquam agamus, iusti erimus, quemadmodum nec cum male agimus). Sed his quidem duobus propositis, praestabilius est recte agere, quam mali nihil committere: cum illud habitus, et haec agendi privatio atque otium sit.

16 D'eerste is een onderhoudstere vande verzaminghen der menschen in de editie van Valerius' Ethicae descriptio van 1566, welke Coornhert waarschijnlijk gebruikt heeft (zie Kuiper, a.w., blz. 316 vlg.), staat: in conservanda humanae societatis qualitate (in plaats van: aequalitate; zie Erratorum correctio in het boekje van Valerius). Vandaar het verschil tusschen Coornherts en Valerius' definitie.

[p. 218]

schen, leerende de wet ende billicheyd onderhouden, maar d'ander byzondere heeft haar wercking in yghelyck dat hen toekomt te gheven.

17. Welcke laatste oock tweevuldigh is, waar af d'een maackt dat in koopmanschappen ende onderhandelinghen ghelyckheyd werdt onderhouden, diemen onderling zoude moghen noemen, ende d'ander uytdeylighe, gheleghen zynde in eerbieding na een yghelyx waarde.

18. Het amptaant. des ghemeenen rechtvaardicheyds is de wet ende billicheyd te onderhouden. Hier uyt werdt de ghene die alle de wetten ghehoorzaamt, rechtvaardigh ghenaamt.

19. Wet is de reden die ingheplant is inde nature, bevelende watmen moet doen, te weten eerlycke ende ghoede, ende watmen moet laten, als schandelycke ende quade wercken, het onderhouden vande welcke rechtvaardicheyd is, maar 't overtreden onrechtvaardicheyd.

20. By deze wet komt de billicheyd, die volghende het rechte oordeel van redene de beschreven wetten matight, ende als d'alderbeste uytlegster des wets haar scherpe strengheyd wyslyck ten anschou vande plaatse, tyd, opzet der menschen ende gheleghenheyd der zaken verzachtet.

21.²¹²¹ Maar de zonderlinghe rechtvaardicheyd, ghenaamt uytdeylighe of onderlinghe, ghaat meest an d'Overheyd. Deze en bestaat niet alleen in d'ampteren ende diensten te begheven, maar oock inde straffinghen te stellen, ten eynden de burgheren met een ghelyck recht beschermt ende de ghoeden met beloninghen vereert, maar de quaden met pynen ghestraft zouden werden.

22.²² Al is nu dit des Overheyds ampt, zo is nochtans desselvens ken-

21 zonderlinghe in §15 wordt zij byzondere genoemd.

21 de zonderlinghe rechtvaardicheyd, ghenaamt uytdeylighe of onderlinghe in §17 had Coornhert, in navolging van Valerius, de ‘byzondere’ rechtvaardigheid ingedeeld in een ‘onderlinghe’ (commutativa) en ‘uytdeylighe’ (distributiva). Hoewel in §§21, 22 slechts de laatstgenoemde ter sprake komt, worden beide benamingen gebruikt. Hetzelfde gebeurt in §23, waar de ‘onderlinghe’ rechtvaardigheid verklaard wordt en het noemen van de ‘uytdeylighe’ den lezer slechts in de war brengt.

22 waar wert hy zyn toevlucht behoort te hebben in de editie van Valerius' Ethicae descriptio die Coornhert gebruikt heeft, komt hier een drukfout voor: er staat ‘quo fugiendum sit’, in plaats van: ‘quo fungendum sit’. Coornhert, die, ook volgens Kuiper, blijkbaar zeer haastig vertaalde, heeft dat niet gezien en de drukfout in zijn vertaling verwerkt. Zie Kuiper, a.w., blz. 321.

[p. 219]

nisse eenen yghelycken noodzakelyck, op dat elck zoude moghen verstaan wat zyn staat is int ghemeen besten, oock waar wert hy zyn toevlucht behoort te hebben, waar in hy yghelyck 'tzyne behoort te gheven, ende wat hy behoort te wezen ende is.

23. Het ander deel vande uytdeylighe of onderlinghe rechtvaardicheyd is meest gheleghen inde onderhandelinghen der menschen, lerende yghelyck het zyne gheven. Alzo gheeftmen by wisseling d'een ware om d'ander, oock gheld voor waren, ende dit met d'uyterste onderhouding van billicheyd.

24. Deze ziet meer op verghelding van schuld dan op d'eerbieding van zynen waardigher. Zo is nu het eyghentlycke werck des rechtvaardicheyds, zy zy dan ghemeene of zonderlinghe, datmen altyd recht doe ende niet quaads en bedryve. Want die niet ghoeds en hanteren niet rechtvaardigh, ghelyck die niet quaads en bedryven niet quaad en zyn.

25.²⁵ Ende is van deze twee beter ghoed te doen dan 'tquaad niet te doen, alzo 't eerste een ghoede ghewoonte of daadvaardicheyd baart, maar het twede niet en is dan een onnutte ledicheyd, ist anders dat de mensche, niet ghoeds doende, ledigh magh wezen van 'tquaad doen.

25 ist anders ... 'tquaad doen. Dat Coornhert dat voor onmogelijk houdt, blijkt uit IV. 2. 22.