Zedekunst dat is wellevenskunste

Vyfde hoofdstuck
Vande onderscheyd tusschen gheneghentheydaant. ende begheerte⁺

1. Doorzake dat veele, oock gheleerde mannen, wanen dat allen menschen quade gheneghentheyden angheboren worden, acht ick te wezen, dat zy wat min mercken opten merckelyken onderscheyd die daar is tusschen de gheneghentheyd ende tusschen de begheerlickheyd. Vande begheerlickheyd werden hier luttel menschen volkomentlyck bevryt. Die ghevoelt dan noch meest elck in zich. Derhalven zy, wanende dezelve te wezen gheneghentheyd die angheboren zy, ende bevindende de zelve ghewaande gheneghentheyd (te weten de begheerlickheyd) quaad te wezen, gheraken zy inde meyning dat ons eenighe quade gheneghentheyden werden angheboren, diemen in dezen leven niet en magh verlaten.

2. Omme nu hier af met bescheydenheydaant. te spreken, staat eerst te anmercken dat allen menschen natuurlyck angheboren is het noodzakelyck ghevoel van hongher, van dorste, van vermoeytheyd ende van meer andere derghelycken zaken, wanneer des ghezonden

+ Vande onderscheyd tusschen ghenegentheyd ende begheerte. Over dit onderwerp heeft Coornhert herhaaldelijk geschreven; zie Becker, Volmaakbaarheid, blz. 65.

[p. 27]

mensches maghe van spyze ydelaant., zyn lichaam van vochticheyd dor, ende de leden van arbeyd bezwaart zyn.

3. Welck behoeftigh ghevoel den mensche dient tot anporringhe van eten, van drincken ende van rusten, op dat daar door de nature ghesterckt ende in wezen onderhouden zoude werden. Dit alles heeft der dieren nature ghemeen met de menschelycke.

4. Nu heeft de alwyze Schepper, tot verzoetinghe van zulcke daghelyxe moeyten, an zulcke versterckinghe ende onderhoudinghe des lichaams gheknoopt een noodzakelycke lust. Zulx dat het onmoghelyck is dat een ghezond mensche hongherigh eten, dorstigh drincken, of vermoeyt wezende rusten zoude, zonder in dat werck, tot versterckinghe der naturen dienende, te ghevoelen een zoete ende lieflycke luste.

5. Op dat wederomme die smekendeaant. luste den onwyzen mensche niet verleyden, ja niet verladenaant. en zoude boven den nodurft tot last ende verderf der naturen, zo is den zelven lust byden alwyzen Schepper zodanighen mate ghestelt ende zulx bepaalt, dat met het ophouden vanden nodurft, dat is met het ophouden vant hongheren, vant dorsten ende vant moede zyn, oock noodzakelyck altyd in elcken moet ophouden de natuurlyke lust int eten, int drincken ende int rusten. De natuurlycke lust, zegge ick, ende niet de lust der verdorvene naturen, als die van drincken dorst kryghen, of die, de maghe nu al van zatheyd respendeaant., een onnatuurlycke lust volghen, door eenigh lecker smaaxken opter tonghen alleenlyck.

6. In dit laatste vergrypen zich vele menschen, die uyt smake van leckere spyze of drancke zonder hongher of dorst boven nodurft eten of drincken. Dit valt henluyden veel eer een rechte last dan lust, ende verderf dan nut. Want dat en is niet de nature te verzaden, maar te overladen. Die en strydt niet jeghen haar zelve. Haar voedzel ende versterckinghe zoeckt zy ende vliet het gheen daar boven, ende mitsdien daar teghen is, als een overlastighe verzwackinghe. Zy is tot het gheen dat ghenoegh is gheneghen, maar wat te veel is, dat quetst ende is haar teghen.

7. Als zy dan die quetselyckeaant. zatheyd ghevoelen, beschuldighen die onbescheydenaant. luyden hare onschuldighe ende veronghelyckte nature met haar eyghen schulde, die zy haar met onghelyck oplegghen. Dan moet de nature tot gulzicheyd gheneghen zyn, om 't onvermydelyck

[p. 28]

ghedoghen van zulcker dwazen onmatigh begheren. Wilmen dan niet mercken dat zich niemand lichtelyckaant., na de vernoeginghe der naturen, overladen zal met droogh brood te eten of met klare borne te drincken? Dan zoude het eten ende drincken wel ophouden, daar des honghers ende dorstes welsmaken ophoud, doort niet hongheren ende het niet dorsten.

8. De dolinghe dan in deze komt door ghebreck van ghoed onderscheyd tusschen de gheneghentheyden ende begheerten, welcke onderscheyd licht kan ghemerckt worden uyt 'tghene hier volght, uyt ghebeeldt zynde in twee bekende zaken, alzo an 'trecht verstaan van dien meer dan men ten eersten opzien zoude konnen vermoeden, is gheleghen.

9.^{§§9, 10} Alle gheneghentheyd tot voedsel of tot voorttelinghe is een angheboren beweghinghe der lyflycker krachten, zonder alle voorghaande verbeelding van deze of die spyze of vrouwe, altyd alleenlyck tot sterckinghe of onderhoudinghe der menschen streckende.

10. Maar de begheerlyckheyd tot voedsel of voortteelinghe is een beweghinghe der nederste krachten vande ziele, die niet en is angheboren, maar zelf verkoren uyt voorghaande verbeeldinghe van deze of die welsmakende spyze, tot d'een vrouwe meer dan tot d'ander streckende, ende dit om een lustighaant. ghevoel in zulck eten of byslapen te ghenieten.

11. Zo zietmen nu dat hier int begheren de luste met weten, maar inde gheneghenheyd der naturen onderhoud buyten weten des menschen het eynde is daar toe elck zich is streckende. De gheneghenheyd tot spyze is natuurlyck inden hongherighen, maar gheenssins de begheerte van deze of die spyze. Want alle hongherigh mensche is tot voedzel gheneghen, maar alle hongherighe menschen en begheren niet altyd eenreleye aart van voedzele.

12. Oock bevint elck dat de begheerte dickmaal, maar dat de gheneghenheyd nemmermeer voorkomtaant. de nodurftighe behoefte der naturen. Want vele luyden ghevoelen wel begheerte tot eenighe inghebeelde leckere spyzen, al eer d'oude spyze inde maghe is ver-

§§9, 10 Vgl. Aristot. Eth. Nicom. III. 11. 1: ... cibi cupiditas naturalis est; alimentum enim vel siccum humidum vel etiam utrumque appetunt, quum eo indigent, omnes; lectum vero coniugalem ... adolescens et qui floret aetate; at vero ut talia aut talia appetantur, id non iam est cuiuslibet.

[p. 29]

teert, maar noyt en hongherde mensche voor dat de maghe de voorghaande spyze verdouwet hadde.

13. Ghelyck gheen wichtighaant. lichaam los magh blyven hanghen inder Lucht, maar van zelf natuurlyck neerwaarts moet neyghen ter aarden tot zyn onderhoud, alzo neycht zich mede de menschelycke nature tot 'tghene zyn onderhoudenisse op rust. Hier uyt, te weten uyt zulcke beweghinghe van neyghen, heeft de gheneghenheyd oock huer name ontfanghen.

14. Wil iemand noch meer onderscheyds weten tusschen de gheneychtheyd ende de begheerten, die onderzoecke zich zelf, of hy noyt hongher, oock spyzen ghenoegh hebbende, dien hongher vrywilligh en heeft gheleden, het zy dan door een begheerte, te weten om Gode te behaghen, om ghewin te bejaghen, om de kost te sparen of iet lustighsaant. te anschouwen. Dit doende zal hy moeten bekennen datter grote onderscheyd is tusschen deze twe. Want dat een zelve ding is ende gheen twe, en magh teghen zich zelve niet stryden.

15.¹⁵ Van zulx mitsaant. dezen ghenoegh ghezeyt, omme voorts te komen tot myn voornemen, daar icx hadde ghelaten, te weten tot die andere hertsroeringhenaant., spruytende uyt de voorghemelde viere, ende eerst tot de minne.

15 daar icx hadde ghelaten zie hiervóór, Hoofdst. 3 §23.