Zedekunst dat is wellevenskunste

[p. 14]

Twede hoofdstuck
Vande mensche ende van d'overste kraften zynre zielen

1. De dueghde, daar af hier werd ghesproken, is 'tgheen dat der menschen ghemoeden (daar inne zy woont) dueghdlycken maackt, ghelyck als lyflycke schoonheyd of snelheyd 'tlichaam daar inne zy zyn, schoon maken ofte snel.

2. Men noemt deze dueghde goddelyck, om dat zy uyt Gode haar oorsprong neemt. Zy werd ooc menschelyck ghenaamt, overmidsaant. zy zonder des menschen oeffening niet en komt inden menschen. Nadien nu de mensche het ding is waar inne de menschelycke dueghde bestaat, zo is om haar aart wel te verstaan, eerst van node datmen des menschen ghesteltenisseaant. versta. Dit zal oock dienen tot verstant van 'tghene des menschen doen of laten is totter dueghden verkryghinghe.

3. De mensche zelf bestaat inde vereenighing van lyf ende ziele. 'tLyf is zienlyck, oock van zelfs onbeweechlyck ende mitsdien sterflyck. Maar de ziel is onzienlyck, oock haar van zelfs beweghende ende daarom oock onsterflyck.

4. Het aartsche lichaam is snoder dan de hemelsche ziele. Daarom voeghet haar, alst edelste deel, door hare krachten den lichame met zyne krachten ende zinnen te bestieren. Hier toe behoeft verstand. Dat en is int lichaam niet, maar inde ziele, van welcker, ende niet van des lichaams krachten hier nu werd ghehandelt.

5.^{§§5, 6} Den ziele zyn van Gode innegheplant twe byzundere kraften, waar af d'eene vreemd is van, ende d'ander ghemeenschap heeft metten lichame. D'eerste is hemelsch, die als een sterreken zyn licht ontfangt uyte goddelycke zonne. Deze noemtmen het ghemoed. Maar d'ander is een krachte, antreckelyck of afschouwelyck. D'antreckelycke heet-

§§5, 6 Vgl. Valerius, Ethicae descriptio, p. 9sq.: Animus humanus mortali corpori inclusus, duabus veluti partibus distinguitur: quarum una coelestis est, tanquam radius quidam divino splendore collucens, ut mens: altera corpori coniuncta, ut appetitio seu cupiditas et ira. Superior est rationis particeps, inferior expers: illius est imperare, huius vero parere. Sed haec saepe velut equus ferociens, aurigae non obtemperans, impetu fertur ad ea quae placent, sive honesta sive turpia, non audiens rationem et mentem atque intelligentiam, quae noticiarum est particeps illarum, quae natura nobis innatae sunt, vel potius divinitus insitae: hortaturque semper ad honesta, sive iucunda sint illa, sive tristia.

[p. 15]

men een begheerlycke, ende dander een afkeerlycke of afweerlycke ende daarom oock (doch oneyghentlyckaant.) een toornighe krachte.

6.⁶ Den ghemoede komt het ghebieden, maar d'ander 'tghehoor-zamen toe. Doch ghevalt dit meest anders. Wantmen ghemeenlyck bevint, dat deze twe andere krachten als hollende paarden hueren onachtzamen ende onwyzen waghenaar verachtenaant. ende daar met wildelyck rennen in die verderflyckheyds grachten. Want zy door een bedriechlycke waan van ghoede ende eerlycke dinghen zich afkeren van ware duechde ende eere, ende zo ghezamentlyckaant. inder zonden verderfenissen met schanden springhen.

7. Het ghemoed is de verstandelycke kracht der zielen, waar mede de mensche al 'tghene men magh verstaan, ontfangt ende bewaart, of kent ende oordeelt. D'eerste is ghedoghelyckaant.. Die ontfangt ende behout als een zuyvere spieghel het licht met het beelde des dings dat daar inne schynt ende daar voor verschynt.

8. Maar dander krachte is werckelyckaant.. Deze anschout, kent ende oordeelt 'tghene voor d'eerste inden lichte verschynt. Inde eerste, te weten in de lydelycke krachte des verstandelyckheyds, verschynen zich de verbeeldinghen, komende uyten zinnen. Dit zyn dan de ghedachten. Deze bewaart zy als voghelkens inde kouwe der ghedenckenissenaant.; alzo is zy als een leerling, ghedoghende des leermeesters onderwyzinghe.

9. Deze leermeester is de werckelyckeaant. verstandelyckheyd. Want zy de ghedachten of des ghemoeds verbeeldinghen (dat één is) mette redene overweeght, met onderzoeck anmerckt ende met onder-scheydelycke kennisse oordeelt ende bestiert.

10. Zulx is die eyghentlycke aart vande edele scherpzinnicheyd des redelyken mensches. Hier met bespeurt hy, vindt hy ende kent hy uyt zich zelve, zonder iemands onderwys, dinghen hem te vooren verholen wezende. Des verstandelyckheyds werck is te onderzoecken, wat waarheyd of loghen is, maar de reden spuert na, wat ghoed is of quaad.

6 deze twe ... verachten dit beeld - aan Plato ontleend - heeft Coornhert ook elders gebruikt. In Van des Menschen Natuerlijcke Vleesch Wondersproock zijn de rede en de wil de voerman, de ‘gheneghentheyden’ - de ‘waghen-paarden’ (I 142^c); in brief XC ment de geest de ziel met haar ‘begheerlijcke ende af-keerlijcke krachten’ (Brieven-boeck, blz. 306 = W.W. III 143^a-b).

[p. 16]

11. Welcke reden zelf mede is een verstandelycke ende werckelycke krachte. Doch schynt haar werckinghe een weynigh te verschillen vande werckinghe des verstandelycken werckelyke krachts. Want daar deze 't oghe vest op weynigh dinghen inde verbeeldingheaant., daar ziet de reden teffensaant. op veele dinghen. Want zy ooghtaant. op dueghde ende zonde, op bate ende schade, op lust ende verdriet, op vrueghde ende rouwe, op minder ende meerder, 't een teghen 't ander overweghende.

12.¹² Ende want hier voor gheroert is vande verbeeldinghe, vande ghedenckenisseaant. ende vande zinnen, zo eyscht hier mede wat verclarings vant ghene daar by werd ghemeynt. Zo noeme ick hier verbeeldinghe der zielen kracht, die beneden de reden is, wezende een ontfangster vande ghedaanten, verschynende door de zinnen, die onder de verbeeldinghe zyn, zo wel vande ghedaanten die teghenwoordigh als afwezigh zyn.

13. De teghenwoordighe zyn ghedachten, de verleden ist herdencken, maar de toekomende is tvoorzien. Alle welcke de menschen ghemeen hebben met eenighe dieren. Want de hond, voor oghen ziende den stock daar hy eens met gheslaghen is, werd verbeeldt metter ghedaante, niet alleen vande stock in teghenwoordigheyd, maar oock mede vande voorleden smerte ende insghelyx vande toekomende smerte, die hy verwachtende is, om welcke te ontghaan hy wech loopt. Doch is alle zulx inden menschen krachte-lyker.

14. Nopende nu de krachte der ghevoelycke dinghen, die werd inwendelyck bevrucht met de ghedaanten uyt elck vande vyf uyter-lycke zinnen, die elck de huere zaayen inde verbeeldinghe. Dit zyn lydelycke ende ghevoelycke ghedaanten, tastelycke als lichamen, zienlyke als verwen, hoorlyke als stemmen, smakelycke als zoete ende zuire, ende rieckelyke als stancke ende lieflyke roken. Alle welcken verscheydenheyden van ghedaanten door die ghevoelycke zinnen (als door pypkens) ghevoerd werden inde herssenen, schilderende alzo die verbeeldinghen.

15. Maar de ghedenckenisse is een verstandelycke krachte, van nieus voor oghen stellende de ghedaanten der voorledene dinghen. Deze

12 hier voor zie §8.

[p. 17]

zyn haar teghenwerpaant. ende zyn daar voor al meer den ghemoede inghedruckt gheweest. Niemand en herdenckt toekomende dinghen, maar men voorziet die. Zo is deze ghedenckenisseaant. een bewaarderse der verbeelde dinghen vermitsaant. het dickmaal herdencken ende ververschen vande beelden der voorledene dinghen.