Van de vreemde sonde, schulde, straffe nasporinghe

[fol. cccccviij.v]

Het derde Boeck.

Dat eerste Capittel.
Bewijst dat d'Erfsonde, somen die nu leert, eyghentlijck is een vreemde sonde.

          1.

VReemdt noeme ick dese uwe sonde. Want vreemdt achte ick hier vanden mensche alle 'tghene dat hy is of niet en is, door een anders ende niet door sijn selfs vrywilligh doen ofte laten. De mensche en is gheen Enghel. Dit niet zijn is hem vreemdt. Want het comt door Godes schickinghe ende werck in't scheppen, niet door des menschen doen oft laten. Want eer hy gheschapen was, en was hy niet. Soo hadde hy doe oock geen keure noch macht om te weygheren een Enghel, of om te begeeren een mensche te worden. Also en ist den mensche geen sonde noch schande, dat hy gheen Enghel en is; Tis hem oock gheen deughde of eere, dat hy een mensch is ende gheen onredelijck Dier.

          2.

Daer teghen en is den mensche niet vreemt, maer eenighsins sijn eyghendomme alle 'tghene hy niet en is, ofte oock is, niet sonder het middel van sijn selfs vrywilighe laten of doen. Als wanneer de mensche niet aen en neemt den eersten Adam met sijne sonde, ende alsoo laet te comen in Adams sondelijcke gemeenschappe. Dit laten is den mensche niet vreemt, maer sijn deuchde. Soo ist hem mede niet vreemt, maer sijn sonde, indien hy laet aen te nemen den tweeden Adam met sijne gherechticheyt, ende soo in sijne heylighe gemeenschappe te comen. Want dit aennemen ende oock het laten van dien is¹ van Gode ghestelt in des menschen keure ende vermoghen. Over d'ander zijde is het aennemen vanden eersten Adam met sijne sonde, des menschen eyghen doen ende sonde als oock wederomme het aennemen vanden tweeden Adam met sijne deuchden, sijn eyghen werck is ende deuchde. Want het oock beyde in sijnder keure ende machte is ghestelt om sulck werck van aennemen te doen ofte laten. Welcke keure ende machte soo om te doen of om te laten dat werck van aennemen, over weder zijden den mensche benomen zijnde: neemtmen oock nootsakelijcken wech alle menschelijcke deughde ende sonde, loon ende straffe, lof ende laster.

          3.

Ende want dese vreemdicheydt by my hier verclaert, hangt aende sonde, daer af wy handelen, soo hebbe ick doch moeten segghen wat ick hier verstae by het woordt sonde. Die houde ick niet anders te zijn dan een vrywillighe overtredinghe vande Wet Godes. Dat is (om my self wat naeckter te verclaren) een vrywilligh doen van 'tquade datter is verboden, of een vrywillich laten van 'tgoede datter is gheboden van Gode. Want buyten dese twee en werdt geen s[o]nde bevonden. Hier uyt is nu oock licht om mercken dat die deuchde niet anders en is dan een vrywilligh doen van't goede gheboden zijnde, ende een vrywilligh laten van't quade verboden zijnde van Gode. Augustinus² spreeckt hier af (als oock van veele andere saken) verscheydelijck. Doch loopt sijn verstant meest op dese sijne beschrijvinghe vande sonde, te weten, dat die is eenigh segghen, een doen of begeerte tegen die eeuwighe Wet Godes.

          4.

Nu en is dese uwe soodanighe aengheboren sonde gheen vrywilligh, maer een noodtsakelijck doen of laten der menschen: de welcke Augustinus tot eenighe plaetsen met u schijnt sulcks te houden. Des niet te min heeft hem die waerheyt self tot veele plaetsen ghedronghen dese uwe sonde, als buyten der menschen vrywilligh doen ende laten in henluyden wesende, te noemen een vreemde sonde, soo u luyden niet en is verborghen, oock niet uwen Calvino: die selve schrijft dat Augustinus³ dese sonde dickmael noemt een vreemde sonde. Immers ghyluyden selve bekent selve hier na par.7. dat het een vreemde sonde mach gheheeten werden. Dus en mach sich gheen uwer belghen, dat dese sonde oock by my vreemt wert gheheeten. 'Twelck ick moet doen om dat sy vreemt is vande rechtvaerdicheyt Godes, vreemt vande Goddelijcke Schrifture, ende vreemt vande menschelijcke nature.

          5.

Daer ick dese aengheboren sonde, sondelijckheyt of quaetheyt, segghe vreemt te zijn vande Godlijcke rechtvaerdigheyt, en meyne ick niet van een verborghen rechtvaerdigheyt, by u luyden (daer ghy benaut zijt) voortghehaelt, ende u luyden soo wel als allen anderen verholen: maer versta daer by die rechtvaerdigheydt Godes ons door sijne Heyligen Geest in die Heylighe Schrifture geopenbaert. Want hier uyt ende niet uyt onse droomen moeten wy vande rechtvaerdigheyt Godes spreken ende oordeelen. Dese en tuyght niet alleen nergens dat God eenigh mensche na der zielen straft met quaetheydt of verdoemenisse: maer over al het platte tegendeel, daerom ick dese selve te recht oock segghe te wesen teghen die Godlijcke Schrifture. Dit en meughdy met eeren niet ontkennen, als die tot noch toe niet en hebt vermoghen een eenighen claren text sulcke uwe vreemde sonde betuygende uyte gantsche Schrifture voort te brenghen. Ende nadien alder menschen nature natuerlijcke, dats uyt eyghender aerdt, gheneghen is tot het gheene dat haer goet is, als om een uyt al te noemen, tot saligheyt (wien ist niet goet saligh te

1 Deut.30.15.19.

2 August. co[r] Faustum Manich.lib 22.cap.27.

3 Instit.ij.12

[fol. cccccviij.r]

wesen? wie is van naturen oock niet geneyght tot saligheyt?) jae oock om te doen of te volbrengen des Wets inhouden, (dat⁴ is ymmers goedt) sulcks dat oock eenige Heydenen natuerlijck des Wets inhouden volbrenghen: soo is licht te mercken dat dese opinie van sulcker aengeboorne quaetheydt, dat oock alle menschen van naturen geneyght souden zijn door dese vreemde sonde om Gode ende den Naesten te haten, opentlijck vreemdt is vande nature.

          6.

⁵Ick hadde ghestelt drye spreucken, houdende ^* d'eerste: Zijdy wijs, soo suldy't voordy self wesen: maer zijdy een spotter, soo sulstu alleen het quade draghen. De ^† tweede, yeghelijck sal sijn eyghen last draghen. Ende de ^‡ derde, de sone en sal des vaders misdaedt niet draghen, noch de vader en sal des soons misdaedt niet draghen. Die rechtvaerdigheyt des rechtvaerdighen sal op hem zijn, ende die onrechtvaerdigheydt des Godloosen sal op hem sijn. Meughdy of yemant die noch eenighe eerbaerheydt heeft, ontkennen dat dese drye ghetugyhen (twee waren ghenoegh, soo hebbe icker noch meer dan hondert ghereedt) claerlijck, openbaerlijck, ende waerlijck sonder eenighe collectien of draeyingen betuygen dat Godt niemandts ziele met quaedtheyt en straft om een anders sonde? brengt voort condy een eenighe spreucke uyter Godtlijcker Schrifturen die so claerlijck betuyght dat God een eenighe ziele met quaedtheyt, verderfnisse of verdoemenisse straft om een anders of Adams sonde. Dits u onmoghelijck.Soo moetmen hier bekennen dat ghy sonder alle clare Schrifture, alleen met ghedraeyde Schrifture teghen die clare Schrifture dese uwe vreemde sonde pooght staende te houden. Laet ons nu sien uwe gheboghen ende gecromde glosen opte voorschreven drye spreucken. Dit zijn uwe woorden.

          7.

Wy bekennen gheerne dat elck sijn eyghen laste sal draghen, dat is om sijn eyghen sonde ende ongherechtigheyt die hy ghewracht ende ghedaen sal hebben (want van soodanighe sonde wert daer ghesproken) ghestraft sal wesen, ende niemant in sijn plaetse sal moghen stellen. Wat condt ghy hier uyt besluyten teghen d'erfsonde? Wanneer Godt de Heere ons altsamen verdoemde van weghen der selvighe, soo soude Adam daerom die last sijner misdaedt niet laten te draghen. Soo ghy segghen wilt dat wy alsdan eens anders last ende niet ons eyghen sonden draghen: wy antwoorden dat die natuerlijcke verdorventheydt ende quade gheneygtheydt, dewijle sy in ons is soo wel onse last rekenen zy, als het quaedt dat yemandt met wercken volbracht heeft, ende dat wy alsoo niet min onse eygen last draghen, als die om hare ghewrochte sonden gestraft worden. Noemt ghy't daerom een vreemde last, om dat het uyt Adam ende Eva sijnen oorspronck heeft, wy staent u toe, dat het soo mach gheheeten werden. Maer seggen dat het teghen uwe voortghestelde, ghetuygenissen der Schrift niet en strijdt, dat Godt om Adams sonde sijnen nacomelinghen tot bewijsen van sijnen grouwelijcken toorne straft, &c.

          8.

Ick sprack van schriftuerlijcke saken int Schrifture, ende verwachte van u luyden antwoorde uyter Schrifturen, maer hoore niet een eenigh woort uyter Godlijcker Schrift, maer wel het goetduncken van u luyder vernuft. Ghy waert aen allen zijden benaut, beleedt in beginne die waerheyt, die ghy terstont weder bestreedt, niet met het Godtlijcke ghetuygenisse, maer metter selver uwe menschelijcke buyghenisse. Drye sulcke clare spreucken pooghdy met drie duystere glosen te verduysteren. Hier af is d'eerste,⁶ dat dit gesproken zy vande sonde die elck selve doet of werckt: Ende ghelaet u of daer noch een ander sonde ware. De⁷ tweede glose is, dat de misdoender Adam ghelijcke wel noch sijn eygen last oock self sal draghen, of schoon de Heere ons allen om Adams sonde verdoemde. Ende⁸ is de derde, dat die natuerlijcke verdorvenheyt, dewijle sy in ons is, soo wel ons eyghen last is te rekenen, als't quaet dat yemant selve met wercken volbracht heeft. Daer by voeghdy dat in Gode (die bermhertigh is ende self de liefde) noch is een grouwelijcke toorne, ghemerckt u die grouwelijckheydt meer dan die vrundelijckheydt Godes tot desen uwen grouwelijcken opinie dienstlijck schijnt te wesen. Rechts of Christi hoochwaerdigh lijden int altoos en hadde vermoghen om die te stillen. Maer want ick hier af wil handelen hier na, so trede ick nu aen uwe drye vreemde glosen.

          9.

Comende nu opte voorschreven uwe eerste glose, sie ick u daer dichten tweeder⁹leye sonden: te weten een die elck selve dadelijcken werckt, ende een die allen menschen van Adam wert aengheboren. Uande self ghewrochte sonde seghdy in die texten by my daer verhaelt ghesproken te zijn. Dat segghe ick mede. Hier inne zijn wy't dan eens. Maer daer inne niet datter een aengheboren sonde soude wesen. Want dit wederspreke ick. Soo zijn wy't hierinne oneens. Dit is nu oock ons hooftgheschil selve. Dit weet ghy wel. Dit voerdy nu in als of't al waer bewesen, ende pooght daer op te bouwen. Soo sot houdy my dat ick sulcx niet mercken, maer sulcke sotte bewijsinghe toelaten soude. Neen mannen, so niet. Wildy wat bewijsen met u aengeboren sonde, bewijst eerst selve datter een is: dit feylt u soo veele, dat het contrarie claerlijck blijckt. Soo besluyte ick hier op nu aldus: Nadien ghy niet en meught bewijsen datter eenighe ander sonde is dan die elck selve dadelijck werckt ende doet, ende nadien uyt u selfs geerne bekennen mede blijct (wie mach't loochenen dat die Godlijcke waerheydt claerlijck inde Heylighe Schrift betuyght?) dat van sodanighe sonde elck sijn eyghen last sal draghen: soo blijckt uyt sulck u beken noch al mede vastelijck, dat niemandt de last van een anders of vreemde, ende mitsdien ooc niet van Adam soude en draeght. Daer uyt dan oock volght dat niemanden

4 Rom.2.14.

5 Replijck of eerste schrift der Predic. pag.30.

* Prov.9.12

† Gal.6.5.

‡ Ez.18.20

6 1.

7 2.

8 3.

9 1.

[fol. cccccix.v]

eenighen last of straf der zielen met quaetheyt en wert aengheboren. Soo en seght nu niet meer dat sulcks gheschiet uyt u goetduncken teghen die openbare clare ende ware Schrifture.

          10.

Soo verde en liet sich noch bywijlen Augustinus door sijne affectien niet afleyden vande waerheyt, als ghy hier in u laet mercken. Want hoewel hy mede licht merckte dat dese met meer andere dergelijcke spreucken opentlijck sijn ghevoelen van dese vreemde of aengheboren sonde wederspreken: soo belijdt hy nochtans rondelijck (dat by u beyden verre is te soecken) die waerheydt van dese spreucke totten Galaten 6.5. segghende: Teghen¹⁰ den ghenen die daer meynen dat een mensche besmet mochte worden door eens anders sonde, antwoort d'Apostel, elck sal sijn eyghen last draghen. Welcke zijn nu die gene die daer meynen dat een mensche mach besmet worden door een anders sonde? zijt ghyluyden Arnolde ende Donteclock dat niet? seghdy niet beyde dat wy¹¹ alle verdorven ende besmet worden door Adams sonde? noemdy dese uwe verdorvenheyt niet opentlijck onreynigheyt die aengheerft wort? ghy beyde zijt dan de luyden teghen de welcke Augustinus hier seydt, dat d'Apostel die voorschreven antwoorde gheeft.

          11.

Ende hier mede valt oock u tweede glose (mach't anders een glose ghenaemt worden? dat jeghens de ghegloseerde Schrifture strijdt) van dat de misdoender des niet te min sijn eyghen last sal dragen, of schoon yemandt anders mede sijn last droegh. Want nadien niemandt een anders last en draeght, soo en draeght niemandt Adams last dan hy Adam alleen selve, dewijle Adams last voor allen anderen yeghentlijck een anders last is. Of houdy allen menschen soo onwijs, dat sy souden meynen dat wy Adams, dats met ons allen een anders last, draghende die niet en souden draghen, of hy schoon sijn selfs laste mede self droegh? So een tyran vele onschuldighen o meenen schuldighen metten selven schuldigen d'oogen uyt dede steken, daer soude die schuldighe oock sijn eygen last draghen: maer souden daerom die onschuldigen, des schuldigen, dat is een anders last niet draghen? verlicht sijn draghen van sijn last, henluyder last? Wanneer wildy eens mercken dat ghy in alle dese uwe opinie opentlijck strijdet jeghen soo clare ende naeckte tuyghnissen der Godlijcker Schrifturen? wie oock niet blint van partijdigheyt of gantsch dwaes zijnde, ende merckende dat ghy soo opentlijcken niet alleen anders dan d'Apostel, maer plat daer teghen leert, sal u luyden,¹² al waerdy oock Enghelen uyten Hemele (dat noch al verde in u te soecken is) boven ende teghen soo uytghedruckten Apostolischen leere moghen ghelooven?

          12.

Maer wie mach u luyden oock daer inne ghelooven, dat ghy u self gantsch verghetende ende 'teen opentlijck tegen 'tander schrijvende, hier soo onbedachtelijck hebt derren schrijven, dat Adam niet en soude laten sijn eyghen last te draghen. Vander zielen last handelen wy nu, al waer wel d'alderswaerste last is die eeuwighe verdoemenisse. Dese laste legdy nu noch om Adams sonde willen op alle sijne afcomste die niet van gheloovighen ouderen gheboren zijn ende [o]nghedoopt¹³ comen te sterven. Mede leert ghyluyden opentlijck, dat Adam self vande verdoemenisse was ghevrijet. Mach dan dit u segghen, dat Adam dan niet en laet zijn eyghen last te draghen, oock eenighen schijn van waerheyt meer hebben? merckt doch eens hoe dat de noodt deser uwe onwarer leere u luyden dringhet doorgaens u self plattelijck te wederspeken.

          13.

Daer inne moet ick u luyden recht gheven, dat ghy houdt dat Adams sonde, na sijne bekeeringhe totten Heere van den selven, in hem Adam selve niet meer ghestraft en werde met verdoemenisse, doot¹⁴ noch anders. Want sulcks ghetuyght ons Godes Gheest selve inde Heylighe Schrifture. Oock dat Godt des sondaers doot niet en wil, jae al voor zijn be¹⁵keeringhe, niet, maer dat hy sich bekeere ende leve. Maer wat mensche kennende die rechtvaerdigheydt Godes soodanigh als de Gheest Godes die hier door desen Propheet ende doorgaens inde gantsche Bybel claerlijcken voor ooghen stelt, sal moghen daer teghen u segghen gheloove gheven: dat Godt Adam den sondaer selve vande schulde, laste, doodt ende verdoemenisse sijnder self bedrevenen sonde bevrijen, ende daer teghen alle sijne daer aen onschuldighe nacomelinghen met die sware ende vreemde laste van sonde, doot ende verdoemenisse overladen ende straffen souden? want dan soude Adam niet sijn eyghen, maer wy altsamen Adams, dats een anders laste draghen. Siet daer noch al mede hoe fijn ghy met u selve overeen stemt, in u segghen dat Adam dan niet soude laten den last sijnder misdaet te¹⁶ draghen.

          14.

Dit schijnt al eensdeels by u luyden gemerckt te zijn, ende quaemt daeromme¹⁷ voort mette derde glose houdende dat wy om Adams sonde ons eyghen last dragen, niet minder dan de gene die om heure eyghen sonden ghestraft worden. Waer met bewijsdy dit? met Schrifture? neen: maer met reden, soo ghy meynt. Welck is die? om dat die last of verderfnisse in ons is. Ia voorwaer mannen? soude dat bewijs heeten? bewijstmen dan met het onbewesen gheschille selve? dat is hier: of daer oock is een natuerlijcke verdorvenheydt. Bewijst eerst dat die is. Dan bewijst daer wat uyte. Uoorts Sophistiseert ghyluyden hier al wat te grof, in die woorden, eygen last. Want na sulck u draeyen, en sonder gheen vreemde last moghen zijn. Ghemerckt elck die last die hen opleydt inder zielen selve moet draghen. Soude daeromme alle last des draghers eyghen last moeten zijn om dat hy selve die draeght? neen. Soo en moetmen sulcken openbaren onderscheydt niet verwerren of wech nemen. Dat noemtmen hier een anders last te draghen als

10 August. de.verdis. Apost. Sermo.24.

11 j.Ant.xix.3 xxxvij.

12 Gal.11.1.8.

13 Triplijc.[...]

14 Ezec.18.2[0]

15 23.

16 3.1.7.

17 3.

[fol. cccccix.r]

yemant om, niet sijn eyghen, maer een anders misdaedt, in laste of straffe gheraeckt. Maer sijn eyghen last draeght de ghene, die om sijn eyghen misdaedt lijdet. Segt nu, hoe machmens met waerheydt heeten sijn eyghen last te draghen, als alle menschen, niet om heur eyghen, maer om Adams misdaet, met natuerlijcke verdorventheyt ende quade gheneghentheyt, jae metten doot des lichaems tijdtlijcken ende metter zielen doodt eeuwelijck ghestraft worden? siet wat ghy nu wint met sulck u onwijs bestaen van dese soo clare onderscheydt tusschen het draghen van eyghen ende een anders last wech te nemen? soudy so doende den menschen niet veroorsaken u te houden voor partijdigh of onverstandigh.

          15.

Ick hebbe gheseydt, dat ghy hier voor al, tot sulck u bewijs van dat elck dan noch sijn eyghen last soude draghen, behoeft te bewijsen, dat die natuerlijcke verdorvenheydt ende quade gheneyghtheydt in ons zy. Dit leert de Heylighe Schrift nerghens, maer over al het jeghendeel. Maer laet ons dat hier soo eens nemen. Soude daer uyt moghen besloten worden dat het ons eyghen werck, sonde ende schult ware, daer door sulcks in ons ware, soo ghy ter navolghinge van Calvijn hier bestaet ons te willen vroedt maken?¹⁸ hoe sal dese bewijsredene met alle sijne leden staen? aldus: Alle 'tquaedt dat in yemande is, dat is soo wel sijn eyghen sonde ende schuldt te rekenen of hy't schoon self niet en heeft ghedaen, als 'tquaedt dat yemandt met sijn eyghen werck heeft volbracht. Het quaet vande natuerlijcke bedorvenheydt ende gheneyghtheydt ten quaden is in ons allen. Dus is dit quaedt soo wel ons alder eygen sonde ende schulde, als of wy dat quaedt selve volbracht hadden.

          16.

Is dese u bewijsinghe waerachtigh: so moet oock waerachtigh zijn dat yemandt die buyten sijnen schulde werdt van een straetschender ghewont, of van een schijnende vrundt in een warschap vergheven (daer van hy ende niemant anders draegt die last ende smerte van die wonde ende 'tvenijn) sijn eyghen last draeght. Soo dat hy aen die wonde ende 'tvenijn schuldigh is, om dat die wonde ende het venijn in hem is, niet door sijn eyghen sonde van hem selfs ghewont of willens venijn gedroncken te hebben, maer door een anders sonde, die hem t'onrecht ghewo[n]det heeft ende vergheven: Wie mach dat ghelooven? wie mach desen ghewonden of vergheven mensche daerom beschuldighen of straffen?

          18.

Ick verlate die lijflijcke ende come totter zielen ghelijckenissen daer af wy nu handelen: ende segghe volghens sulcke uwe ende Calvini voorschreven maniere van bewijs alsoo: Alle 'tgoede dat in yemande is, dat is soo wel sijn eyghen deughde ende verdienst te rekenen, alhoewel hy dat self niet en heeft ghedaen, als 'tgoet dat yemant met sijn eyghen werck heeft volbracht. Het goet vande redelijckheydt, vande memorie, vande verstandelijcke crachte, ja vander zielen onsterflijckheyt is in allen menschen, alhoewel sy dat self in henluyden niet en hebben gewracht. Dus is alle sulck goet soo wel alder menschen eyghen deughde ende verdienst te rekenen, als of sy dat goet selve met heure eygen werck hadden gewracht. Dunckt u luyden dat besluyt ooc oprecht? ick weet wel neen. Ist niet in allen van eender aert als u voorseydt besluyt? ick weet wel jae. Soo oordeelt nu selve (wildy recht oordeelen) dat Calvijns ende u luyder voorschreven bewijsreden een onwijse reden is ende gantsch niet en deught.

          19.

Noch hier af scheydende come ick op ghelijcke sake inde heylighe Schrift ons uytghebeeldt zijnde, ende segghe daer uyte aldus: Alle 'tgoet dat in yemande is, dat is soo wel sijn eyghen goetheyt toe te rekenen, als 'tgoet dat yemant met werc¹⁹ken heeft volbracht. Het goet vande salighmakinghe na de verkiesinghe der ghenaden was inde overgeblevene van Israel. Daer uyt volght dat het goedt vande salighmakinghe na de verkiesinghe, soo wel henluyder eyghen goetheydt was toe te rekenen, als 'tgoedt dat yemandt met wercken heeft volbracht.

          20.

Suldy my sulcks oock toelaten? neen ghy. Nochtans is dit mijn argument even soo oprecht, dat is even soo valsch, als dat uwe is. Maer of ghy't my al toeliet, soo en laet dat d'Apostel gheensins toe, maer wederspreket naecktelijck met dese sijne terstondt daer aen volghende woorden: Ist dan uyt ghenaden, soo en ist niet uyten wercken. Anders en waer ghenade nu gheen ghenade. Want soo die ghenade in henluyden wrachte, 'tghene te vooren in heur niet en was: hoe mochten sy't met heur eygen doen in heur selven wercken, alst nu daer inne al ghewrocht was vanden Heere? Wrochten sy't dan oock self in hen selve: hoe mocht dat die ghenade in heur voor henluyden ghewracht hebben? Alsoo segghe ick nu mede over d'ander zijde. Is Adams verdorvenheydt in ons door sijn sondigh werck ende schulde: hoe mach die door ons sondigh werck ende schulde in ons comen? is die dan oock door onse eyghen sondigh werck ende schulde in ons gecomen: hoe machse te vooren door Adams sondigh werck ende schulde in ons gheweest zijn? Of mach nu yet erghers comen door ons doen, daer't al te vooren is door eens anders doen? Merckt nu, wildy, wat quader facit hier is in dese uwe ghedroomde rekeninghe: te weten datmens onse eyghen werck, sonde ende schulde mach rekenen te wesen, 'tghene in ons is buyten onse wille, weten, werck ende schulde.

          21.

U Calvinus maeckt hier af al een ander rekenignhe, segghende dat ons toe²⁰staet te verstaen, niet altoos van't onse te wesen, 'tgene de H. Gheest door Godes goedertierenheydt in ons werckt. Ende ²¹ noch erghens: Ten is gheen twijfele, of ten comt de ghenade Godes toe, alsoo watter in onse wercken mach zijn, dat prijs

18 Instit.ij.12.

19 Rom.11.5.

20 Instit.ij.50.

21 Instit.x.52.

[fol. cccccx.v]

verdient. Soo datter oock niet een druypel en is 'twelck wy ons self behooren toe te schrijven. Soo moet het nuover d'ander zijde mede also[o] zijn, ende staet ons toe te verstaen, niet altoos van't onse te wesen 'tghene des Serpenten ghee[s]t door Adams sonderlijcheyt in ons werckt. Sulcks dat het Adams sonde al toec[o]mt alsoo watter laster verdient in onse wercken, so[o] dat daer oock niet een druy[p]el en is dat wy ons self behooren toe te schrijven. Dit mach ick even met soo vaste waerheyt segghen, als Calvijn, dat seyt. Waer blijft nu hier uwe reghel, dat al 'tghene in ons is oft geschiedt, o[n]s eygen wesen of werck s[o]ude zijn?

          22.

D'Apostel seyt dat Godt in ons werct²² het willen ende het volbrenghen (hy spreect van't goede) ende dit alles (soo ghyluyden selve leert) buyten onse toestemmen. Sal dan die goede wille met het v[o]lbrenghen, overmidts het beyde in ons is, beyde te rekenen zijn voor ons werck, niet anders dan of wy self dat beyde ghewrocht hadden? waer sal hier dan de prijs Godes blijven? dit hout ghyluyden sulcx gheensins, maer het jeghendeel, te weten dat sulcks ons eyghen niet en is, so[o] dat wy niet altoos daer inne en moghen glozieren, [o]fte eenigh loon met verdienen. Siet selve wat u Calvijn hier af seydt.²³ Laet ons nu noch teghen die waerheydt nemen, als of Adams sonde, die verdorvenheydt, die quade wille ende het volbrenghen van 'tquade, het quade mede buyten onse toestemmen ende mede wercken in ons wrochte (wat toestemmen mach tot sulck quaedt doen vallen, indien sulcks noodtlijck, door die verdorven nature, soo ghy die leert, in ons moet gheschieden?) hoe moghen wy segghen sulck quaet ons eyghen te wesen ons daer over schamen, ende eenighen straf daer mede te verschulden?

          23.

Dat gheene kinderen heurder o[u]deren deughden en erven of hen aengheboren en worden, bekendt ghyluyden selve. Soo volght dat niemandt deughde en heeft, sonder die self te ontfanghen. Dese en mach niemandt ontfanghen, dan door die ghemeenschappe Christi, die alder ware deughden schatcamer is. Hier toe is van ²⁴ noode de aenneminghe Christi. Nu en neemt niemant Christum aen dan in ende door den gheloove, 'twelck niet en is by den suyghelingen. Soo wort dan Christus aenghenomen alleenlijck vanden bejaerden. In desen seght ghyluyden selve²⁵ tot het becomen vande ghemeenschappe Christi, van noode te zijn die ae[n]neminghen der ghenaden Christi. Tot soodanighen luyden dan die self in't gheloof die ghenade Christi hadden aengenomen seyt²⁶ d'Apostel: Wat hebdy, dat ghy niet en hebt ontfanghen? hebdy't dan ontfangen, wat roemdy[,] als of ghy't niet en hadt ontfanghen? Hebben syluyden dan (soo hier opentlijcken blijckt) gheen eyghendom, verdienste of roem van 'tgoede, dat waerachtelijck is in henluyden, die dat noch self met heuren wil ontfanghen, ende oock selve dat werck van ghelooven, begheeren, willen ende ontfanghen daer toe ghedaen hebben: wat eyghendom, schulde of schande sullen wy al tsamen d[o]ch moghen hebben aen ende van 'tguade dat (naer u segghen) door Adams sonde in ons comt, door die lijflijcke gheboorte, sonder ons eyghen werck van onghelo[o]vigheydt, van begheeren, willen ende ontfanghen?

          24.

Wt alle 'tvoorseydt sietmen nu by u luyden qualijck gheseydt te zijn dat Adams sonde met desselfs straffe van verdorvenheyt ende ghenegentheyt ten quaden, soo wel ons eyghen last te rekenen zy, om dat die in ons is (soo ghy seght, maer met een letter niet en bewijst) als het quaet dat yemandt self met wercken heeft volbracht. Ghemerckt hier is gebleken dat het dan noch ghelijckewel eens vreemden, te weten Adams, ende geensins ons eyghen last soude wesen. Ende midtsdien dese uwe leere vande vreemde sonde dan noch mede al opentlijck soude strijden teghen de voorschreven ende meer andere clare tuyghnissen der Heyligher Schrifturen, openbaerlijck houdende dat niemandt een anders, maer elck sijn eyghen last sal draghen: sulcks datmen hier de Godtlijcke Schrift boven alle menschelijck vernuft schuldigh is te ghelooven. Ende dit noch al ghenomen, of, naer u segghen, sulcke verdorvenheydt ende quade gheneghentheydt uyter naturen al waer in allen menschen. Maer dit en meughdy noch int minste niet bewijsen. Soo hebdy nu te bedencken hoemen u sal moghen ghelooven, int seggen dat Adams last ende sonde ons eygen la[st] ende sonde is, om dat die in ons is: nadien ghy niet en condt bewijsen dat die in ons is, maer de gantche Schrift doorgaens opentlijcken neen daer toe seyt. Mach't onse sonde ende last niet zijn dat in ons is door een anders, niet door onse schulde: hoe machmen't onse sonde of last noemen dat in ons niet en is?

22 Phil.2.13.

23 Instit.ij.54 ende Com. Phil.1.13. self.

24 [I]oan.1.12. Rom.5.17.[st] c.

25 Triplijc. 130.s.144.

26 1.Cor.4.7.

Het tweede Capittel.
Of vreemde deughde of sonde yemanden mach salighen of verdoemen.

          1.

SOo blijcket dan een vreemde sonde, vreemde schulde een vreemde straffe die ghyluyden leert, ende oock so gantsch vreemdt is vande barmhertighe nature, als vande waerachtige Schrifture Godes, soo mede betoont is. Want die en laet niet toe dat d'een mensche door des anderen mensche[n] rechtvaerdigheyt behouden werde. Sulcks ghetuyght de waerheydt Godes self met gheen duystere collectien of harde draeyinghen (soo ick in al u werck bevinde) maer met claren woorden ende eyghentlijcke spreucken opentlijck. Ende al waren schoon dese drye mannen (leestmer) Noë, Daniel ende Iob onder henluyden:²⁷ so sullen sy niet meer dan hare zielen in hare rechtvaerdigheyt, mogen verlossen. Ende volght stracx noch breeder, ooc met een eede

27 Ezec.14.14

[fol. cccccx.r]

al ditte: Waren dese drye mannen oock²⁸ daer inne (in't Landt) soo segghe ick, soo waerlijck als ick leve (spreeckt de Heere Godt) dat sy noch sonen noch dochteren souden verlossen, dan alleen heur selve, ende 't Landt sal woest worden. Dit verhaelt de Propheet daer na noch tweemalen. Mach dan niemandts rechtvaerdigheydt eenigh ander mensche, jae oock sijn selfs kinderen niet behouden na den lichame: veele minder sal sulcks gheschieden na der zielen. Ghemerckt niemandt²⁹ in een anders, maer de rechtvaerdighe in sijn eyghen gheloove sal leven. Welcke vermaerde spreucke (is u leere in desen waerachtigh) onwaerachtigh soude moeten wesen. Maer minder dooltmen in't houden dat menschen dolen, dan dat God soude lieghen.

          2.

Die Ouders en moghen dan die ghenade niet voort erven opten kinderen, door een voortteelinghe des lichaems: ghemerckt die ghenade een gheestelijcke sake is, ende gheen natuerlijcke gemeenschappe en heeft metten vleesche. Dit bekendt oock selve Petrus Martyr. Maer wie³⁰ mach't ontkennen? Oock bekent ghyluyden selve dat die crachte Christi, (bestaende in sijne gherechtigheyt ende ghenade) om ons heyligh te maken voor Gode, verde te boven gaet, alle die cracht der verderffenissen, bestaende in Adams sonde ende verdoemenisse. Soo nu dese heylighmakende crachte Christi, die daer is in alle rechtvaerdighen, der selver kinderen niet rechtvaerdigh en maeckt, als niet ervende vanden ouderen op heuren kinderen, als Martyr wel ende te recht seydt: en mach oock die verderflijcke crachte Adams, gheen sijnre kinderen onrechtvaerdigh ghemaeckt hebben gehadt, al waer't oock soo dat sijn verderfnisse in hem waer ghebleven gheweest, na de verghevinge sijnre schulden, 'twelck na u eyghen leere niet en mach zijn. Ende dit werdt oock over weder zijden bevestight by de Exempelen selve, die Petrus Martyr selve, ter selver plaetsen daer toe over weder zijden inne voert. Want, seyt hy daer, de alderheylighste Prince Ezechias hadde tot een vader den Coninck Achaz, een d'alderbooste mensche: ende teelde wederomme een d'alderquaetste sone, Ammon, ende die Manassem, noch argher dan hy selve was.

          3.

Seghdy hier metten selven Martyr datter onderscheyt is tusschen d'erfsonde ende d'ander sonden, diemen vanden ouderen aenerft, soo dat die voortteelinghe vande erfsonden onophoudelijck voortspruyt, maer dat d'andere sonden gheen nootsakelijcke voortervinghe en hebben: ick sal dien ghedichten onderscheydt wel hooren, maer inde Heylighe Schrift niet vinden, ende daeromme niet ghelooven connen, tot dat ghy sulcke voortervinge van Adams sonde claerlijck ende waerlijc inde Godtlijcke Schrifture doet blijcken. Nerghens en leestmen dat Adam oft Eva self vermaeledijdt zijn gheweest, oft by den Heere ghedreyght te zijn, dat Adam sijne sonde ende verdoemenisse voort erven soude op yemandt sijnre kinderen, veele minder op alle sijne nacomelinghen. Daer teghen leestmen dat Godt uytdruc³¹kelijck belooft Abraham, oock sijn sone te benedijen, jae dat hy in Abraham soude benedijen alle geslachten der aerden. Was Adam self niet vermaledijdt, hoe connen wy eenighe maledictie van Adam erven? maer souden wy sulcks moghen erven, waerom souden wy niet moeten erven die benedictie van ^* No[ë], uyten welcken wy altsamen zijn gecomen? soo mede van ^† Abraham, ende van Isaac, daer af wy mede sijn gecomen? Erven wy dese benedictie: hoe moghen wy Adams verderfnisse erven? of erven wy Adams maledictie die niet in hem was: hoe souden wy oock niet moeten erven die benedictie Noë, Abrahams ende Isaacx, die ymmers in henluyden was? Erven wy dan oock dese bermhertige benedictien niet door voortteelin³²ghe des lijfs, niet jeghenstaende die openbare beloofde alghemeyne benedictie al³³der volckeren, ende bruyckt Godt sijn bermhertigheydt over alle sijne wercken: hoe sal yemandt de heylighe Schrift gheloovende, Martyr of Calvijn of u luyden sonder de heylige Schrift, maer plat daer teghen, moghen ghelooven dat Godt alle Adams nacomelinghen, dien hy't noyt en heeft gedreyght, om Adams sonde met sulcke aengheboren sondelijckheyt, soude verderven ende verdoemen nae der zielen.

          4.

Neen. Soodanighen vyandtlijcken, strengen, wreeden ende fellen Godt en beschrijft de Psalmiste ons niet, die hem soo wel heeft ghekent (soomen moet achten) als Calvijn, Martyr ende ghyluyden,³⁴ daer hy seydt alsoo: Uriendelijck is de Heere ende ghenadigh is de Heere, langsaem werdt hy toornigh ende vergheeft seer gheerne, hy en twistet niet altijt, noch en vertoornt niet eeuwelijck. Hy en doet ons niet nae onse sonden, ende en vergheldt ons niet nae onse misdaden. Leest daer voorts ende siet hoe goedertieren bermhertighen ende vrundelijcken Godt, jae welcken lieven Vader de Psalmiste daer beschrijft. Ende segghe daerom alsoo: Ist nu recht datmen van soodanigen goedighen Godt in't goede ghevoele (soo Abraham dede:) is Godt oock soo goe³⁵dertieren dat hy ons elck onse eyghen sonden vergheeft: wie sal mogen van die goedertieren Heere ghevoelen, teghen ende buyten sijn woordt, dat hy soo wreedelijc alle d'onnoosele kinderkens van Adam hercomende, met sondelijckheyt ende eeuwighe verdoemenisse aender zielen soude straffen om een vreemde sonde, te weten Adams, den welcken hy doch de selve sijn eyghen sonde vergheven ende de verdoemenisse (soo ghyluyden selve bekent) van hem ghenadelijck wech ghenomen heeft ghehadt?

          5.

Daeromme en ist niet vreemdt, dat de Lovensche Theologienen dit aenmerckende, aldus schrijven: Dat yemant, die van Gode lief ghehadt is, een ziele soude³⁶ teelen, die overmidts d'oude sonde

28 Ezec.14.15.

29 Naba.2.4.

30 Pet.Mar.clas.3.loc.1.s.4[2].

31 Gen.12.2. Gen.17.16.12.3.

* Gen.9.1.

† Gen.12.2

32 Gen.12.3.

33 Psal.44.9.

34 Psal.102.10.

35 Gen.18.

36 Ruar.tom.2 pag.67.

[fol. cccccxj.v]

hatelijck souden wesen: ende dat wy in een ander sondighende, persoonlijck in ons selve sondaren souden wesen, en mach gheen verstant begrijpen. Sulck henluyder segghen van dese vreemde sonde en schijnt niet soo gheheel vreemdt in henluyden die daer oock hebben fidem implicitam, dat is, een bewimpelt of onwetent gheloof: maer hoe mach sulcks by u luyden doorgaens met sulck onwetende gheloof spottende, ende houdende datmen niet en ghelooven 'tgheene men niet en verstaet, doch bestaen ende gheleerdt worden, sonder nochtans dese sake so te leeren datmense niet anders en mach verstaen, dan daer mede sich te loopen verberghen inden verborghen oordeelen Godes, dat is sonder dese sake selve te verstaen, ghemerckt ghy die verborghen oordeelen Godes oock even so weynigh als dese sake vande vreemde sonde verstaet?

Dat derde Capittel.
Of yemandt sondigh of schuldigh wort buyten sijn selfs, alleenlijck door eens vreemden of anders werck.

          1.

NIet minder vreemdt en ist mede, dan dese sonde self vreemdt is, dat ghyluyden dichtende soodanigen aengeboren verdorventheyt, quaetheydt, ende sondelijckheydt in allen menschen, dat wy oock altsamen onvermijdelijck ende nootsakelijck daer deur moeten sondighen: des niet te min noch arbeydt om te doen ghelooven, dat die sondelijcke wercken uyt sulcken sondighen natuere noodtsakelijck voortcomende, onse eyghen sonden ende schulden souden wesen. Waer leestmen erghens inde gantsche Bybel, of wie mach ghelooven, dat yemandt sonde doen of schuldigh worden mach, in wercken die hy sonder alle voorgaende vrywillighe begheerte ofte toestemminghe soo nootsakelijck moet doen, dat is soo luttel mach laten te doen, als hy mach laten een menschen te zijn, te leven, ende levendigh blijvende te athemen ende sich te beweghen?

          2.

Dat wy, als die noch niet en waren, doe Adam sondighde, doe ter tijdt niet en mochten doen goet of quaedt, bekendy selve. Ende seght dat ghy soo onverstandigh niet en zijt, dat ghy sulcx soudt hou³⁷den. Nu en meughdy oock niet ontkennen, dat wy sonder ons wille, werck of toestemmen voortcomen, soodanighe als wy worden gheboren: Hoe seere ghy daer teghen arbeydt, maer dat vergheefs (soo voor is bewesen) met uwe vreemde beduydinghe van't vertient worden Levi, sulcks dat die sondelijcke ende verdoemelijcke ghesteltenisse, die ghy seght ons door Adams sonde aengheboren te worden, in allen stucken gheheelijck sonder ons toedoen, ende gantschelijck buyten onse schulde (soo sy in ons ware) in ons soude wesen.

          3.

Vraghe ick u luyden nu hoedanighe wy gheboren worden. V Calvinus sal my³⁸ antwoorden: dat wy (uyter gheboorten) in alle die deelen onser naturen soo verdorven ende verkeert zijn: dat wy alleenlijck door sulcken verderf te recht voor Gode overwonnen zijn ende verdoemt. Maer dit aldus gheseyt hebbende, merckte hy oock hier inne wel onser alder onschuldt, om dwelck te voorcomen hy seyt, dat die schulde in ons niet en is door een vreemde of door een anders sonde. Waer met bewijst hy datte? om dat (seydt hy) van hem (Adam) in ons is ghecomen die straffinge. Maer in ons sit oock die smette van hem ghevloten: De welcke te recht strafwaerdigh is. Zijn dat niet schoone bewijsredenen? wie seyt sulcks, de Heylighe Schrift? neen, maer Calvijn. Salmen hier inne Calvijn sonder jae teghen de H. Schrift gelooven? wie vermach dat? Immers het contrarie is ghebleken int eerste Capittel van dit derde Boeck.

          4.

Ten laetsten brengt Calvijn noch tot bewijs van sulcks oock Schrifture voort, segghende: D'Apostel tuyght selve claerlijck, dat daeromme de doodt door allen is ghegaen, om dat sy alle ghesondight hebben. Lieve seght nu of yemandt het contrarie hadde willen bewijsen: soude hy desen spreucke qualijck hebben aenghetoghen? tuyght dees niet claerlijck dat wy niet alleenlijck door Adams, maer door ons eyghen sondighen inden doot comen? want ist soo als d'Apostel selve seydt dat sulcks gheschiet om dat wy alle ghesondight hebben: soo en ist ymmers niet alleenlijck door Adam sondighen, soo ghy ende Calvijn ons wilt vroedt maken. So vernielt desen aenghetogen spreucke d'[o]pinie Calvini, diese daer met waent te vesten. Ist alleen door Adams sonde, so Calvijn leert: hoe mach't door ons eyghen sondighen? ist oock door ons eyghen sondighen, soo d'Apostel hier claerlijckleert: hoe mach't door Adams sonde zijn?³⁹

          5.

Maer op dese woorden Pauli: om dat sy alle ghesondight hebben, seydt Calvijn, dat is, dat sy gheinvolveert zijn mette erfsonde, ende met desselfs vlecken besmet. Is dat niet soo vreemde glose als dese sonde self is? gesondight te hebben, 'twelc een werck is, moet hier beduyden, mette erfsonde geinvolveert ende besmet te zijn, dat een lijden is. Dat waer gheseyt, een overspeelder door zijn hoerderije de pocken becomen hebbende, wint pockighe kinderen, om dat sy ghehoereert hebben: dat is, om dat sy mette pocken gheinvolveert ende besmet zijn: ende daerom, te weten om dat die smertighe pocken inden kinderen zijn, soo zijn die kinderen recht strafbaer ende aende pocken schuldigh. Is dat niet een vreemde glose? maer wat gemeenschap heeft die sonde Adams inde ziele bestaende, doch met den lichame, dat selve daer door (alsmen door't lijflijck hoereren 'tlijf onghesont mach maken) mette bederffenisse ghecorrumpeert soude worden? Hadde die Ioden macht met heur besnijden besneden knechtkens te teelen ende

37 2.viij.37.

38 Instit.ij.12.

39 Rom.5.12.

[fol. cccccxj.r]

des lichames nature in dat deel te veranderen? Men weet wel neen. Mocht Adams onlijflijcke sonde dan sijn selfs lijf (veel min ons alder) niet bederven, maer wel sijn ziele: soo blijcket dat wy van Adam een onverdorven lichaem erven, gemerckt wy dat ontwijfelijck van hem hebben. Wil nu yemandt dat wy sulcke quaetheyt ende verdoemenisse na der zielen van Adam erven: die moet eerst bewijsen dat Adam nu al gheloovigh ende bekeert zijnde totten Heere, noch self int verderf ende verdoemenisse stack na der zielen, ende dan voorts dat wy onse zielen uyt Adams ziele, gelijck wy onse lichamen uyt Adams lichaem hebben. Daer siedy nu die glose ende 'tbewijs Calvini.

          6.

Wat besluyt Calvijn voorts uyt dese schoone glose? Daerom (seyt hy) aenghemerckt die kinderkens alsoo hare verdoemenisse (die hadde Adam self niet meer in⁴⁰ sich, so ghyluyden self leert) met sich brenghende uyt haer moeders buycke: soo zijn sy verstrickt, niet door een anders, maer door heur eyghen selfs sonde. Hoe conde Adam de verdoemenisse (die in hem niet en was) sijne kinderen aenerven? maer wie mach hier al mede dese glose aennemen? moet het hier al mede der kinderkens eyghen werck van sondighen heeten om dat sy Adams verdoemenisse erven? Hier sagh Calvijn mede self wel (al kalt hy't anders) dat die eerstgheboren kinderkens self met heur lijden van geboren te worden, niet altoos en mochten doen tot sulck haer moeders werck dat baren is: ende dat sy midtsdien daer aen niet altoos en mochten misdoen, als die dan ooc noch begeerte noch wil en hebben, sonder welck men niet en mach sondigen. Nochtans wilde hy immers die onnoosele ende recht onschuldige kinderkens sondelijck ende verdoemelijck maken. Daerom poocht hy hier reden te gh[e]ven van sulcke sondelijcheydt ende verdoemelijckheydt der eenvuldighe schaepkens, ende seyt: Alhoewel sy die vruchten heurder boosheyt noch niet en hebben voortghebracht: soo hebben sy nochtans inwendelijck in sich besloten een zaet, immers al haer nature is eenrehande zaet der sonden. Daeromme die (haer nature) hatelijck ende grouwelijck voor den Heere moet wesen. Dat houde ick (tot datmen my beters sal onder wijsen) voor een hatelijcke ende grouwelijcke leere, tegen den gantschen Bybel strijdigh wesende: soo nu al veel is betoont, ende hier na noch meer betoont sal werden.

          7.

Maaer wy willen dat hier nu noch al nemen of sulcks ware, ende ondersoecken wat daer uyt sal volghen moeten. Daer toe vrage ick, of dese quaetheyt, die niet door ons begeerte ende wille is vercoren, maer sonder alle sulcks door Adams sonde ons allen wert aengheboren (soo Calvijn leert) altijt soo stillekens ende crachteloos inden mensche slaept: dat hy, des niet jeghenstaende, keure ende macht heeft, om sich te begeven onder die ghehoorsaemheydt Godes, sonder door sulcke aengheboren quaetheydt ghenootsaeckt te zijn tot sondighen: dan of de mensche daer door nootsakelijck het goede haten ende laten, oock 'tquade lieven ende doen moet, ende hy midtsdien niet die gerechtigheyt en mach, maer noodtlijck de sonde moet dienen? Wat sullen Calvijn ende de sijne hier op antwoorden.

          8.

Dese erflijcke verkeertheyt ende verdor⁴¹venheyt der naturen (seyt Calvijn) maect ons eerst schuldigh des toornigheyts Godes, ende brengt dan in ons voort die wercken, de welcke⁴² de Schrifture noemt wercken des vleeschs: Item, dat dese verkeertheyt nemmermeer in ons op en houdt, maer stadelijck voortbrengt nieuwe vruchten, te weten die wercken des vleeschs, die wy hier voor heben beschreven. Niet anders dan een brandende oven die vlam⁴³men ende voncken uytspouwet &c. Ende datmen de menschelijcke wille niet en mach toe schrijven 'tvermoghen om te begeeren 'tgeene recht is, soo langhe sy in hare verkeertheydt is gevestight. Musculus sal ons antwoor⁴⁴den, dat wy als quade boomen geen goede vruchten en moghen draghen. Bullingher sal ter antwoorde geven: dat al onse gantsche wille ghevanghen wert ghevoert vande begheerlijckheydt, die, als een venijnighe wortele al des menschen dinghen vergiftight, ende den mensche neyght, treckt, ende drijft tot vleeschelijcke dinghen, die verboden ende Gode teghen zijn, soo dat hy die begheerlijck navolght, daer inne alle vermakelijckheydt soeckt, ende daer inne rustet. Maer dat wy tot het goede gheen vermogen altoos en heb⁴⁵ben. Ende Pet[r]us Martyrs antwoorde sal zijn (om met dese vier pilaernen uyt alle d'andere te vernoeghen) dat onse nature soo gantschelijck vervreemt is van alle goedt, ende dat die 'tquade so gantsch is onderworpen, dat die te ghelijcken is by Wolven, by Schorpioenen, ende by Slanghen.

          9.

Ende om ymmers d'eerstgeboren kinderkens van alle onschult ende onnooselheydt te berooven: ende die lammerkens oock sondigh, schuldigh ende verdoemenis waerdigh te maken: ghemerckt men dan noch soude moghen segghen: hoe connen sy met recht schuldigh ende verdoemelijck wesen, die noch niet quaets altoos en hebben ghedaen: soo seydt Calvijn ter voorschreven plaetsen (soo ghehoort is) Dat, al⁴⁶hoewel sy die vruchten haerder boosheydt noch niet en hebben voortghebracht, soo hebben sy nochtans inwendelijck in sich een besloten zaedt. Immers al haer nature is eenrehande zaedt der sonde, daeromme sy hatelijck ende grouwelijck moet wesen voor den Heere.

          10.

Petrus Martyr dese selve meeninghe Calvini met een ander ghelijckenisse verclarende, seyt ter voorseydt plaetsen, Dat de Wolf voor sijn volwassen grootheydt sijnen roofgierighen aerdt niet en openbaert: dat het Schorpioen niet altijt en ste[e]ckt, maer nochtans altijdt den steert heeft, daer mede hy steeckt: ende dat de Slanghe in den winter sonder quetse werdt ghehandelt, niet om dat hy gheen venijn en heeft, maer om dat hy't dan niet

40 Triplijc. pag.63.s.65.

41 Institu. ij.11.

42 Institu.ij.13,

43 Institu.ij.50

44 Musc. Dusa in locis de libe.arb.pag.50. Bullingher Dec.3.serm 10.fol.169.

45 Petrus Mar tyr in loc.con.clas.2.10.1.s.9.

46 Instit.ij.13.

[fol. cccccxij.v]

en mach van sich schieten. Alsoo heeft het kindeken wel een aert om quaedt te doen: Maer die ghebreken en wertmen inden kinderen niet gewaer, dan voor soo veele sy sich metter tijt openbaren. Soo en isser by doncker geen onderscheyt tusschen een siende ende blinde: maer als den dach aen comt, dan mercktmen't ghebreck des blinden.

          11.

⁴⁷Dese Martyr seyt, noch een weynigh daer voor daer omme, Alhoewel de kinderkens sich self noch in desen leven niet door een quade wille besmet hebben, soo ist ghenoegh een verkeerde aert ghehadt te hebben. Want sy waren al geneghen tot sondighen, alhoewel sy door die jonckheyt noch niet en mochten sondighen. Des Wolfs jongh werdt ghedoot, 'twelck sich nochtans soude moghen ontschuldighen, dat het noch geen schaep verslonden, noch den cudde eenige schade ghedaen en heeft. Nochtans wert het te recht ghedoot, om dat het een wolfs aert heeft, ende sulcks doen soude, by aldien het levendich werde ghelaten.

          12.

Daer siedy nu een groot deel vande aldersubtijlste oorsaken met ghelijckenissen listelijck uytgebeeldet, daer mede dese geleerde mannen poghen te verclaren, dat alle menschen sondelijck, rechtschuldigh, strafbaer ende verdoemelijck worden geboren, jae oock met onvermijdelijcke nootsakelijckheyt van namaels te moeten sondighen, ende dit noch sonder ons eyghen wille ende werck. Maer dit segghen sy alle alles uyt heur vernuft teghen de Schrift. T'welck my soo onghelooflijck is, dat ick uyt alle sulcks noch meer te gelooven worde ghedronghen: dat sy opentlijck [a]lle menschen om een vreemde sonde ende eens anders, niet heur werck, onschuldelijck verdoemen: ende daer mede Gode vrymoedelijck beschuldighen van onrechtvaerdigheyt, ja van felle tyrannye.

          13.

Want niet jeghenstaende alle heure ende uwe teghenspertelinghen hebdy moeten bekennen, soo ghy noch moet, dat d'eerstgheboren kinderkens noch selve gheen quaet altoos ghedaen en hebben. Soo is mede onlochbaerlijck ghebleken een sotte bewijsinghe te zijn dat of yemandt buyten sijn selfs, alleen door een anders werck yet quaets in sich mochte hebben aender zielen, de selve daerom gheseyt soude mogen worden dat quaet self ghedaen te hebben, alleenlijck om dat het in hem ware. Wat machmen nu uyt sulcks doch anders besluyten, dan dat ghyluyden die onnoosele kinderkens om een anders, niet om heur, dats om een vreemde sonde, wreedelijck verdoemt jeghens die barmhertige rechtvaerdigh[e]yt Godes ons in sijnder Heylighe Schrifture gheopenbaert wesende?

          14.

Maer ofmen u dan noch al teghen die waerheyt toe gave, dat die kinderkens met sulcken uwen wolfs aerdt gheboren waren, als die uwe leeren, ende dit gansch buyten heur weten[,] wil of toedoen (wie doet wat tot sijne lijflijcke geboorte?) dat sy wanneer sy jarigh worden, nootsakelijck uyt sulcken aengheboren nature, ende niet uyt haren vryen willekeure, sulck werck van schaepslinden, of (dat wy hier voor hebben) van sondighen daedtlijck comen te volbrengen: sullen sy daerom oock een hayrken meer, dan of sy dat werck niet ghedaen en hadden, strafwaerdigh, dootschuldigh ende verdoemelijck mogen wesen? dat en sal niemandt segghen dan die oock het vuyr om dattet heet maeckt 'tghene daer't by comt[,] het water[,] om dat het ten dale af vlietet, ende den steen om dat hy los inde lucht zijnde nederwaerts daelt, ja den mensche om dat hy levendigh zijnde athemt, beschuldighen ende strafwaerdigh soude willen oordeelen.

          15.

Die dinghen, suldy moghelijck segghen, hebben een wet van Gode om sulcks ende niet anders te zijn of te doen. Maer de menschen hebben een wet om 'tquade te laten ende 'tgoede te doene. Daerom sy anders doende te recht strafbaer zijn. Hoe verde vrunden dese uwe opinie vander Manicheen dolinge inden grondt is verscheyden, soude sich haest openbaren, soo wy dese sake wat grondtlijcker wilden naspeuren, 'twelck 'tvoornemen nu niet en is.

          16.

Maer, dat overslagen, laet ons nemen datmen den menschen, na u leere, niet anders van naturen tot sondighen, dan de wolf tot schaepslinden gh[e]neghen zijnde, hondert duysent wetten gave om het sondighen te laten: sal't hem overmidts die wetten dan meer moghelijck zijn het sondighen te laten dan't was voor't hebben van die wetten? dan't den wolf gelegentheyt hebbende, moghelijck is 'tschaepslinden te laten? veranderen die goede wetten die quade nature der menschen? Laet u⁴⁸ Augustinus hier sijn meyninghe op segghen, met d'antwoorde by hem den Manicheen ghegheven. Dese (seyt hy) als sy werden overwonnen, dat die nature niet quaet en is, maer dat het in'smenschen machte is wel of qualijck te doene, bassen na hare ghewoonlijcke blintheyt, segghende dat die ziele geen vrye wille en heeft, ende en sien hare blindtheydt niet.

          17.

Wie en sal niet roepen (seyt hy daer voort)⁴⁹ dat hy sot is, die daer wet gheeft den ghenen dien't niet vry en is te doene 'tghene datter werdt gheboden? Ende wie en sal't niet segghen onrecht te wesen, te verdoemen den genen die gheen macht en heeft om 'tghene datter werdt gheboden te volbrenghen? Ende dese ellendighe menschen en verstaen niet dat sy dese onrechtvaerdigheyden ende boosheyden Gode toeschrijven. Seght nu doch, mannen, wat doet ghy metten uwen hier doch anders, dan daer die Manicheen deden? Niet tegenstaende Augustinus noch terstont door dese sijne woorden ooc geseyt hadde, datter sommighe (hy seyt niet al) quaedt zijn, overmits d'oorsprongh vande oude sonde: so heeft hy nochtans sulcx (als hier voor staet) moeten schrijven genootsaect wesende so door die valscheyt vander Manicheen opninie vander naturen quaetheyt, als ooc door des waerheyts aendringende crachte vande vryheyt des menschelijcken

47 Loc.com.Clas.2.loc.[1].s.8.

48 De. fide.con.Manich.cap.9.

49 Idibem.cap.10.

[fol. cccccxij.r]

willen. Deselve schrijft noch tot sodanigen⁵⁰ Manicheen aldus: Hoe moghen wy sonde hebben, ist dat een contrarie nature dwinght te doene 'tgene dat wy doen? Want hy en sondight niet die nootsakelijck gedwongen wert yet te doen. Maer die sondight, die vrywilligh sondight. Hy en heeft niet quaets gedaen die 't niet met sijnen wille en heeft ghedaen. Alle 'twelcke in sich self waerachtigh is ende schriftmatigh, of daer schoon noyt gheen Augustinus en ware gheweest, die sulcks hadde gheschreven.

          18.

⁵¹Want de geest Godes selve inde Heylighe Schrifture tot veele plaetsen naecktelijck ende claerlijck betuyght dat Godt ons niet af en eyscht boven vermoghen. Immers ghyluyden selve om Adams wijsheyt te bewijsen, seght aldus tot my: Ghy moet immers bekennen soodanighe kennisse Godes in hem geschapen te zijn, dat hy door't ghebruyck vande selvighe, wanneer hy voor hem gesien hadde, inden staet sijnder onnooselheydt hadde connen volharden. Anders sal Adam onschuldigh wesen aen sijnen val, ende Godt schuldigh, als die hem geen genoeghsame kennisse ghegeven heeft van sijnder gherechtigheydt ende waerheydt, daer door hy mochte teghen die aenvechtinghe bestaen, indien hadde ghewilt.

          19.

Dat zijn uwe beyder eygen woorden van den oordeele Godes, rechtvaerdigh zijnde daer inne, dat hy niet en eyscht boven vermoghen. Sulcx dat ghy Godt schuldigh ende Adam onschuldigh soudet oordeelen indien Godt Adam niet ghenoeghsame kennisse en hadde ghegeven om d'aenvechtinghe weder te staen. Sal't hier anders toe moghen gaen met alle menschen? Mach de mensche oock schuldigh ende Godt onschuldigh gheacht worden (nae dese uwe eyghen reghel) indien Godt ons afeyscht 'tghene hy ons niet en heeft gegheven? Neen seghdy, 'tis nu anders dan in Adam voor sijnen val, want die hadde moghen staen blijven, wy niet, overmidts sijn sonde ende straffe. Dit seghdy. Hoe ghy't bewijst is voor gesien, ende sal noch meer ghesien worden. Maer altijt is dat ghewis, dat wy, eer wy waren, self niet en hebben ghedaen, ende midtsdien niet misdaen. Heeft Godt ons nu [o]m Adams sonde benomen die macht om sijn ghebodt te gehoorsamen: so en hebben wy die niet, ende dat buyten onse schuldt. Eyscht Godt ons ghehoorsaemheydt die wy niet en vermoghen, wie sal hier schuldich zijn nae de voorschreven uwe reghel? wy om niet te doen dat ons onmoghelijck is? of Godt om sulcks van ons te eyschen ende om't niet doen te straffen? Heeft Godt ons een wolfs aert ingegeven, ende eyscht hy ons een schaepkens aerdt: wie sal schuldigh wesen? Wy om 'tschaepslinden, dat hy ons verbiedt ende wy noodtsakelijck moeten doen: of Godt om ons af te eysschen een schaeps onnooselheydt, ende om ons te straffen om dat wy van wolfs aert zijn, door sijn, buyten ons werck?

          20.

Dese dingen by u luyden gelesen zijnde, meyne ick niet dat ghyluyden met goeder conscientien meer sult connen raden toe te stemmen, sulcke u luyder soo gantsch wederschriftelijcke opinie, houdende dat wy strafwaerdigh, sondelijck ende verdoemelijck worden gheboren, buyten onse eygen, alleen door een anders wille ende werck, te weten Adams. Sonderlinghen nadien ghy nu licht sult connen (wildy maer) mercken, dat de gantsche Bybele claerlijc ende naecktelijck met my is int betuygen dat niemant sonder sijn eygen werck van sondighen, sondigh, schuldigh of verdoemelijck en mach werden.

50 j lib.dispu.con. Fortunatum. tom 6.fol.36.e

51 Deut.30.11, 18.21.22 22.25.27. Prov.24.11.12. Ier.4.22. Mat.16.3. Isa.1.3.etc Triplijck.44.s.44.

Het vierde Capittel.
Of yemandt sich self met ernst mach wroegen of beschuldighen, om eenigh werck, dat, niet hy self, maer een ander heeft ghedaen.

          1.

ICk hadde geschreven aldus: Maer ick en sie niet wel wat ghy bequamelijcks soudt moghen antwoorden op dese mijne vraghe: te weten hoe dat moghelijck is, dat David door sulck verhael van sijne aengheboren onreynigheyt, sondigheyt, ende verdorvenheyt (soo ghyluyden dat noemt) bekennen, beclaghen, beschreyen, verootmoedighen ende beschuldighen soude moghen (dese woorden steldy) van niet alleen sijn aengheboren, maer oock van sijne eygen sonden, als vruchten vanden wortel, te weten die sondighe nature? Dit meyne ick u onmoghelijck te zijn. Want het is onmoghelijck dat yemandt met ernst hem self mach wroeghen of beschuldigen over een anders werck, daer inne hy noyt toeghestemt of bewillight en heeft ghehadt. Sulcks is de sonde Adams, soo ghyluyden oock self bekent in dit u gheschrift, dat wy, als doe niet wesende, oock niet doen of sondighen en mochten. Is dit nu waer vande wortele, hoe sal't niet waer zijn inde vruchten? Moeten die niet noodtsakelijck weder, wy willen of niet en willen, hare spruyten vande quade begheerlijckheydt uytschieten? of wy die dan schoon voor 'tvrucht brenghen noch al af snijden: soo seght ghyluyden sulcke quade begeerlijckheydt self al sonde te wesen, ofmen die bewillight dan niet. Wie mach over sulcke aengheboren sonde buyten sijn toedoen in hem wesende, oock van sulcke noodtsakelijcke quade begeerlijckheyt ende sonden, uyten wortel der aengeboren quaedtheyt noodtlijck spruytende, hem self met ernst ende waerheydt beschuldighen ofte wroeghen?

          2.

Men neme een gheboren blinde, om by mijne voorgaende gelijckenisse mijn meyninghe breeder te verclaren, die teghen een wet, verbiedende het vallen ende doolen telckens doolt ende valt: ist desen oock moghelijck met ernst hem self van sulck dolen ende vallen te beschuldighen? Sonderlinghe noch als hy siet opten wortel van sulck sijn doolen ende vallen, namentlijck op sijn blinde gheboorte, die

[fol. 513.v]

buyten alle sijn toedoen hem is gheworden? Uoorwaer des noch te minder. So vele schelet nu dat David siende opten wortel, namentlijck op sijn aengheboren verdorventheydt (soo ghy wilt segghen) hem self des noch te meerder soude hebben moghen beschuldighen: dat hy des veele te minder, jae gantschelijck niet altoos hem self soude hebben moghen beschuldighen om sijn werckelijcke sonde self: die [d]an maer een vrucht soude zijn van die wortele, soo noodtlijck uyt sulcken aengheboren quaedtheyt, als het dolen ende vallen van sulcken gheboren blinde, uyt sijne aengeboren blintheyt voortcomende. Siet mannen, soo valt hier uwe byghebrachte oorsake, daerom David dese erfsonde ofte aengheboren quaetheydt (soo ghy't kalt) tot Gode vermaent soude hebben, van self ter neder. Maer daer tegen rijst uyt dese uwe meyninghe van Davids aengheboren quaetheyt ende sondelijckheyt een spotlijcke jae een lasterlijcke meyninghe, die den recht droevighen ende ootmoedighen David soo weynigh mach opghedicht werden, als sy in mijnen ooghen nootsakelijck uyt dese uwe meyninghe moet volghen, te weten een verontschuldiginge van sijne eygen quaetheydt ende beschuldiginghe van Godes goetheyt.

          3.

Want soo David die meyninghe by u hem opghedicht, hadde ghehadt, te weten dat hy verstondt die sijne sonde ghesproten te zijn uyt sijne aengeboren quaetheydt, die (soo ghehoort is) gheenssins tot sijne selfs vernederinghe ende beschuldiginghe, maer wel tot het contrarie en mochte dienen: wat soude hy anders in sijn herte hebben moghen segghen dan alsoo? Tis waer Heere, ick hebbe dat overspel ende die dootslagh bedreven: maer daeromme en meughdy my niet rechtelijc⁵² straffen. Want of't schoon door my is gheschiedt, soo en hebbe icks niet eygentlijck ghedaen: neen, maer die sonde die in my woont hevet ghedaen, te weten mijnder naturen verdorvenheyt ende sondelijckheyt. Die my, vermidts uwen strenghen oordeel, tot straf van Adams sonde is aengheboren. Wat mochte ick dat beteren? Hoe mochte icks vermijden? Waer by mochte ick sulcks weeren, hinderen ofte laten? Mocht oock een wortel inde groeysame aerde staende laten heure spruyten voort te schieten? Heb icks dan niet moghen laten, hoe mach ick daer aen schuldigh wesen? Is een Wolf schuldigh aen't verslinden van een Schaep? Neen. Want dat is sijn nature. Soo is dit sondighen oock mijn nature. Want mijn moeder heeft my in erfsonden, dat is van verdorvender naturen ontfanghen, ende my sondigh, quaedt ende verdorven gheboren. Mach een quade boom goede⁵³ vruchten draghen? Haer meughdy't rechtelijc wijten, of veel eer Adam, maer my gheenssins. My segghe ick noch, gheenssins, die in alle dit werck maer ben gheweest een lijder van dit werck mijnder verdorvender naturen, ende gheenssins en ben gheweest een overtreder van uwen wet. Sulcks ende meer anders desghelijcks soude noodtsakelijck het bedencken Davids in desen hebben moeten zijn, by aldien hy dese sijne meyninghe hadde gehadt (soo ghy dat houdt) in sijne woorden, In sonden ben ick gheboren Ec. ende moet ick vast ghelooven dat ghyluyden self wel verstaet alle sulcks opentlijck te strecken tot Davids onschuldiginghe ende tot Godes beschuldiginghe.

          4.

Op 'tghene daer voor ar.j.by my was⁵⁴ gheseyt, antwoorde, ghyluyden 'tghene volght: Wy hadden gheseyt dat David hooger wert gheleyt totter fonteyne self, namentlijck tot die sondighe nature die hy uyt moeders lichaem voortghebrocht heeft, ende dat⁵⁵ hy alsoo ontdect, niet alleen, die vruchten, maer oock de wortel self, om genadighe vergevinghe te verwerven, item dat hy hem self beclaeght, sijn sondighe gheboorte ende ontfanckenisse beschreyt &c. Hier op vraeght ghy ons hoe het moghelijck is dat David door sulck verhael van sijn aengeboren onreynigheyt, sondigheyt ende verdorvenheyt bekennen, beclaghen, beschreyen, hem verootmoedighen ende beschuldighen soude moghen, van niet alleen sijn aengheboren, maer oock sijn eyghen sonden, als vruchten vande wortel, te weten vande sondighe nature? Ghy acht dat het ons onmoghelijck is hier op te antwoorden. Want seght ghy, het is onmoghelijck, dat yemandt met ernst hem self mach beschuldighen of wroeghen over een anders werck, daer inne hy niet toeghestemt oft bewillight heeft ghehadt. Antwoordt. Hier op is ons seer wel moghelijck te antwoorden. Laet het alsoo hier nemen, als of het ons toeghelaten ware, dat David d'onreynigheydt ende sondelijckheyt aengeboren is gheweest, ghelijck allen anderen menschen, heeft hy dan gheen oorsake ghehadt om soodanighe ellendigheydt te bekennen, om die te beclaghen, te beschreyen, hem van weghen der selvighe te verootmoedighen, hem over die te beschuldighen? Die melaetsch gheboren is, ende siet dat hy daeromme wordt ghemijdet, heeft hy gheen reden om hem te beclagen, hem te vernederen, hem te beschuldighen, dat is te bekennen, dat hy van weghen die laserije weerdigh is van andere menschen afghesonder te werden? Ghy seght dat sulcks is gheworden buyten sijn toedoen, door een anders werck, dat hy noyt toegestemt of bewillight en heeft. Dat bekennen wy, ende dien volghende belijden wy oock, dat hy hem niet alsoo heeft connen beschuldighen, als of hy in persoone oorsake van sulcke aengheboren ellendigheyt ware, ofte dat hy die door sijn schuldt hadde ghecreghen. Want sy is ons door Adam aenghecomen. Die ist die hem selve ende oock sijne kinderen die uyt hem voortcomen, sonden bereyt ghemaeckt heeft. Daerom wanneer men sien wil opten eersten oorsprong, soo machmen segghen ghelijck int vierde boeck⁵⁶ Esdre 7. staet. Adam wat hebt ghy ghedaen. Want soo ghy ghesondight hebt, zijt niet alleen ghy, maer wy alle, die van u comen, gevallen. Maer wanneer wy sien willen op ons, ende op die sondelijcke nature, die wy in ons bevinden: soo hebben wy oorsake die te beclaghen ende te beschreyen, als voorschreven is. Niet anders dan ghelijck wanneer een vrouwe aenghesproken zijnde vande schuldt, die haer man buyten haer weten ghemaeckt,

52 Rom.7.17.20.

53 Mat.7.18.

54 Triplijc.pag.116.s.124.

55 Tropl.j.1.

56 4.Esd.7.48

[fol. 513.r]

heeft, hoewel het by haer toedoen niet ghedaen en is, ende sy het niet conde beteren nochtans wel oorsake heeft om haer te beclagen, ende die schuldt bekennende te bidden, datmen haer quijtschelde, of die patientie met haer hebbe.

          5.

Dat zijn uwe woorden. Daer mede bekendy niet bedecktelijck (wie mach't ontkennen?) dat mijn ghevoelen, van dat elck door sijn selfs sondigh werck sich self maeckt zondigh ende verdoemelijck, meer dan uwe opinie, dat sulcks niet door onse, maer door Adams zonde alleen, buyten ons toedoen, in alle sijne afcomste gheschiet soude zijn, streckende is tot eere Godes ende saligheydt der menschen. Na welcke twee saken, alle twijfelijcke plaetsen der H. Schrifturen voorneemlijck uytgheleydt behooren te worden. Gemerckt dit de twee voorneemlijckste stucken zijn inde gantsche Schrifture, daer toe sy self is streckende ende dienende, namentlijck grootmakinge van de eere Godes, ende voorderinghe van der menschen saligheydt. Wiens ghevoelen streckt hier nu meerst tot Godes eere ende der menschen heyl? Het mijne, na u selfs beken.

          6.

⁵⁷Want in't voorste van dese uwe halve antwoorde seghdy selve: dat de kennisse der zonden nerghens anders toe dient, dan op dat wy ons voor God verdemoedigen, ende met ware leetwesen sijn genade aensoecken ende begeeren mochten. Dat nu sulcks niet alleen dienstlijck, maer oock noodigh is tot der menschen saligheyt, sie ick u met my houden. Nu meyne ick niet dat wy oneens zijn hier inne, te weten, dat onse ware vernederinghe streckende is tot ware verhooginge Godes: wiens eere het oock is het nedere te verhooghen, ende den armen met goeden te vervul⁵⁸len. Dit ghetuyght oock doorgaens de H.Schrift, ende wel uytdruckelijck de Psalmiste inden persone Godes, seggende: Roept my aen inden tijt des angsts ende ick sal u verlossen, ende ghy sult my eeren. Siet oock wildy Isaiam 61.3.

          7.

⁵⁹Nu bekendy hier voor Art.4. uytdruckelijck, dat hy (David) hem niet alsoo seer heeft connen beschuldigen (te weten, so die sondelijckheyt buyten sijn eygen toestemmen ende werck aengheboren ware) als of hy self in persone oorsake van sulcke aengheborene ellendigheydt ware, ofte dat hy die door sijn schuldt hadde ghecregen. Also blijckt nu hier uyt opentlijck, dat David ende alle menschen sich self meer connen beschuldighen na mijne, dan na uwe meyninge in desen. Dit meughdy immers nu niet loochenen, sonder uwe selfs woorden te loochenen. Alle 'tgene dat maeckt, dat de zondaren sich meest connen beschuldighen, dat voordert meest tot waerachtigh leedtwesen, tot aensoecken, tot begheeren ende vercrijghen, ende volgens dien totter menschen saligheydt in't verwerven van't begheerde goet, insghelijcks mede tot eere van den ghevere ende Salighmaker Godt, die daer door oock by den menschen⁶⁰ wert ghepresen. Alsoo blijckt hier uwe duydinghe van dese woorden Davids in questie onrecht, de mijne recht, ende valt midtsdien alle 'tgene ghy uyt sulcke uwe onrechte duydinghe op desen spreucke, tot stijvinghe van uwe aengheboren boosheydt, bestaet te bewijsen.

          8.

Uan daer come ick nu tot uwe ingevoerde ghelijckenisse van de Melaetsche gheborene. Die, seghdy, dat siende, yeghelijck hem vermijden, reden heeft om hem te beclagen, hem te vernederen, te beschuldighen, dat is te bekennen, dat hy van weghen die Laserije weerdigh is van andere menschen afgesondert te worden: wat daer af zy, wil ick na segghen: maer nu eerst nemen of dat alles sulcks ware, ende oock, dat neven hem ware noch een ander Melaetsche, die ghesont van sijne Ouderen ter werelt ware ghebracht, maer sich self door hittighe Hoerderije sijne Laserije opten halse hadde ghehaelt: seght nu vrunden, welck van dese twee Melaetschen sal meerder reden hebben om sich te beclaghen (niet over Godt of over sijne Ouderen, maer) over sich selve, om sich inder waerheydt te vernederen ende te beschuldighen? Die buyten of door sijn selfs schulde ende werck melaetsch is gheworden? Moet ghyluyden noch hier al mede niet, als oock hier voor, belijden, dat de gene die door, dan die buyten, sijn selfs zonde, werck ende schulde sondigh ende verdoemelijck wordt, de meeste redene heeft om sich self te vernederen ende te beschuldighen?

          9.

Soo suldy nu u self schamen, soo ick hope, te ontkennen dat mijn ghevoelen in desen meerder dan uwe opinie, streckende is tot ware vernederinghe ende schuldtkenninghe. Gemerckt sulcks oock behalven u selfs belijden hier oock noch naecktelijck blijckt uyt uwe selfs ghelijckenisse, met de mijne daer by ghevoeght, van den Melaetschen. Laet ons nu ondersoecken of hy oock met waren ernst sich self vernederen, beschuldigen ende recht leedtwesen hebben mach, die daer staet in dese uwe opinie van de aengheboren sondelijckheyt, ende van de noodtsakelijckheydt der quade vruchten, die daer uyt, als uyt eenen quaden Boom (na u opinie) onvermijdelijcken moet volghen: 'twelck ghyluyden hier dichtet de meyninge geweest te zijn van David: als of hy buyten sijn toedoen ende schulde van soo verdorvender nature, ende sondich gheboren ware gheweest. Ick houdet plat uyte voor onmoghelijck?

          10.

Laet dese uwe gheboren Lazarus (of sondigh geboren mensche) droevich zijn, dat elck hem vermijdet als een smettelijck quaet ende schantvleck. Laet hem droevigh wesen ende clagen dat hy die smerte vande aengeboren Lazerije (ende quellagie van de aengeboren sonde[],

57 Triplijck.pag.1.s.1.

58 Psal.49.15.

59 Triplijck.116.s.124.

60 Mat.5.16.

[fol. 514.v]

lijckheyt) sonder hope van te ghenesen moet ghedooghen. Dit altsamen (bekenne ick u gaerne) sal wel moghen wesen. Immers hy sal oock wel daer toe moghen comen, door die verachtinge, droefheyt ende ellendigheyt, dat hy sijne Ouders, ja oock Godt selve, ist⁶¹ niet metten monde, ten minsten inder herten, sal connen vervloecken ende lasteren, als oorsake wesende van sulck sijn schandelijck, treurigh ende ellendigh leven. Maer wat reden, middel of sake sal hy connen bedencken, om hem self, dats om d'onschuldighe, met ernst inder waerheyt te beschuldighen of te beclaghen (dats aenclaghen of wroeghen) om dieswillen dat hy soodanigh is, als hy (die noch niet en was) niet en heeft mogen beletten ofte vermijden te worden? Immers als hy nootsakelijck buyten sijn toedoen heeft moeten worden? Heeft dan David dese uwe opinie ghehadt, so ist hem onmogelijck geweest in't alderminste sich self om sulcke sijne nootsakelijcke ende onvermijdelijcke daden met ernst te beschuldighen, ick swijghe dat hy door't gaen tot sulcken wortel sich des te meerder soude hebben connen beschuldighen: siet soo dient dese spreucke Davids, so noch al beduydt zijnde na uwe opinie, niet om die te stijven, maer te verdrijvenende vernielen. Bedenckt nu eens, of ghy u saken oock recht bedenckt: ende of ghy selve oock te recht merckt, wanneer ghy voor of teghen u selven spreeckt.

          11.

So vele hebbe ick willen segghen op dese uwe ghelijckenisse van de Melaetsche geboren, eensdeels tot betoon dat sy dient jeghen u self, ende eensdeels om de ghelijckheydt die ghy self daer inne seght te wesen mette aengeboren sondelijckheyt, die ghy daer by verstaet, niet minder buyten onse werck van toestemmen aengeboren te worden, dan een Melaetsche sijn aengeboren Lazerije of melaetsheydt: ghemerckt die mede (als noch niet wesende voor sijn gheboorte) tot sulcke sijne melaetscheydt niet altoos en wil noch en doet.

          12.

Maer soo en ist niet met uwe andere gelijckenisse van de Urouwe, ende haer man metten schulden. Want hier is inde Hooftsaken, namentlijck in't toestemmen ende inde straffinge, so openbare als groote ongelijckheyt. Wat Urouwe trouwet een man sonder hare wille? Mocht sy niet sonder man zijn gebleven? Als sy nu al een man wil trouwen, kiest sy niet d'een voor d'ander? Sy moet oock weten voor't trouwen, dat het soo wel een quaedt, ongheluckigh, of arm man sal wesen die sy sal trouwen als goet, gheluckigh ende rijck. So behoort ende mach sij oock dencken dat sy haer self in hazaert stelt: dat haer soo wel leedt als lief door den man mach opcomen: ende dat sy getroost moet zijn alles metten man te lijden. Die sich willens van't veylighe Landt begheeft opte sorghlijcke Zee: ist oock buyten sijn wil ende werck dat hy comt in noode van verdrencken? Wie sal dat segghen? Gaet het oock niet also met de Urouwe, die een man trouwet, ende haer selve den man als een Heere onderwerpt?

          13.

Soo en gaet het niet te wercke metten kinderkens alhier. Ten staet in henluyder keure noch macht niet, of sy gheboren sullen worden dan niet, of sy een mensche sullen geboren worden dan niet, of sy van Adams afcomste geboren sullen werden dan niet, sondigh of niet zondigh, ter eeuwigher verdoemenisse dan niet. Neen, geen van alle sulcks geschiet met of door, maer alles sonder ende buyten heurluyder wille ofte werck. Want eer sy gheboren worden, en zijn noch doen sy niet. Wat ghelijckenisse heeft nu dit willigh trouwen van een vrou, welcker man schulden maeckt, met dit sondigh ende schuldigh gheboren worden van allen menschen? Mocht oock de Man noch niet laten schulden te maken? Mach het ongheboren kint beletten dat Adam ghesondight heeft? Dats gheseyt nopende het toestemmen. Aengaende de straf en meyne ick niet datmen een vrouwe, alsoo onschuldigh zijnde aen haer mans schuldtmaken, als d'ongeboornen aen Adams zondigen, om heure mans schulden sal vangen, veel min pijnighen of hangen: nu leeren die uwen dat de kinderkens van ongheloovigen Ouders onghedoopt stervende, door sulcke heure geboorte, buyten henluyder wil of toestemmen, alleenlijck om Adams zonde eeu⁶²welijck verdoemt worden. Soo is daer oock groote onghelijckheydt, ja d'aldergrootste, inde straffinge. Soo is daer mede inde schulde als betoont is. Ende of dat noch niet en ware, als ontwijfelijck is, soo vernielt noch dese uwe selfs gelijckenisse crachtelijck uwe hooftopinie in desen, al opentlijck strijdende tegen u ghedichte wroegen ende leedtwesen over dese vreemde zonde. Want laet ons noch al nemen datmen dese vrouwe om heure mans schulden vingh, ja hingh: sy sal heur met recht van dien jammer moghen beclaghen, dat is sulcks betreuren ende droevigh om moghen zijn: maer onmoghelijck sal't haer wesen haer self met ernst te beschuldighen of te wroegen over haer mans misdaet of ongheluck: als die haer onschult inder waerheyt wetende, haer selve met gheen loghen en sal moghen beschuldighen.

          14.

Mach dan dese vrouwe, dese Melaetsche, ende dese sondigh geboren mensche met geen redene of waerheyt hem self om sulcke schulden, Lasterije of sondelijckheyt beschuldigen: hoe ist hem moghelijck met waerheyt te bidden datmen henluyden vergheve die schuldt, het melaetsch zijn, ende het sondigh wesen, daer aen sy hen selven weten onschuldigh te wesen? Ende ofmen henluyden sulcken schijnmisdaet al schoon vergave: wat vermoghen sy anders, dan een schijndanck (maer sonder meyninghe) daer voor te betoonen? Of weet ghy niet dat het sotheydt is, te vergheven den ghenen die niet en heeft misdaen? Soo meughdy't lesen oock by uwen Augustinum selve, daer hy seydt: Het is ghenoech een sot⁶³ternije, datmen vergheve den ghenen die niet en heeft misdaen. Want hy en heeft niet quaedts ghedaen, die niet ghedaen heeft met sijnen wille.

61 Psal.13.1.

62 Calvini Neb.105.

63 Con. Fon[...] tum Manich. tom.6.36.[...].

[fol. 514.r]

          15.

Wy willen't nu nemen, als of David metten Manicheen hadde verstaen, dat sijn nature soo verdorven ende quaet ware geweest (als ghy die in hem nu dichtet) sulcks dat hy soo noodtsakelijck daer door hadde moeten overspel ende doodtslach bedrijven, als hem gheleghentheydt ter handen quame: als een oude wolf uyt sijne wolvighe nature nootsakelijck het Schaep moet verslinden daer hem ghelegentheyt voort comt: wat sal hier Davids ernstige berou, verootmoediginge ende beschuldiginghe wesen? Dat hy David self die oorsake, verkieser ende werckman van dat overspel ende van die dootslagh zy geweest. Wie mach dat vermoeden? Nochtans moet hy hier yemanden beschuldighen.

          16.

⁶⁴Hy sal moeten beschuldighen sich selven, of Godt sijn Schepper, of die quade nature in hem, of Adam der naturen verderver, na u seggen. Van Adam wil ick hier na seggen. Hem self mach hy niet beschuldighen sonder schuldigh te worden in het onrecht beschuldigen van den ontschuldigen. Godt en conde die Godtvruchtighe Man niet beschuldighen, soo moste hy dan de quade nature of Adam beschuldighen.

          17.

Beschuldight hy de nature, dat sal wesen de nature die ende soo die van Gode is gheschapen: dit waer oock Godt den Schepper besschuldight. Dit machmen David niet toebetrouwen. Of het sal zijn een tweede nature van selfs quaedt wesende: 'twelck oock vreemt is gheweest van desen Godtvreesenden Man. Het soude dan moeten zijn de nature die door Adam is bedorven (so ghy't leert) ende dan moste hy noch opstijghen totten verderver der selver Adam. Daer af ick terstont wil segghen. Maer hoe dat het zy, nadien David na dese uwe opinie hem selve geensins (soo betoont is) met waerheyt noch ernst en mochte beschuldigen van een werck, dat niet hy, maer een ander gedaen of noodtsakelijck ende voor hem David onvermijdelijck veroorsaeckt hadde: soo moste hy oock noodtsakelijck daer af beschuldighen een ander, te weten Godt, of der Manicheen quade nature, of Adam den bederver der naturen. Is dat nu niet wel het rechte tegendeel van dat het voorderlijck soude geweest zijn voor David om hem self te beschuldighen, soo hy verstaen hadde dat hy zondigh ende quaet ge⁶⁵boren waer gheweest? Want dit waer recht ter navolginghe onser eerster Ouderen, die schulde van sich op een ander geschoven? d'een leyde de schuldt op't Wijf, d'ander op't serpent. Soude dat dienen tot vernederinghe ende berouwe?

          18.

Uoorts ist kenlijck dat de mensche bestaet in een sichtbaer lichaem ende in een redelijc⁶⁶ke ziele. Soo is oock hier voor meer dan genoegh ghebleken, oock uyt uwe selfs bekentenisse, dat het lichaem niet quaet noch zondelijck en is gheboren. Dat oock het lichaem wert beheerschapt van de ziele, als een maerte van hare ghebiedende Urouwe, en sal niemant ontkennen diens ziele reden gebruyckt. Als dan inden lichame wert gesondicht, wat schulde mach het dienstbare lijf daer aen begaen? Soude dan het lichaem met sijne sinnen, waer door die zonden gheschieden, niet met goede redene moghen segghen alsoo?

          19.

Godt heeft ons, met het vermoghen dat in ons is, die wille sulcks onderworpen, dat wy noodtsakelijck na haren ghebieden, be⁶⁷weghen, ende 'tghene sy wil, moeten doen. Immers sy beweeght ons als hare instrumenten, ende doet 'tgene dat wy schijnen te doen. Soo dat wy door ons selven haer niet en moghen wederstaen, ende die wercken die sy doet niet behinderen. Dese (hare) heerschappye by den Heere over ons ghestelt, en moghen och en behooren wy niet onghehoorsaem te wesen. So dat als wy die ghehoorsamen, so ghehoorsamen wy Gode, die ons desen Wet heeft gegeven. Wat zondighen dan doch die leden ofte sinnen, die Godt den wille alsoo heeft onderworpen: als sy also 'tgene Godt heeft geordonneert, onderhouden? daerom ist alles dat sy doen, den wille te wijten.

          20.

Het lichame dan, dat wy van Adam hebben, en zondight niet, ten is oock niet quaet van selfs noch zondigh, maer die ziele, of de wille een cracht der zielen wesende ende inde ziele bestaende, sondight. De straf mach we⁶⁸sen in lijf ende ziele, maer de zonde heeft plaetse alleenlijck inde ziele. Dit seydt P. Martyr. Nu meughdy niet bewijsen, dat ons eenighe zonde of quaetheyt van Adam wert aengheerft, sonder eerst te bewijsen dat wy onse zielen door voortteelinghe hebben van Adam. Maer dit en vermeuchdy niet. Uwe Leeraren, niet van de minste, seggen daer self neen toe: dus meughdy hier noch al mede sien, dat dese uwe opinie van de aengheboren quaetheyt quaet is.

          21.

Uwe dickverhaelde glose op: wy hebben gesondight in Adam, beteeckent Adams zonde wort ons toegerekent: machmen niet gelooven. Want wy waren doe niet, ende niet en is, en mach niet doen. Maer oft noch alsoo mochte zijn, als neen, so salmen weder moeten seggen: wy hebben in Adam ons totten Heere bekeert ende boete gedaen: so wert Adams bekeeringe ons mede toegerekent. Dus blijft hier nu geen wroegen meer over Adams zonde. Leest hier af Augustinum selve, ende ghy sult bevinden dat hy niet en heeft verstaen, dat sich yemant recht mach wroegen dat een ander ende niet hy self wille en heeft ghedaen.

          22.

Want (seydt hy) die en zondighen, niet,⁶⁹ die niet met haer wille en zondighen. Dit achte ick een yegelijck openbaer ende claer te zijn. Volght noch: Welcke zonden, soo ick gheseydt hebbe, gheen zonden en souden wesen, soo daer gheen vrye wille in

64 iij.4.s.25.

65 Genes.3.12.13.

66 ij.3.s.12.14.15.

67 Apud Ruar. tom.1.pag.61.

68 In loc.clas.t. loc.14.s.8.

69 August disp. ij.con.Formnatum 10.6.36 1.

[fol. 515.v]

ons en ware. Of met yemants handt (by gelijckenisse) wiens andere leden door een ander gebonden waren, valsche saken worden gheschreven, sonder sijn eyghen wille: ick vraghe indien de Rechter sulcks bleeck, of hy oock desen mensche van valscheyt soude⁷⁰ moghen veroordeelen? Neemt u (seyt hy noch elwaerts) dat een ander mette handt eens slapende mensches, strafwaerdige saken hadde gheschreven: Alle menschen, wie twijfelt daer aen, souden sulcks lochenen, dat dit zonde ware, dat sy oock bekijvens waerdigh souden achten, die sulcks maer bestondt te vraghen. Maer of dit alles van ander menschen noch voor zonde mochte geoordeelt worden: souden dese overweldighde of slapende sich self oock met waren ernst als van misdaet moghen beschuldighen van sulck schrijven? dat sal niemandt segghen. Wie sal dan moghen segghen, dat David of eenighe mensch op aerden sich self over Adams zonde, ja oock over de zonden, soo noodtlijck uyt Adams zonde (als uyt een quade Boom quade vruchten) volghende, alles buyten sijn weten ende wille in hem veroorsaeckt, met rechten ernst sich selfs beschuldighen of vernederen sal moghen?

          23.

Nadien het dan niet minder spotlijck, dan sotlijck ghedaen soude zijn, soo sich yemandt beschuldigen ende vernederen wilde om een anders misdaet: dan't soude wesen, soo sich yemandt wel verdient achten ende roemen wilde om een anders weldaet: so hebdy oock licht te mercken oft oock een verstandighe glose is, die ghy hier voorthaelt op desen spreucke Davids: te weten, dat hy met sijn misdaet opstijghende tot Adams zonde, sich des te dieper verootmoedighen, ende te swaerder beschuldighen hadde willen. Ghemerckt hy daer door sich self wel ontschuldighen, maer in gheenre wijse beschuldighen hadde moghen. Soo vernielt ghy self uwe aengheboren quaetheydt ende u glose op dese woorden Davids, daer met ghy die meynt te stijven.

          24.

Dit betoondy niet bedecktelijck u luyden onbedeckt te wesen, te weten, dat u alle Canonijcke tuyghnissen tot bewijs van dese uwe opinie ontbreken: daerom bestady u niet te behelpen metter Apocryphen tuyghnissen, die ghyluyden, ter saken van't Vegevuyr ende anders by den Catholijcken voortgebracht, self ghewoone zijt gheen gheloove te geven. Dit mercke ick wel te comen uyt ghebreck van vast bewijs: maer dat ghyse noch so invoert datse dient tot wederlegh van u sake self, moet comen uyt ghebreck van oordeel. Waer uyt neemdy dees tuyghnisse? uyt het vierde Boeck Esdre. Dat is, ghy siende dat u ontbreeckt het tweesnedich stalen Swaert des waerheyts, bestaet u te weeren met het plompe looden Swaert des waens.

          25.

Wat wildy nu met desen spreucke Esdre bewijsen? dat David treckende dese sijne zonde uyt Adams zonde ende uyt sijn selfs aen gheboren sondelijckheyt, des te meer oorsake hadde om sich selfs dieper te verootmoedighen ende swaerder te beschuldighen. Dit bestady met desen spreucke, maer volbrenghdy datte? gheen dingh minder, maer wel het platte contrarie. Want het wel dient om sich self teontschudighen ende een ander te beschuldighen. Wien? Adam. Adam segge ick, als de werckman van dese zonde ende wortel daer uyt dese zonde Davids (na u leere) onvermijdelijck ende nootsakelijck moste spruyten. Soude dat dienen om sich self des te meer te beschuldighen ende te verootmoedighen? want David heeft willen beschuldighen (so voor is gheseydt) sich self, of God, of de verdorven nature, of haer verderver Adam. Hier voor is betoont dat hy niet en mochte te recht beschuldighen hem selve (na⁷¹dese uwe opinie) nochte Godt, nochte die nature, maer wel Adam. Dit blijckt oock opentlijck uyt desen spreucke Esdre by u self inne ghevoert. Laet ons die nu doen spreken by David self, op wiens daedt ende belijdenisse ghy die te passe brenght, ende hem David doen segghen aldus.

          26.

Ick hebbe, Heere, swaerlijck gesondight, des moet ick my verootmoedighen met treuren ende leedtwesen over sulcke mijnde leelijcke misdaedt. Maer hoe sal ick sulcks nu best doen? in't sien alleenlijck op mijn zondighe daet? Neen, die is maer een spruytgen uyten venijnigen wortele, daer toe ende tot de springader van dit quaet moet ick opstijghen. Dat is tot de verkeertheydt my van mijnen Ouderen aengheboren. Daer her comt in my noodtlijck dese vrucht soo doodtlijck, buyten mijn wil ende toedoen. 'Tis niet mijn, maer mijnre Ouderen zonde. Want die nootsake⁷²lijckheydt van zondighen is een vrucht van der naturen verdorvenheydt. Nu ist immers onvermijdelijck al wat nootsakelijck is. Hoe mocht ick dan dit zondighen vermijden? O zondighe Uader ende Moeder, hoe qualijck hebdy't ghemaeckt, dat ghy als zondighe Ouderen my soo zondigh hebt ghewonnen ende gheboren: dat ick onvermijdelijck door mijne aengeboren sondelijckheyt in dese zonde noodtsakelijck hebbe moeten vallen. Ach, wat segghe ick van mijne Ouderen? zijn die daer schuldigh aen? zijn sy niet mede (so wel als ick) van heuren zondighen Ouderen zondigh geboren? vrijelijck ja. Wat wil ick dan 'tonrecht beschuldigen mijnen onschuldigen Ouderen, niet min nootsakelijck ende buyten heuren weten, wil ende schulden uyt zondighen Ouderen zondigh gheboren zijnde dan ick? mochten sy self zondigh zijnde, oock anders dan zondighe vruchten voortbrengen?⁷³

          27.

Neen sy voorwaer. Dus wil ick hoogher van henluyden opstijgen totten rechten wortel ende springhader der zonden, ende verby lijdende alle mijnre VoorOuderen Ouders, comen totten eersten Vader van ons allen, namentlijck tot Adam selve, ende seggen nu niet meer ick hebbe gesondight, of mijne Ouderen

70 August de duabus animabus con. Manich.cap.10.

71 iij.4.s.16.

72 Dit seght ghyluyden self Triplijc.pag.16.s.12.

73 Mat.7.18.

[fol. 515.r]

hebben ghesondight, 'tis mijn, of henluyder schulde dat ick dese daedt heb bedreven, want sy uyt aengheboorne quaetheyt soo noodtsakelijck hebben moeten zondighen als ick. Maer comende tot u, O Adam, die goet waert geschapen, goet vermocht te blijven, door u eyghen schulde self sondigh zijt gheworden, ende ons allen met u sondich hebt ghemaeckt, ende mitsdien de recht schuldighe man zijt, wortel, springhader ende oorsake van dese onser aller sondelijckheyt, quaetheyt ende el⁷⁴lendigheydt, segghe ick alsoo: O Adam, wat hebdy ghemaeckt? want so ghy ghesondicht hebt, zijt niet alleen ghy, maer wy alle die van u comen, ghevallen.

          28.

Daer siedy nu desen spreucke Esdre hier op Davids sake eyghentlijck te passe ghebracht na u luyder meyninge van de aengeboren quaetheydt. Daer siedy mede dat Esdras hierniet sich self, maer Adam beschuldight: ende daer siedy dat David, soo hy dese uwe meyninghe hadde ghehadt, niet sich self, noch sijnen Ouderen, maer mede Adam beschuldight soude hebben ghehadt. Seghdy⁷⁵ niet self uytdruckelijck in u halve antwoorde dat wy Adam moghen beschuldighen? seghdy niet selve dat die noodtsakelijckheydt van zondigen een vrucht is van der naturen⁷⁶ verdorventheydt? seghdy niet dat Davids nature mede door Adams zonde was verdorven? ja ghy trouwen. Immers dat pooghdy met dese spreucke Davids self te⁷⁷ bewijsen. Welaen, so most dan David nootlijck, dat is onvermijdelijck, zondigen, ende dit overmidts sijn nature was verdorven, niet door sijnen Ouders, maer door Adam. Soo mochte David dan oock die sijne schult op Adam leggen, ende so wel als wy Adam beschuldighen. Immers nadien hy nootlijck moste sondigen door Adams zonden, so was't hem David onmogelijck sich self te beschuldighen, maer moste nootlijck Adam beschuldighen. Dit alles en meughdy soo luttel ontkennen te volghen uyt uwe eygen woorden, als ghy uwe eyghen woorden meught ontkennen. Merckt ghy nu noch niet hoe onbedachtelijck ghy desen spreucke Esdre tot vernielinge self van 'tgeen ghy daer met waent te bewijsen, hebt inne ghevoert? Dit hooger opstijghen totten springhader seghdy dat dienen soude om ghenadighe verghevinge te verwerven. Waer door doch? om dat hy soo doende nootsakelijck sich self moet ontschuldighen ende Adam beschuldighen van die misdaet? soudet den zondaer dan voorderlijck zijn om ghenadighe verghevinghe te verwerven, dat hy sijn schulde ontkent ende die op een ander werpt?

          29.

Laet ons n[e]men dat God Adam voor sijnen val gedreyght hadde, voor hem ende sijnen zade eeuwelijck met een verdorven ende sondige nature, 'twelck men niet en leest: gelijck Elizeus dreyghde Gehasi na sijn zonde voor hem ende sijnen zade eeuwelijck met een Lazerije, datmen claerlijck leest. Laet ons mede nemen dat sodanighen verdorven ende zondighen nature, allen menchen nootsakelijck doet zondigen, datmen nergens en leest: hoe suldy eenigh mensch metter H. Schrift connen overtuyghen ende vroedt maken, dat hy vermits het hebben van sulcken zondigen nature ende door't noodtsakelijck zondighen daer uyt volghende, sich meer sal mogen beschuldighen: dan die nacomers Gehasi sich mochten self beschuldighen, om dat sy Lazarus waren gheboren, of dat sy door die aengheerfde Lazerije al 'tghene sy aenroerden noodtsakelijck verontreynigen of besmetteden? geensins. Ten waer ghy dan eerst metter H. Schrift claerlijck haddet bewesen, dat sich die ongheloovighe Ioden oock te recht⁷⁸ mochten gheloovighen te wesen beroemen, om dat sy kinderen waren des gheloovigen Abrahams na den lichame: ende datmen deughde ende zonde mach, ja moet aenerven van deughtlijcke of zondige Ouderen. Maer dan sal ick noch seggen: Nadien Adam niet teffens en mochte wesen gheloovich ende ongheloovigh, ende wy ghecomen zijn niet van een ongheloovige, maer van een gheloovige Adam: dat alle Adams afcomste sijn gheloovicheyt aengheerft hebben, ende mitsdien altsamen geloovich ende heyligh, dats nu verde van ongheloovich ende zondigh zijn gheboren.

74 4.Esd.7.48.

75 Triplijck 20.s.17.

76 Tripl.16.s.13.

77 Predicanten argumenteren teghen henself.

78 Mat.3.9. Ioan.8.39.

Dat vijfde Capittel.
Of Adam de gantsche menschelijc`ke nature heeft bedorven.

          1.

IN Adam waren tweereleye gedaenten of qualiteyten: een na Godes, ende een na Adams werck. Na Godes werck was in Adam gheschapen een goede nature tot voortteelinge van haerself met ghelijckheyt. Dese is oock tweereleye, als een die veranderlijck is, ende een die onveranderlijck is: ende dit soo wel na der zielen, als na den lichame.

          2.

Onveranderlijck was in Adam, ende is nu noch in allen menchen, die menchelijcke nature na der zielen, daer inne: dat het noch in Adams, noch in gheen sijnre nacomers machte of wille en stondt, oock noch niet en staet, sijn eyghen selfs, swijghe sijnre nacomelinghen ziele te doen worden sterflijck ofte onredelijck. Maer na den lichame is die menschelijcke nature onveranderlijck daer inne, dat in geens menschen wille noch machte en heeft ghestaen ende als noch niet en staet, te maken, dat door lijflijcke voortteelinghe van hem souden comen Voghelen, Visschen, Draken, Leeuwen of menschen met twee hoofden, met een ooghe of andere monstrose gheboorten.

          3.

Wederomme is de menschelijcke nature veranderlijck geschapen inden eersten mensche, so dat die ingeschapen goetheyt, gerustheyt, ontschuldigheyt ende eenvuldigheyt sijnre zielen, vermits Godes voorcomende ghenade, ende sijn selfs wille ende werck verandert mochte hebben in beter, door vercrijginghe

[fol. 516.v]

van wijsheydt rechtvaerdicheydt ende meer andere deughden: soo hy wederomme vermits het afwijcken van Godes genade ende sijn selfs wille ende werck, mochte sijn ziele veranderen in quaet, onrustigh, schuldigh, dubbelt ende in't becomen van sotheydt, ongherechtigheyt [e]nde meer andere zonden, 'twelck oock is geworden. So mochte hy oock door deughden, ende sonderlinghen door matigheydt in eten, drincken, byslapen, arbeyt ende anders langhe ghenoten hebben ghesondtheydt, sterckheydt des lichaems, ende oock door onmatigheydt ende anders spoedelijck in sieckten ende cranckheydt vallen. Soo dat hier oock blijckt die veranderlijckheydt der naturen, in ziele ende in lijve.

          4.

Tot uytbeeldinghe mijnre meyninge van de onveranderlijckheydt van de menschelijcken nature na den lichame ende na de ziele, daer sy onveranderlijck in zijn, hadde ick ghechre⁷⁹ven alsoo: Men snijde yemanden af handen ende voeten: sal daer door sijn nature so verdorven zijn, dat hy handeloose ende voeteloose kinderen sal, teelen? ick houde wel neen. Het blijckt oock opentlijck neen inde besneden Ioden, welcker Soontgens niet besneden, maer metten voorhuydt ter werelt comen. Wat gheest sulcks doch anders te kennen, dan dat de mensche gheen machte en heeft, om door sijn werck die nature, een ordeninghe Godes zijnde, in hare voortteelinghe te verderven?

          5.

⁸⁰Hier op antwoordt ghyluyden met ronde bekentenisse der waerheydt aldus: Waer op wy tot antwoorde bekennen waerachtigh te zijn dat de mensch geen macht heeft, om door sijn werck ofte ghebreck die nature in hare voortteelinge te verderven. Dese uwe bekentenisse van't voorseydt mijn segghen (dat oock niemant mach ontkennen) neem ick aen. Also mede d'exceptie by u daer by ghevoeght, te weten, tenzy dat het Godt alsoo believe te ordonneren. Daer bekendy mede dat Adam voor hem selve wel conde verdorven wesen, sonder ons die verdorvenheyt aen te erven. Maer het heeft Godt anders belieft, te weten, dat sijn verdorvenheyt tot alle sijne nacomelinghen soude comen door de voortteelinghe.

          6.

Dat u seggen staet u nu toe te bewijsen. Dit bestady daer oock. Waer met? met eenighe text houdende: God wilde door Adams zonde die menschelijcke nature bederven? geensins. Dat Godt seyt tot Adam, tot welcken dage ghy van den Boom eet suldy die menschelijcke nature bederven? geen dingh minder. Met eenige ander spreucke 'tverderven van de nature eenighsins met brenghende? oock niet. Met eenighe vaste ende clare volghreden ofte collectie? Neen voorwaer, nergens vindtmen inde gantsche Bybele vande verdorven nature geroert, oock met een eenigh woordeken niet. Maer daer leestmen ter contrarien wel van boosheyt (niet na, maer) teghen ^* de nature, van zonde of ghebruyck (niet na, maer teghen de ^† nature, ende van soo goeden nature (ende dat noch in Heydenen) dat sy ^‡ natuerlijck deden des Wets inhoudt. Dat inhouden is goet. Dat goet desen sy natuerlijck. Mach 't een quade Boom zijn die natuerlijck sulcke goede vruchten draecht? Christus self daer neen toe segghende tuycht claerlijck, dat een ^* quade Boom geen goede vruchten mach draghen. Soo moetmen nu seggen dat het volbrengen van des Wets inhouden quaet is, of dat de waerheyt hier onwaerheydt seydt, of dat die nature der menschen niet en is verdorven.

          7.

Dat en zijn nu geen duystere of verde gehaelde collentien, maer clare tuyghnissen van de nature self sprekende ende opentlijck hare goetheydt betuyghende. Lieve waer met bewijst ghyluyden nu u segghen, te weten, dat het Godes wille zy dat der menschen nature (hier af spreken wy, daer af ghy allencxkens wijckt op't verderven van alle menschen) of (so ghy't nu bewimpelt) dat Adams verdorvenheydt tot alle sijne nacomelinghen soude comen door sijn voortteelinge? brenghdy een eenighe text voort houdende vander naturen verdorvenheyt? Neen. Maer drie gebogene, gecromde ende verachte spreucken, te weten Iob.14.Psal.51. ende Rom. 5. seggende die selve sulcks claerlijck te betuyghen.

          8.

Hoe claerlijck die laetste twee dat betuyghen (die oock van gheen nature noch van haer bederf een woordeken niet en reppen) is hier voor lib.ij.cap.7. ende 8. meer dan genoegh ghesien.Want daer blijckt dat sy het tegendeel van sulcks, dats wat anders (dan sulcks ghy hier seght) te bewijsen. Nadien men nu gemeenlijck het schoonste broodt (somen seyt) op't venster leyt, ende die twee uwe Hooftpilaernen van dit u ghebou so lichtelijck daer henen ghevallen zijn, immers self 'tghebou omme stooten, dats verde van onderstutten: so vermane ick nu rechtelijck tot volcominghe van u toesegghen, namentlijck van te bekennen, niet alleen dat die Schrifturen u tot dese uwe meyninghs bevestiginghe gantsch ondienstelijck zijn: maer oock⁸¹ dat uwe principale grondt omme gestooten, ende dat deselve uwe opinie onwaerachtigh is. Daeromme nadien die twee plaetsen hier voor in manieren voorseydt by my nu al zijn ghehandelt, soowijse ick u daer te rugghe,⁸² ende come hier opte derde, te weten Iob 14. om te sien of die een hayrken meer, dan d'ander helpen mach om dese uwe van selfs sinckende opinie te onderstutten.

          9.

Dese spreucke vertaelt d'oude oversettin⁸³ghe aldus: Wie mach reyn maken, dat van onreynen zade is ontfanghen? Ghy niet, die alleen zijt? Gheen van al d'andere Oversettingen by my noch gesien, en houden die woorden van zade, noch van ontfanghen, maer eenighe aldus, anderen also, ende elck anders dan ander. De Nederlandtsche Liesveldtsche (daer af vele veel ho[u]den) seydt, Wie wil eenen reynen vinden, by den genen, daer gheen reyn en is? Castellions houdt: Daer

79 Nu.150.

80 Triplijck. 70.s.73.

* Iud.19.24.

† Rom.1.20

‡ Rom.2.14

* Mat.7.18

81 Triplijck.s.132.

82 Lib.ij.cap.7 ende 8.

83 Iob.14.4.

[fol. 516.r]

en is gheen die reyn uyt het onreyne soude maken. Ende de Zurichsche brenght mede: Wie wil doch reyn maecken dat van onreynen comt? niemandt? Daer sietmen alreede maer in drye of vier oversettinghen, gheen cleyne veranderinghe. Ten aenschou van dewelcke ick met groote reden mochte weygheren te beantwoorden, swijghe toe te laten, een so onsekeren tuyghnisse, ter tijt ende wijle toe ghy geloofwaerdelijck bewesen sult hebben, welcke oversettinge van allen in desen spreucke, die waerachtigh zy.Want met twijfelachtighe tuyghnissen en machmen geen twijfelijcke saken ontwijfelijck bewijsen. Ende dit is d'oordake geweest, daer door icx de moeyte niet waerdigh hebbe gheacht desen spreucke hier voor in't tweede Boeck te stellen ende te wederlegghen. Maer siende dat sy hier voortcomt, ende dat ghyse noch hebt willen stellen in 't voorste glidt van de twee anderen, hebbe ick noch ter loop daer op willen seggen 'tgene volght, ende dit noch al na d'oude oversettinghe by u ghebruyckt selve.

          10.

Het woort, onreynigheyt, inde H. Schrift,⁸⁴ beteeckent onreynigheydt der zielen ende daer by zonde, als by Paulum: ende oock mede⁸⁵ lijflijcke vuylheydt die gheen zonde en is, als by Moysen. Alsoo staet u luyden dan noch voor al schr[i]f[t]matelijck te bewijsen, dat Iob hier verstaen heeft die sondelijcke onreynigheydt der zielen, ende niet des lichaems onsondelijcke onreynigheydt. Dat suldy langhsaem doen. Ende sonder dat vastelijck te bewijsen, en mach dese tuyghnisse noch al mede niet altoos voor u doen.

          11.

Of ghy dit noch al schoon conde bewijsen: so most ghy dan noch bewijsen dat onse zielen voortcomen uyt Adams ziele. Ghemerckt de zonde ende dese onreynigheyt sulcx inder zielen bestaen, datse daer uyt verdreven zijnde, de uyterlijcke m[e]nsche reyn is. Maer dit suldy met Augustino eer wenschen, dan niet wen⁸⁶schen, 'tgheen onwaerachtigh is, waerachtigh maken. Oock loochenen ende wederspreken dit opentlijck (so nu altemet is verhaelt) u Bullinger ende Beze: daer teghen ick u luyden eerst laet worstelen, soo't u ghelieft heurluyden grootachtbaerheydt, in verachtinghe te brenghen.

          12.

Maet teghen den Apostel Paulum soudy eerst moeten campen, soo ghy dese onreynigheyt des lichaems wilde verstaen zondelijck te wesen. Want die seyt dat niemant opt sijnen vleesche en heeft ghehaet, maer dat hy dat onderhoudt ende voedt, gelijck Christus sijn Kercke. Is Christus sijn Kercke vyant? is die quaet? macht quaet zijn dat de goede niet en haten? immers ghy most eerst tegen u self strijden, daer ghy seght dat het sichtbare⁸⁷ lichaem als een grove leefloose romp, gheen lust noch wille, ende over sulcks geen zonde en heeft. Macht quaet, sonderlijck, of onreyn zijn dat gheen zonde en heeft? hoe mach dan 'tsichbare vleesch onreyn zijn ende sondich uyt Adam hervoort comen na de voortteelinge?

          13.

Nu bestaet de geheele mensche in lijf ende ziele. Het lijf dat wy ontwijfelijck van Adam hebben, blijckt nu uyt het betoonde, geen sondelijcke onreynigheydt in sich te hebben. Inde ziele, als niet uyt Adam door voortteelinge voortcomende, en machmen van Adam gheen sondelijcke onreynigheyt aenerven. So blijckt nu claerlijck ende waerlijck, dat gheen mensche eenige sondelijcke onreynigheyt door Adams voortteelinge en wert aengheboren noch aengheerft. Macht dan Godes ordeninghe zijn, dat gheschieden soude 'tgeen opentlijcken blijckt dat niet en geschiedt? Dit leerdy dan teghen de waerheydt.

          14.

So is dan dese uwe spreucke 'tonrecht by u inne ghevoert, soo daer uyte nu is gesien, als sy noch op't schoonste voor u na u innevoeren toeghelaten ware. Wat soudet dan zijn of wy d'andere texten, meest al een gheheel ander meyninghe met brenghende, daer teghen bestonden voor te halen? Lieve bedenckt u doch recht. Soude Godt van soo wichtighen sake soo gantsch stom zijn in sijne Schrifture? of is hier minder aen gheleghen, dat al 'tmenschelijcke gheslachte beroert, dan aen die melaetsheydt Gehasi met sijnen afcomste? Daer druckt de heylighe Schrift wel naecktelijck uyt dese woorden: Maer Naamans melaetsheyt saldy aencle⁸⁸ven ende dijnen zade tot inder eeuwicheydt. Dats claer uytghedruckt op een cleyn ende verworpen ende knechtelijck huysghesindeken: waer leestmen sulcks gheseydt tot Adam ende van't gantsche menschelijcke gheslachte? waer seydt Godt tot Adam, die verderfnisse, sonderlijcke melaetsheydt of ongherechtigheyt saldy aencleven ende dijnen zade tot inder eeuwigheyt? Nerghens inde gantsche Bybelsche Schriften.

          15.

Hier voor is verhandelt Iobs spreucke in d'oude oversettinghe staende aldus: Uan⁸⁹ mijne kindtsheyt af is met my opgewassen die barmherticheydt, ende sy is met my voortghecomen uyt mijne moeders lichame. Soo ghy my hier nu mede toestaet dese oversettinghe: als ick u nu hier dese uwe oversettinghe hebbe ghedaen: suldy niet terstondt moeten bekennen dat Iob selve niet onreyn noch sondigh en mocht gheboren wesen? dit en mach hy ymmers niet zijn, die daer is geboren met deughde: met deughde, welcks⁹⁰ hanteringe den menschen sal doen innegaen in des Vaders Rijcke: oft macht een sondelijcke onreynigheyt zijn die't selfs alles reyn maeckt?

          16.

Dit doet der aelmoessen barmhertigheyt.⁹¹ Dese was (na u luyden van d'oversettinghe by u luyden self ghebruyckt) in Iob selve al van Moeders lijve aen. Soo was dan Iob selve reyn, ende alle dinghen waren hem reyn. Hoe mocht hem een sondelijcke onreynigheyt⁹² van Adam aengheboren wesen? Was oock(soo nu blijckt) dese Heyden Iob niet onreyn gheboren: hoe vele te minder sullen

84 Eph.5.5.

85 Levit.15.2.25.Ec.

86 August.Epist.28.

87 Triplijck.5.s.4.

88 4.Re.5.27.

89 Iob.31.18.

90 Mat.25.34.35.Ec. Luc.11.41

91 Triplijck[.]s.130.

92 Titus 1.15.

[fol. 517.v]

der gheloovighen kinderen onreyn gebooren⁹³ wesen? Hier toe seghdy self neen, met die woorden, dat sy uyt ghenaden inden bloede Christi ghereynight ende door den H.Geest ghereynicht worden, ende dat oock selfs in Moeders lichame. Soo en is dan dese sondelijcke onreynigheydt, door Adams zonde niet aengheboren der ongheloovighen, noch oock der gheloovigen kinderen: wien mach sy dan aengheboren wesen? niemanden ter werelt. 'Tghene nu volghens uwen inghevoerden text blijckt in niemanden te geschieden: hoe suldy bewijsen dat sulcks door Godes Ordonnantie ende wille geschiet in alle Adams nacomelinghen?

          17.

Ende ofmen u luyden tegen die waerheyt noch al mochte toelaten dat Adam niet alleen sich self, maer oock die nature verdorven hadde ghehadt: wat sal u dat vorderen⁹⁴ tot stijvinghe van dese uwe opinie? verstady't niet dat Adam niet alleen hem self, maer oock die gantsche menschelijcke nature verdorven soude hebben? ja ghy. Bekendy oock niet selve dat de cracht Christi, om ons voor Gode heyligh te maken, verde te boven gaet die cracht der verderfnissen om ons te ontreynighen? ja ghy oock.

          18.

⁹⁵Nu vraghe ick u luyden of Christus die menschelijcke nature waerachtelijck heeft aenghenomen, dan niet? ghy seght ja. Heeft sijn cracht in't aennemen van onse menschelijcke nature deselve onse nature gantschelijck gheheylight, vernieut ende ghebetert? of maer voor sijn aenghenomen deelken al⁹⁶leen? Niet gantschelijck, maer niet dan voor sijn deel alleen, antwoordt ghy, uyte beduydinghe van dese woorden.

          19.

Wt dese uwe voorghemelde eyghen woorden moet ghy nu bekennen een van beyden: te weten, dat Adams cracht der verderfnissen, om ons te ontreyninghen verde te boven gaet, die crachte Christi om ons heyligh te maken voor Gode: ghemerckt na u eyghen seggen Christi heylighmakende crachte haer niet voorder en heeft gestreckt, dan in't heyligh ende reyn maken van sijn deelken der menschelijcker naturen alleenlijck. Daer tegen, so ghy leert, Adams verderflijcke cracht haer ghestreckt heeft, niet alleen in Adams deelken der menschelijcker naturen, maer oock in die gheheele menschelijcke nature.

          20.

Ende dit segghende wederspreeckt ghyluyden opentlijck uwe eyghen woorden, van dat die crachte Christi om ons heyligh te maken verre te boven gaet, alle die cracht (daer inne oock Adams cracht is begrepen) der verderfnissen om ons te ontreynighen. 'Twelck gheen cleyne noch twijfelijcke contradictie is, waer mede ghy uwe leere kleyne eere aen doet. Ende daerenboven onteert ende lachteert sulck u segghen oock naecktelijck die salighmakende cracht ons Heeren Iesu Christi, als onmachtigher zijnde (na dese uwe leere) om te reynighen ende te salighen, dan de verdervers cracht is om te besmetten ende te verderven: 'twelck in mijnen ooghen een blasphemie is.

          21.

Maer soo ghy vermijden wilt dese blasphemie tegen Iesum Christum ende het wederspreken van uwe eyghen woorden: soo moet ghy bekennen een van beyden: te weten, dat ghelijck Adam gheen wille hebbende om sich self, veel minder om die gheheele menschelijcke nature, te ontreynighen ende te verderven, sulcks nochtans volcomelijck heeft vermogen te doen ende gedaen, so ghyluyden leert: dat misdien oock Christus ghecomen zijnde ende wille gehadt hebbende (so de gantsche H. Schrift betuyght ende ghy⁹⁷luyden oock self belijdt, segghende dat Christus daer toe is gecomen) om 'tghebreck der naturen gantsch wech te nemen, die te beteren ende te heylighen, sulcks oock heeft vermogen ende gedaen, ende dat mitsdien oock die gantsche menschelijcke nature wederomme gantschelijck gheheylight, ghereynight ende ghebetert is.

          22.

Of, wildy daer immers noch oock niet aen, ende en wildy nochtans oock in't cleynder maken van de cracht Christi om te ghenesen, dan Adams om te verderven, den Salighmaker Iesum niet lasteren, oock uwe eygen woorden niet loochenen: so moet ghy in allen ghevalle noodtsakelijck bekennen, dat, ghelijck de heylighmakende crachte Christi niet meer en heeft ghereynight dan sijn eyghen deelken van de menschelijcke nature: alsoo mede die verderflijcke crachte Adams niet meer en heeft mogen ontheyligen, verontreyninghen of verderven, dan mede maer sijn eyghen deelken vande menschelijcke nature. Wy handelen hier simpelijck van de cracht van reynighen ende ontreynighen over wederzijden, ende niet vande middelen waer door ende hoe sulcks gheschiet.

          23.

Hier en meughdy niet af, buycht ende cromt u soo ghy condt. Ende dit segghende, suldy noch ghelijckewel teghenspreken uwe eygen woorden, dat Christi heyligende cracht des verdervens crachte verde te boven gaet. Want het aldus noch maer op't laetste ghenomen, ghelijck teghen malcander staet. So dat Christi cracht dan niet meer en reynight dan Adams cracht en besmet: te weten elck maer sijn eyghen deelken naturs, ende met sulck seggen noch Christum noch u selve van oneere verschoonen mogen. Maer dan moet ghy noch al mede teghen uwe opinie bekennen, dat Adam niet die gantsche menschelijcke nature, maer alleenlijck sijn eyghen deelken natuers, dats hem selve, ende niet ons sijnder nacomelinghen, verdorven heeft gehadt.

          24.

Waer blijft hier dan noch al mede uwe erfzonde, uwe verdorven nature? uwe ordonnantie Gods, het ghelieven Godes, by u luyden ghedicht, dat door Adams zonde sijne verdorvenheydt tot alle sijne nacomelingen of inde geheele menschelijcke nature soude comen, door die voortteelinghe?

93 j.ant.pag.37.

94 Triplijck.s.101.

95 Triplijck.pag.95.s.101.

96 Ibidem.

97 Triplijck.93.

[fol. 517.r]

Dat seste Capittel.
Of Adam self ghenesen is gheweest.

          1.

⁹⁸DAt Adam self aen Christum geloovende een goede wille of gheneyghtheydt hadde vercreghen, bekent ghyluyden selve. U Catechismus leert dat wy altsamen van naturen geneyght zijn Gode ende ons Naesten te haten, 'twelck een quade gheneyghtheydt is: ende dit om Adams zonde van den welcken wy die quade geneyghtheyt erven. So moste Adam noch selve die in sich hebben ghehadt, als hy kinderen wan. Dit is ongelooflijck. Want die quade gheneyghtheydt mochte in Adam selve soo weynigh blijvelijck zijn, als die goede daer mee was gecomen: als die duysternissen moghen blijven in een lucht daer inne het licht der Sonnen met sijn clare radien inne is stralende. Soo moet uyt dese uwe eyghen woorden nu volgen, dat die quade genegentheyt doe voorts self niet meer en bleef in Adams eyghen nature. Soo en mochte Adam oock onse naturre niet aenerven 'tghene niet en was in sijn selfs nature, te weten, die quade ghenegentheydt.

          2.

Het quade, seghdy, en is alsoo niet teffens in Adam ghebetert gheweest. Antwoort. Men leest van Adams eene zonde, niet van vele. Ghelijck nu een Bontecraey geen⁹⁹ Winter en maeckt, soo en maeckt een zonde gheen ghewoonte van zondighen. Behalven dat soo bekendy self dat de ghenade Christi crachtigher is, als die zonde Adams. Heeft nu de venijnighe Drancke van Adams zonde die nature Adams ende onser aller terstondt gantschelijck bedorven: die gheneselijcke drancke van Christi ghenade, als crachtiger zijnde dan Adams zonde, heeft sijn ende ons aller nature terstondt als hy die innam, gantschelijck weder goedt ghemaeckt. Dit moet ghy bekennen, of uwe woorden ontkennen, van dat de ghenade Christi crachtigher is als de zonde Adams. Maer met dit ontkennen, soudy Christi Godtheydt ende almoghende cracht ontkennen. Soo blijckt noch al dat Adam self ghenesen was, ende ons gheen sieckte of quaetheydt (ghemerckt die in hem self niet meer en was) en heeft moghen aenerven.

          3.

¹⁰⁰Ghyluyden seght self dat Adam door den gheloove versoent was met Gode. Insghelijcks bekendy dat niemandt met Gode versoent en wordt door Christum, of hy en wert oock met een ghereformeert na den beelde Godes, soo dat het eene van't ander niet en mach zijn verscheyden. Hier en mach u niet meer dan hier naest voor te hulpe comen uwe ghewoonlijcke uytsluyp, van dat die reformatie allencxkens gheschiede in hem, sonder mede u self te loochenen in u seggen van dat Christi ghenade crachtigher is dan Adams zonde. Dat waer Christo, ick swijghe u selve. cleyne eere aenghedaen. Uermochte dan Adams zonde hem teffens gantschelijck te deformeren: Christi ghenade heeft oock vermoghen Adam teffens gantschelijck te reformeren. Adam self was dan gereformeert¹⁰¹ na den beelde Godes. In wat volcomene goetheydt Calvijn dit beelde Godes seydt te bestaen, heeftmen hier voor moghen sien: so stont dan Adam wederomme ghereformeert zijnde in sijn eerste volcomen goetheyt. Hoe mocht doe zijn nature meer zijn bedorven? hoe mochte dese goede ghenesene ende gereformeerde Adam sijn selfs kinderen (veel minder ons) eenighe quaetheydt, sieckte of ghedeformeertheydt der naturen aenerven?

          4.

My dunckt dat ick met u luyden handelende met Begijnen handele, so genaemt om dat sy altijdt beginnen, maer selden eynden. Spreecktmen hier vande beloofde ghenesinghe ende ghehoorsaemheydt van Gode ons in Christo belooft: t'elcken comdy voort met u beginnen, segghende sulcks begint hier, maer na der doodt sal't eynden ende volcomen zijn. Ick heb altijdt verstaen dat ter plaetsen daer de strijt is, daer oock ende niet elwaerts die verwinninghe moet zijn. Hier ter werelt strijtmen, hier moetmen dan verwinnen. Maer hier na comt de belooninghe ende crooninghe. Maer of ick u dese kenbare onwaerheydt noch al mochte toelaten: soo mach sy u opinie noch al niet helpen, maer wel vernielen. Want dan sal ick seggen also: Dat Christi ghenade crachtigher is dan Adams zonde, bekendy. Gheneest Christi ghenade hier niemant gantschelijck, so en wont Adams zonde niemandt gantschelijck, ende mitsdien oock niet Adam selve. Soo is dan Adam niet gantschelijck verdorven geweest. Hy heeft dan oock gheen sijnre nacomers gantsche verderfnisse moghen aenerven, so ghy dan qualijck leert ende de Ro. Catholijcken wel leeren. Ende daer met valt ter neder u erfzonde so ghy die leert, namentlijck sulcke gantsche verdorvenheyt, dat de mensche niet goedts mach dencken, vele minder willen. Soo blijft de wille noch vry Ec. ten ware dan sake dat ghy hier nu teghen u segghen selve Adams zonde crachtigher wilde maken, dan Christi ghenade.

          5.

Behalven dat, sal ick noch met vasten grondt moghen segghen alsoo: Wat crachtighste is, dat heeft crachtigher werckinghe dan dat oncrachtigher is. Adams zonde oncrachtigher wesende dan de genade Christi, heeft vermoghen Adam ten halven, of maer in't deel te wonden of te verderven. Of nu schoon Christi ghenade (hoewel crachtigher dan Adams zonde zijnde) Adam soo hy heel ghewondt ende verdorven ware gheweest, niet heel en soude hebben moghen genesen of goet maken: so heeft sy ymmers, als crachtigher zijnde dan Adams zonde, ten minsten so vele moghen ghenesen ende goedt maken, als de minder cracht van Adams zonde heeft moghen wonden of verderven. Soo moet ymmers noch al mede noodtsakelijck ten minsten sulcke halve wondinge ende verdervenisse oock door Christi ghenade niet ten

98 Triplijck. s.86. v.Uraghe.

99 Triplijck.pag.126.

100 Triplijck.pag.63. Triplijck. s.90.

101 j.lib.cap.6.s.2.

[fol. 518.v]

halven, maer gheheelijck genesen ende ghebetert zijn gheweest. Is dit, alst moet zijn, so en mocht Adam ons gheen wonde of verderf, die hy self niet meer en hadde, ons geensins aenerven.

          6.

Vraghe ick u luyden of Adam herbooren was. U schrift sal my antwoorden, ja, met dese uwe woorden: Aengaende de persoone¹⁰² Adams, soo bekennen wy wel, dat hy aen Christum gheloovende, deur desselven Gheest wederboren ende vernieut is. Welaen, wy worden herbooren na der zielen of na den ¹⁰³ lichame, of na beyde. Calvijn seydt: Niet na den lichame beveelt hy (Christus) herboren te worden. Alsoo vraghe ick of die gheboorte gheschiet voor een deel oft in't gheheel? Calvijn antwoort ter selver plaetse aldus: Maer¹⁰⁴ die ziele en wordt niet herboren, als maer een deel van haer wert verbetert: maer als sy geheel werdt vernieut.I

          7.

Soo was dan Adam, na u eyghen schrijven self herboren. Ende dit niet na den lichame, maer na der zielen, daer inne (oock als ghehoort is) de zonde plaetse hadde. Adam was dan oock verbetert ende vernieut, nietin't deel, maer in't gheheel. Het goet en mocht in hem niet levendigh worden, oft quade en moste sterven: gelijck hy oock niet en mochte vernieut zijn, als 't oude noch in hem bleef: ende dit alles niet voor een deel, maer in't gheheel. So en was dan in desen heel herboren ende heel vernieuden Adam, geen quaet meer, oock niet meer van't oude verderf. So en mochte oock Adam niet quaets noch verderfs aenerven, ende dit oock niet na der zielen selve, daer inne sulcks bestaet: of noch al schoon onse zielen door voortteelinge van Adams ziele in ons quamen. Hoe vele te minder noch, nu ghy noch niemant en cont doen blijcken, dat wy onse zielen door Adams voortteelinghe erven ofte ontfanghen?

102 Tripl.79.s.86.

103 Instit.ij.47.

104 Instit.ij.47.

Het sevenste Capittel.
Of Christus in den vleesche is ghecomen om den gheloovighen te ghenesen hier inder tijdt.

          1.

¹⁰⁵GHyluyden bekent wel dat Iesus Christus inde werelt is ghecomen om sijn volck saligh te maken van heuren zonden, insgelijcks dat sulcks sijn ampt is. Oock getuyghet de H. Schrift opentlijck, dus is my dat onnoodigh te bewijsen. Maer noodigh ist my te bewijsen dat sijn wille is om sulcks hier te doen, ende dat hy't doet. Want dit ontkendy opentlijck op dese mijne vraghen.

          2.

¹⁰⁶Heeft Christus de wille niet ghehadt, om Adams wonde hier gantschelijck te ghenesen? heeft hy de macht niet gheadt om 'tselve te doen? Wy antwoorde (seghdy) dat hy die macht wel hadde: Maer dat hy de wille ghehadt soude hebben, ofte noch heeft, bekennen wy niet. Ghy seght dat hy daer toe gecomen is: dit most ghy bewijsen, te weten, dat hy ghecomen ware om sijne gheloovighen hier in dit leven, soo volcomen te maken, datse gantsch geen beweginge totter zonden meer souden hebben. Dat zijn uwe eygen woorden Mannen.

          3.

Dit u onbedacht loochenen van Christi wille om Adams wonde hier gantschelijck te ghenesen, en hadde ick van u luyden niet verwacht: ende noch veel min u ontrouwe arghelist daer by ghebroddet: van soo volcomen te maken, datse gheen beweginge meer totter zonden hebben. Want so vele dit laetste aengaet, en ist selve gheensins begrepen in mijn vrage van Adams wonde gantschelijck te ghenesen.

          4.

Want laet ons nemen(so voor te vollen is bewesen) dat Adam self van sijn eygen wonde door Christum genesen, ende wederomme in sijn gheschapen onnooselheydt (ja oock wijsheydt ende rechtvaerdigheydt, soo ghy die leert in hem gheschapen te zijn) ghestelt ware geweest: sout ghyluyden dan niet moeten bekennen dat hy volcomelijck ghenesen ware gheweest? ick achte wel ja. Soude hy Adam daeromme, meer dan te voren, gheen beweginge meer ghehadt mogen hebben totter zonden? of en creegh hy dese beweginghe niet al voor sijnen val als hy noch stondt in sijn gheheel? Dat meughdy niet ontkennen. Alsoo en meughdy hier nu mede niet ontkennen, dat ghy hier niet oprechtelijck en handelt, dat ghy ontrouwelijck meer voeght tot mijne woorden, dan daer inne is, ende dat ghy meer arbeyt om argelistelijc te ontsluypen, dan rondelijck te antwoorden op mijne vraghen. Want of wy hier al volcomelijck waren genesen van Adams wonde, daer uyt en soude niet volghen dat wy beter ende sekerder souden zijn, dan Adam selve en was voor sijnen valle noch in sijne oprechticheyt staende.

          5.

Maer of ick al seyde dat Christus den geloovigen sich self sijn gesontmakende woort gantschelijck onderwerpende, wel in sulcker wijse wil ghenesen van Adams (so wildy't) wonde, dat sy hem toebehoorende, haer vlees met sijnen lusten ende begheerlijckheyden soo ^* ghecruyst souden hebben, ende de zonde ^† sulcks gestorven souden zijn, dat sy die niet meer en mochten leven, dat sy niet meer en mochten ^‡ zondighen, ja dat die quade henluyden niet en mochte ^* aenroeren (sonder 'twelck gheen becoringhe en is) so weynigh als yemandt den ^† appel van Godes ooghe mach aenroeren: Soude u al moghen duncken dat ick onschriftelijcke of onware saken voortbrachte?

          6.

Waendy datte, soo berisp uwen Calvijn ende met hem Augustinum, die volgens des¹⁰⁷ Apostels woorden: waer de zonde overvloedigh is gheweest, dat daer de ghenade noch meer overvloeyet heeft, vrymoedelijc hebben derren schrijven dese woorden: Die ghenade¹⁰⁸ om in't goede bestendigh te blijven indien hy

105 Mat.1.21.

106 Triplijck.s.89.

* Gal.5.24.

† Rom.6.2.

‡ 1.Ioan.3.1.

* 1.Ioan.5.18.

† Zach.2.8.

107 Rom.5.20.

108 Instit.ij.52.

[fol. 518.r]

wilde, was Adam ghegheven: maer ons wert ghegheven dat wy willen, ende dat wy metten wille die begheerlijckheydt overwinnen. Also hadde hy die machte, indien hy wilde: maer niet het willen dat hy mochte: ons werdt gegheven het willen ende het moghen. D'eerste vryheydt was, te moghen niet sondigen, maer d'onse is veel grooter, (te weten) niet te moghen sondighen. Ende op datmen niet en soude meynen dat hy (seydt Calvijn van Augustijn) sprack van de toecomende volmaecktheydt na de onsterflijckheydt, so neemt hy desen schrupule een weynigh daerna wech. Dat zijn Calvijns woorden uyt Augustino.

          7.

Daer siedy nu by Augustinum, ende by uwen Calvinum hem daer inne toestemmende, opentlijck bekent ende betuyght, dat onse vryheydt meerder is dan Adams was voor synen valle: soo dat daer hy wel mochte, wy niet en moghen sondighen, ende dat hier inder tijdt. Dat oock die ghenade ons is ghegheven van den Vader, door niemanden anders dan door sijnen Sone Jesum Christum, suldy niet loochenen te wesen soo wel Calvijns als Augustijns meyninghe. Soo seght nu dat u Calvinus met Augustino in dit haer segghen opentlijck dolen: of seght dat Iesus Christus ons die genade gheeft, sonder dat sijn wille is ons die te gheven. Of luydt u dit te leelijck (als waerlijck luydet) so bekent dat Christus wil ghehadt heeft ende noch wille heeft, om Adams wonde hier gantschelijck te ghenesen. Bekendy dan de wille, soo bekent het gheschieden, of loochent Christi Almachtigheydt.

          8.

Daer siedy nu dat noch in allen ghevalle u niet en mach verschoonen, in't ontkennen van Christi wille, om ons hier gantschelijck te ghenesen, uwe ghebrodde byvoeginghe, van gheen beweginghe meer te hebben totter sonden, daer af ick soo vele hebbe willen segghen tot bewijs, soo wel van de onwaerheydt uwer opinien, ende ontrouwigheydt uwer handelinghen, als van de waerheydt mijns gevoelen in desen van uwe quade opinie. Onwaer blijckt daer inne nu u opinie (is oock voor ghebleken) dat Christus niet en wil Adams wonde hier gantschelijck genesen: maer ontrou, oock onwaer, blijckt in dat u byvoeghsel uwe handel daer in, als ofmen niet en soude moghen volcomelijck ghenesen zijn van Adams wonde (soo ghy u gelaet) sonder beter ende veyligher te wesen dan Adam selve was, in sijn gheheel noch staende voor synen valle. Want dit mijne woorden niet in en hielden, ende oock in sich self valsch is. Ende mocht hier met nu voortgaen, soo hier meer dan ghenoech is ghebleken, dat Christus wil ghehadt heeft om ons hier in der tijt volcomelijck te genesen. Maer want dit u sluyphol doorgaens is, oock om dat hier aen den menschen hoogh is ghelegen: wil icks tot allen overvloet noch breeder bewijsen uyte H. Schrift, ende oock uyt uwe Doctoren selve.

          9.

Het woordt genesen behelst in sich wechneminge van't quade, 'twelck der zielen sieckte, ende volghens dien cranckheydt veroorsaeckt: met beschenckinge van't goede, dat der zielen ghesondtheyt ende mitsdien sterckheydt mede brenghet. Doch is daer inne te mercken desen onderscheydt, dat die genesinghe, van de cranckte soodanigh is, als die voorgaende ghesondtheydt was: sulcks dat hier anders is de ghenesinge eens kints, dan een jonghelinghs sieckte. Want eens kints ghenesinge is volcomen, als daer wederomme vercreghen is sijn voorgaende ende verloren cleyne crachte, gehlijck een jonghelincx door vercrijginge van sijne voorgaende ende verloren grooter crachte.

          10.

Nadien ghyluyden self bekent dat Christi ghenade ('twelck onser zielen medicijn is) crachtigher is dan Adams zonde (die ghy seght ons alder zielen venijn te zijn:) soo moet ghy nu ontkennen dat Christus wille is gheweest ende noch is, om yemandt hier ter werelt sijn ghenade of ghesonde woordt¹⁰⁹ mede te deylen ende inder zielen te geven: of ghy moet bekennen, dat hy wille heeft ghehadt ende heeft om hier inder werelt den geloovighen sijn genade ende genesende woort inder waerheydt te schencken ende deelachtigh te maken. Loochent ghy het eerste, soo lochent ghy het gantsche Euangelium. Lochent ghy het laetste, soo lochent ghy dat eenigh mensch op aerden gheloovighe, ick swijge herboren is. Want gelijckmen het woort moet hebben salmen't ghelooven: soo wordt oock niemandt herboren dan in ende door't woordt der ghenaden. Dit suldy u mede wel wachten te segghen. Soo seght nu dat het gesondtmakende woordt in yemanden mach wesen sonder daer sijn cracht te toonen in't ghenesen, ende maeckt dan Adams zonde buyten ons wesende crachtigher om verderven, dan Christi cracht (in sijnen woorde) in ons wesende om te ghenesen, 'twelck segghende ghy nu self sult loochenen ende Christsum lasteren. Of bekent dat Christi ghenadigh woordt den ghenen daer inne het is so volcomelijck gheneest, als Adams zonde buyten (ja laet het oock binnen zijn) ons wesende heeft moghen wonden ende cranck maken. Soo blijckt hier nu dat Christus niet alleen wil heeft om yemandt hier volcomelijck te ghenesen: maer oock dat hy sulcks wil ende doet. Daer siedy d'onwaerheydt van dese uwe opinie uyt het beken van u luyden selve. Neemt nu bewijs uyt het getuygh der Godlijcker Schrifturen: niet soo ghy de uwe invoert, gedrayt, gecromt ende met een vreemde meyninghe vermomt: maer recht ende slecht, claer ende naeckt, soo die uytdruckelijck luydet.

          11.

By den Euangelischen Prophete leestmen ditte: om onse ^* overtredinge is hy gewondet, ende om onse boosheydts wille werdt hy ghemortert. Want de boete onser straffe werdt hem opgeleydt, ende door sijne wonden zijn wy genesen. Item het ^† licht der Manen, sal zijn alst licht der Sonnen, ende het licht der Sonnen sal sevenvout wesen, als het licht van seven daghen, in den dagh als de

109 Psa.106.20 1.Tim.1.10.6.3. 2.Tim.4.3 Tit.1.9.2.8.

* Isa.53.5.

† Isa.36.26.

[fol. 519.v]

Heere de wonde sijns volcks sal verbinden, ende de slach van hare quetsinghe sal ghenesen. By Ieremiam: Hy sal dijne ^‡ litteeckenen wechnemen, ende dijne wonden ghenesen. Ende noch elwaerts: Die ^* wateren sullen ghenesen worden, Ec. Ende na dat die ^† wateren daer ghecomen sullen wesen, sullen sy ghenesen worden, ende sy sullen alle leven, daer dese beke toekomt. Item in hare ^‡ benautheydt sullen sy vroegh opstaen tot my, comt laet ons gaen totten Heere, want hy heeft begonnen, ende sal ons ghenesen. Ende noch: Ick sal hare ^* smertelijckheyden ghenesen, Item oock u die den Heere vreest sal opgaen de ^† Sonne des gherechtigheyts, ende ghesondtheydt sal wesen in synen vederen. Immers (om hier niet al den Bybel inne te brenghen) Christus las selve van hem voorseydt te zijn, dat hy was ^‡ gesonden om den ghebrokenen van herten te ghenesen.

          12.

Alle sulcke met groote menighten meer andere Prophetien luyden opentlijck opten Heere Iesum Christum. Die was dan om sulcks te doen van den Uader ghesonden. Het was dan des Vaders wille dat hy sulcx soude doen, hier inder tijdt daer hy was gesonden, ende niet hier na inder eeuwigheydt, soomen onlochbaerlijcken uytghedruckt siet Luce.1.74.75. 1.Pet.4.12. ende tot meer andere plaetsen. Nu was Christus (soo hy¹¹⁰ self van hemselve heeft gheseyt) gecomen om sijn Vaders wille te doen. Dat was dan oock mede Christi wille. So moet ghy hier al mede bekennen, dat nadien Godes ende Christi wille hier blijckt van ware ende volcomen ghenesinghe hier inder tijdt, dat hy't heeft in yemanden volbracht ende noch volbrengt: of ghy moet Godes Almoghentheydt oock Christi loochenen, ende Adams cracht om verderven, (niet jegenstaende dat synen wille niet en was) machtigher maken, dan die ghenade Christi om te ghenesen.

          13.

Wildy nu sien dat oock Augustinus ende u selfs Doctoren dese ware ghenesinge oock hier inder tijdt verstaen te sullen gheschieden: Soo leest Augustinum eygentlijck han¹¹¹delende van der naturen ghenesinghe in den gheloovighen, daer hy schrijft also: Maer een selve mensche, van een selve nature van den goeden waren Gode gheschapen, was gister ghesint na den vleesche, ende is huyden ghesint na den gheeste. De sonde is uytghedreven, de nature is ghenesen. Want soo langhe daer was de wijsheydt des vleeschs, en mocht hy gheensins die Wet Godese onderdanigh wesen. Ghemerckt so langhe daer inne is 'tghebreck van die hinckinghe, en mach daer gheensins het rechtgaen wesen: Maer 'tghebreck genesen zijnde, is de nature gherepareert. Voormaels waerdy duysternissen, maer nu zydy 'tlicht in den Heere. Dat zijn Augustini eyghen woorden. Houdt die dat der gheloovigher zielen ghenesinge hier maer stuckwijs, ende eerst na der doodt volcomelijck sal gheschieden? Vryelijck neen. Maer seydt wel uytdruckelijck van volcomen genesinge oock der naturen selve.

          14.

Aengaende u luyder selfs Doctoren, sie ick dat Calvinus mede sprekende van dese ghe¹¹²nesinge der zielen, oock niet duysterlijck geeft te verstaen, datse niet voor een deel of hier na gheschiedt, maer hier ende dat gheheelijck. Melanchton seyt dat God sijnen Sone heeft gesonden, om sijnen toorn te versoenen, ende die wonde der naturen te genesen. Oock Petrus Martyr uyt Cypriano, dat Christus de wonde ghenesen heeft die Adam inne ghebracht hadde, ende 't venijn waer mede de Duyvel onse nature vergifticht hadde. Was Christus om te ghenesen ghesonden, so Melanchton seyt, so wildy hy immers doen 'tgene hy toe was ghesonden. Immers heeft hy de wonde Adams ghenesen, so Martyr met Cypriano seyt, soo heeft hy't niet alleen ghewilt, maer oock ghedaen.

          15.

Want dese laetste en segghen niet, hy sal ghenesen, maer hy heeft ghenesen. Hier dan gheneest Christus Iesus, daer hy comt als een Salighmaker, ende niet hier na daer hy sal comen als een Rechter: hier gheneest hy den geloovigen, maer hierna sal hy straffen d'ongheloovighen: ende hier ist een tijt van wercken, maer hier na sal de nacht zijn, inde¹¹³ welcke niemant en sal moghen wercken. Ende hoewel met dit ghenoech ware, soo wil icks noch meer betoonen in't verhael van de deelen deser ghenesinge der zielen, so in't wechnemen van de sonde of onreynigheydt ende 'tquade, als in't wedergeven van de deughden der zielen, van de verloren crachten, van 'tbeelde Godes ende van de onderdanigheyt Godes. Ende eerst van 'teerste.

          16.

Calvinus commenterende totten Romey¹¹⁴nen schrijft alsoo: De Geest Gods bedouwet onse zielen metten bloede Christi, niet alleen om die te reyningen van de smette der sonden, beroerende die verdoemenisse, maer oock om die te heyligen met ware suyverheyt. Ende op een ander plaetse. Hier uyt¹¹⁵ volght dat het gheen ware dienaren Godes en moghen wesen, dan die daer maken dat sy Christo behaghen. Maer sy en moghen niet maken dat sy Christo behaghen, ten zy dan dat sy suyver zijn, ende oprecht van herten. Noch elwaerts: Van waer comen hen¹¹⁶luyden (gheloovighen) die goede wercken, anders dan dat hy (Godt) henluyden, alsoo hyse tot vaten der eeren heeft vercoren, oock met ware suyverheydt heeft willen vercieren.

          17.

Daer sietmen onlochbaer by Calvijn, dat Godt den gheloovighen heeft willen vercieren met ware suyverheyt. Het is dan oo[ck] Christi wille, die met des Vaders een is. Waer wil Godt ons met sulcke suyverheydt vercieren ende wanneer? niet hier, maer hier na in de eeuwicheyt? Hy seyt self dat die goede wercken comen uyt die suyveringe. Ende¹¹⁷ comt hier over een metten woorden Christi, van't innerlijcke eerst te reynighen; ende met¹¹⁸ Pauli woorden, dat het den reynen alles reyn is. Volgen dan die goede wercken uyte suyveringhe, soo moet die suyveringhe hier inder tijdt soo gheschieden: of anders soude

‡ Iere.30.17.33.6.

* Eze.47.8.

† 9.

‡ Ose.6.2.

* Ose.14.5.

† Mal.4.2.

‡ Luc.4.18.

110 Ioan.4.34.5.30.6.38.

111 De verbis Apost.Ser.7.tom.10.60.a.

112 Calv. Com. Isa.35.4. Instit.ij.47. 59.&c. Loci de causa peti fol.69. Loc.clas.a.loc.1.s.21.fol.73.b.

113 Ioan.9.4.

114 Val.Com.Rom.8.2.

115 Cal.Com.Isa.11.3.

116 Instit.x.65.

117 Mat.23.26, 6.22.

118 Titus.1.15.Ec.

[fol. 519.r]

men seggen moeten, dat wy hier sullen ghesuyvert worden, om hier na in d'eeuwigheyt goede wercken te wercken. Maer daer en wercktmen noch wercken der barmhertigheydt, noch andere goede werken, Neen, die moeten hier al gewrocht wesen in de werelt,¹¹⁹ soo wy niet ghesloten willen werden buyten het Rijcke Godes.

          18.

¹²⁰Het venijn ende de etter der sonden (schrijft Musculus) moet gantschelijck wechghenomen wesen, indien wy zijn onder desen Christum ende Salighmaker, of anders sullen wy ons deses Medecijnmeesters niet wel moghen beroemen. Daer seyt hy oock dat hy ons sal verlossen oock van de wortel selve alre quaden. Blijft daer sulcks werdt wechghenomen, oock de vruchte, te weten de quade begheerlijckheyt der erfsonden, ende gheneyghtheyt om Gode ende den Naesten te haten? Wat crancke eert den Medecijnmeester meer? Diens quale tot in den grondt wechghenomen is, gantschelijck is ghenesen ende niet meer en sondight, maer recht doet: of die noch den etter der sonden al 'tleven deur hier houdt in't herte, queelt, ja sieck is ende sondight? In welcke van beyden werden hier de Hemelsche Uader ende Christus meest ter werelt ghepresen?

          19.

Maer wat roept Isaias doch anders¹²¹ dan volcomen boete van onse sonden, ende ware ghenesinge van onse wonden, door 'tdierbare ende salighmakende bloet onses Heeren Iesu Christi voor ons gestort? Is Christus¹²² oock anders ergens toe ghecomen, dan om onse sonden wech te nemen. Is hy daer toe gecomen, hoe machmen ontkennen dat hy't wilde doen? Blijft de sonde noch daer sy eerst was, na dat sy al is wechghenomen, hoe mach sy inder waerheyt wechgenomen zijn? Of verstady datse imputativelijck is wechghenomen? Heeftse Adam imputativelijck in ons ghebracht? Dat suldy niet segghen. Heeft dan Christus gheen macht om waerlijck wech te nemen, dat Adam waerlijck in ons heeft ghebracht: hoe salmen Christi genade so crachtigh (ic swijge crachtigher soo ghy selve seght) moghen gelooven te wesen van Adams sonde? Sonderlinghe nadien Christi wille blijckt van die wech te nemen. Hy wil immers doen 'tghene hy om is verschenen: hy wilt oock waerlijck ende niet waenlijck doen: soo u Calvinus selve wel uytdruckelijck verclaert, daer hy com¹²³menteert op de voorseydt woorden des Apostels.

          20.

Dat sulcks oock by den Heere ghewilt ende oock ghedaen wordt hier in der tijdt, ende niet hier na, betuyghen des Apostels woorden daer aen volgende, dat alle die in Chri¹²⁴sto blijft, niet en sondight. Wie weet niet datmen hier na niet meer en sal sondighen? Soude dit wechnemen van onse sonden niet gheschieden moghen dan door den lijflijcken doodt, men sal die meer cracht dan Christi doodt moeten toeschrijven. Soo souden oock de sonden ons, maer wy niet die sonden verlaten. Ende soo en hadde oock Christus in sijnen onschuldigen doode, onse sonden doodende, niet soo vele machts om waerachtelijck hier inder tijdt onse sonden te dooden, ende sijn gherechtigheydt levendigh te maken, nadien sijn wille blijckt: als Adam (die sulcks niet en wilde) om door sijn schuldigh leven de sonde in ons levendmakende, waerachtelijck hier inder tijt d'onschult in ons te dooden, ende sijn ongerechtigheyt in ons levendigh te maken. Maeckt ghy sulcks leerende Adams verderflijcke cracht niet meerder dan Christi ghenesende ende heylsame crachte?

          21.

Laet ons eenmael sien wat oock het eynde is, daer toe die ghenesinghe ende verlossinghe gheschiedt: wy sullen haest mercken waer ende wanneer die gheschiedt. Paulus¹²⁵ seyt dat Christus voor allen is gestorven, op dat die daer leven, niet meer haer self en souden leven, maer den ghenen die voor henluyden is gestorven ende verresen. Hier ende niet hier na leeft de Christen sijnen Christo, mits barmhertigheydt doende aen sijne ledeken. Op dat wy (seyt Petrus) de sonde ghestor¹²⁶ven zijnde, souden leven die rechtvaerdicheyt des genen, door wiens bloet wy verlost zijn. Hier ende niet hier na, leeft ende oeffentmen die deuchden, maer hier na genietmen d'eeuwighe vruchten der deuchden. Item noch: Nadien dan Christus voor ons inden vlee¹²⁷sche heeft gheleden, soo wapent u metten selven sinne. Want wie gheleden heeft inden vleesche, die heeft opghehouden van den sonden: omme nu niet na menschelijcke begeerlijckheyden, maer na Godes wille te leven den tijdt die noch over is. Daer hy seyt, den tijdt die noch resteert of over is, en wil hy immers niet seggen hier na in d'eeuwigheyt daer gheen tijdt en is. Daer en comen oock gheene menschelijcke begeerlijckheyden, om die daer te leven. Soo seyt oock Zacharias¹²⁸ het eynde daer toe wy hier verlost worden door Christum, te weten, dat wy souden Goden dienen in heyligheydt ende gherechtigheyt die hem aengenaem is, alle de dagen onses levens. Wie mach dat buygen of drayen op ten eeuwigheydt na den lichamelijcken doodt? Dat waer voorwaer niet alleen al te grof, maer oock al te onschamel.

          22.

Soo belooft Godt mede besnijdenisse des¹²⁹ herten ende beschenckinghe met sijner liefde uyt gantscher herten ende zielen. Wat is dat anders dan ware wechneminghe van 'tquade, te weten van onse sieckte ende beschenckinghe van 'tgoede, namentlijck ghesondtheyt? Is dat niet volcomen ghenesinghe be¹³⁰ looft? Wat eyscht doch Godt meer van ons, dan dat wy 'tquade laten ende 'tgoet doen sullen? Valt dat hier na? of hier inder tijdt?

          23.

Door Ezechielem belooft den Heere een reyn water te storten op sijn volck, ende dat sy ghereynight sullen werden van alle hare onsuyverheyden. Wat is dat anders belooft dan d'oorsake van de sieckte, namentlijck die besmettinghen der sonden wech te nemen? Alsoo mede: Ick sal (seyt Godt daer noch)¹³¹

119 Mat.25.

120 In Mat.cap.1.

121 Isa.53.

122 1.Ioan.3.5 Ioan.1.29.

123 Com.1.Ioan.1.5.

124 1.Ioan.3.9.

125 2.Cor.5.15.

126 1.Pet.2.24.

127 !1.Pet.4.1.

128 Lyc.1.74.75.

129 Deut.30.5.

130 Psal.33.15. 1.Pet.3.11.Ec.

131 Ezec.36.26

[fol. 520.v]

het steenen herte uyt dijnen vleesche wechne¹³²men. Is dat nu niet een openbare belofte van de put, wortel ende grondt alder quaden wech te nemen? Christus seyt ja daer toe. Wanneer sal hy dat wechnemen, als wy doot zijn? Soo nemet de lijflijcke doodt oock mede uyten Godtloosen wech. Neen, hier gheschiet die wechneminghe van dit quade herte, van 'tquade, ende vander sieckten oorsake.

          24.

Daer en laet het de Heere noch niet by blijven, maer belooft daer beneven oock goetheyt, ghesontheyt ende cracht te geven. Ick¹³³ sal (seyt Godt daer noch by) u een nieu herte gheven, Ick sal mynen Gheest stellen in't midden van u luyden, ende ick sal maken dat ghy in myne geboden sult wandelen, dat ghy myne rechten sult houden, ende dat ghyse sult doen. Is dat nu geen belofte van goetheyt, gesontheyt ende sterckheyt die volcomen is, wat sal't dan moghen zijn? Salmen hier na inden Hemele gheboden hebben ende goedt doen? Dats verde van daer: maer men sal¹³⁴ rusten ende Gode met blijschap loven. Dese volcomen ghesontheydt belooft Godt hier te gheven; alle Godes beloften zijn in Christo Ia ende Amen. Soo wil't Godt dan, so wil ende werckt het Christus dan, ende soo gheschiet het dan hier inder tijdt. Dit alles ontkent ghyluyden opentlijck, ja ghy wederspreket. Siet nu of ghy my wederspreeckt ende bespot, om sulcks te gelooven: dan Gode ende Christo selve, die sulcks beloven.

          25.

¹³⁵Met desen verstande, wille ende beloften Godes ende Christi, stemt gantschelijck overeen u Calvijn, daer hy seyt, dat God niet alleen en vergheeft die sonden, maer oock mede dat hy ons weder gheeft alle die goeden ende gaven, die wy hadden verloren. Wat quaet, sieckte of gebreck blijft hier dan noch¹³⁶ meer? Ende op een ander plaetse noch: Ick ghenese hem, beteeckent Godes raedt dat te zijn, dat hy sijn volck volcomelijck ver¹³⁷nieut ende restitueert. Ende ergens: Dat is Godes wil dat wy soodanigh sullen zijn in dese werelt, als Godt is in den Hemele, op dat wy gheacht werden Godes kinderen. Daer Calvijn d'Apostel volghende seyt in dese werelt, en machmen immers niet loochenen dat het hier soude gheschieden. Daer hy seyt, dat is Godes wille, en machmen het gheschieden hier ter werelt niet loochenen, sonde opentlijck Godes Almoghentheyt te loochenen.

          26.

Eyntlijck nadien ick nu crachtelijck ende waerachtelijck bewesen hebben, niet alleen uyt uwe grootachtbaerste Doctoren, maer oock uyt de H. Schrifture selve (daer by uwe Doctoren in geene ghelijckenisse en moghen comen) Godes wille te zijn (ende mitsdien oock Christi wille) dat die gheloovigen door Iesum onsen waren Medecijnmeester der zielen, hier in dese werelt gantschelijck sullen ghenesen, ende ghyluyden selve bekent dat Adam gheloovigh, ja herboren is gheweest, sulcks dat Adam self oock mede van desen Medecijnmeester der zielen ghenesen is gheweest, ten minsten sulcks dat hem die straffe der zonden, die ghy dicht der naturen verdervenisse te wesen ende der zielen sieckte, hem selve oock mette verghevinge van de schuldt afgenomen is gheweest: ja oock nadien ghy bekent dat die kind[e]ren der gheloovigen (alwaer maer een van beyden gheloovigh) in heure Moeders lichamen uyt ghenaden inden bloede Christi gereynight ende door den H. Gheest geheylight, ende die kinderen van Adam, als van twee geloovige Ouderen geboren zijnde, oock mede sulcks in heur Moeders lichaem zijn ghereynight ende geheylight zijn gheweest: So moetmen hier uyt besluyten, dat Adam self nu ghenesen zijnde door Christum, immers ten minsten de straf van der naturen verdorvenheyt hem nu afghenomen zijnde, gheen sieckte noch verderf der naturen die in hem doe niet meer en was en heeft moghen aenerven, sijne kinderen, sonderlinghen nadien deselve sijne kinderen in haer Moeders lichaem daer af (of daer noch yet onreyns mochte over zijn gebleven) inden bloede Christi ghereynight zijn gheweest. Sulcks dat dan noch in allen gevalle van de selve gereynighde kinderen Adams wy geen verderffenisse, sieckte, noch onreynigheyt der naturen altoos van Adam comende, en hebben moghen aenerven.

132 Matth.25.18.19.

133 Ezec.36.27.

134 2.Cor.1.20.

135 Harm.Luc.15.23.

136 Com.Rom.4.13.

137 Com.1, Ioan.4.18.

Dat achtste Capittel.
Of na des schults quijtscheldinghe de straffe noch blijft.

          1.

OM ten laetsten oock te segghen van de voldoeninge Christi, staet eerst te mercken dat die siet opte schulde ende straffe. Voldoeninghe houde ick te wesen ende volcomen betalinghe te doen van schulde, of volle vergheldinge te lijden van straffe. Schult neem ick hier voor strafwaerdigheydt uyt zonde¹³⁹ veroorsaeckt zijnde. Maer straf versta ick te wesen quellinghe om des schuldts willen na eysch van de Wet. Petrus Martyr noemt schult, 'tgene wy bedrijven tegen de Wet Godes, maer straf, die quellinge om der zonden willen.

          2.

Ende want ick hier oock wil spreken van de quijtscheldinghe, soo heb ick desselfs beschrijvinghe willen stellen uyt uwen Calvivino, om dat ick die by hem vant ghestelt, al¹⁴⁰dus: Wat is quijtscheldinghe doch anders dan een gifte des louteren miltheyts? De SchuldtHeer die vermits een quitantie betuyght, dat hem 'tgelt aengetelt is, en wort niet gheseydt quijt te schelden: maer die, welck van selfs door sijn weldaedt, sonder eenighe betalinghe de schuldt uytschrapt.

          3.

Deselve Calvijn beschrijvende de quijtschel¹⁴¹dinge van schulden ende straffe der Ro. Cathol. seyt also: Alhoewel de Heere door die mildtheydt sijnre barmhertigheyt die schulde heeft quijtgescholden: so behoudt hy nochtans die

139 Clas.1.Joe.14.s.6.

140 Instit.ix.44

141 Instit.ix.44.

[fol. 520.r]

straffe door des rechtvaerdigheydts disciplijn ofte tucht, &c. Ende een weynigh daerna: Sy versieren sich een onderscheydt tusschen die straffe ende schulde. Die schulde bekennen sy dat door Godts barmhertigheyt wort vergeven: maer als die schulde al is vergheven, so resteert daer noch die straf: den welcken die rechtvaerdigheydt [ey]scht vergolden te worden.

          4.

Seght nu vrunden, of sulck ghevoelen der Ro. Catholijcken in desen oock behaeght uwe Doctore? so weynigh dat sy doorgaens deselve, als spotlijck bespotten ende als lasterlijck lasteren. Nu is onder dese wel de voorneemste Calvinus. Daerom wil ick met sijn seggen voor een stuck of twee (sonder d'andere uwe Leeraren te bemoeyen) alhier ver[n]oeghen.

          5.

¹⁴²Die schrijft alsoo: Hier by blijckt hoe kindisch d'onderscheyt is der Papisten, die daer willen, als de schulde al is vergheven, dat nochtans ghelijckewel van Gode die straffinghe wert gheeyscht, om datmen die moet voldoen, ende hier uyt hebben sy gesogen die versieringen van de voldoeningen ende van't vagevuyr &c. Ende noch daerna:¹⁴³ Hier door wert lichtelijck verwonnen, die ghedichte onderscheydt der Papisten, tusschen die straf ende die schulde. Want sy en laten niet toe dat ons die straffe wert quijtghescholden.

          6.

Comende nu van de spotternije op sijne redenen, daer door hy des voorseydt onderscheydt der Roomsche Catholijcken bestaet te bewijsen onrecht te zijn, sie ick hem voortbrengen een ongheschicktheydt, die hy seyt uyt sulcke hare leere te moeten volghen, te weten dese: Wat ist doch, lieve, dat Christus ons nut ge¹⁴⁴daen soude hebben, indien de straf van onse zonden noch gheeyscht soude worden? &c. Hy wil segghen, dat Christus dan te vergeefts soude gestorven wesen. Item noch:¹⁴⁵ Ist so dat wy door Christum verlost worden van de schulden, soo moeten oock die straffinge daer uyt comende ophouden. Item:¹⁴⁶ Eyndtlijck hy beteeckent dat de Heere alle heure quaden sal ghenesen. Want na dat wy met Gode zijn versoent, so en isser niet dat hy in ons straffet. Van waer comen anders die straffinghen, dan om die schulde? Die vergheven zijnde, is oock die straffe wech ghenomen. Siet meer wildy Calvijn Comment. in Isaiam 53.12. Petrum Martyrem Clas.3.loc.8.5.32.35.Ec.

          7.

Alle sulcks houdt ghyluyden oock selve (so ick bevinde) met Calvino ende den uwen voor waerachtich. Maer dat Calvijn, Martyr ende ghyluyden metten uwen 'tselve wederom hout voor onwaerachtigh, te weten, daer't jeghen u is, weet ick mede wel. Want dan moet de straffe noch blijven, als de schult schoon al is vergeven, ende alle onse zonden al zijn achter rugghe, diep inde Zee ende afgrondt van verghetenheyt gheworpen. Soo moet een selve sake neen zijn alst jegen, maer ja alst voor d'opinie is die ghyluyden drijft. Dit sietmen opentlijck inde straffe der aengeboren quaetheyt, verdorvenheyt ende sondelijckheyt der zielen.

          8.

Ghyluyden en meught immers niet ont¹⁴⁷kennen dat dese straffe der zielen ons van Adam (soo ghy seght) aengeerft door sijn zonde, daer door wy van naturen ghenegen zijn om Gode ende den Naesten te haten, een sware straffinge ende verderflijcke quaetheyt is der zielen: leerdy dit niet opentlijck in uwen Catechisino? leerdy daer mede niet uytdruckelijck, dat Godt hem soo schrickelijck ver¹⁴⁸toornt, so wel over die aengheboren, als over die werckelijcke zonden: dat hy die door een rechtvaerdigh oordeel tijdtlijck ende eeuwelijck wil straffen? Of soude u Luyden wel duncken dat quaetheydt ende eeuwighe verdoemenisse der zielen gheen straffinghen en zijn? Noemt ons condy een ander swaerder ende grouwelijcker straffinghe Godes. Hier teghen leerdy wederomme doorgaens, ende die uwen oock hier voor, dat Christi doot allen gheloovighen verlost heeft niet minder van de straf wechneemt, alwaer hy de schulde vergheeft. Daer teghen leerdy altsamen wederomme dat in allen geloovigen tot haer lichamelijcker doot toe, noch blijft die quade geneyghtheyt, die quade begeerlijckheyden, ende die verdorvenheydt der naturne, daer alle sulcks uyt voortcomt: dat dit quaet is ende een stadich beletsel van't goede, namentlijck van't volcomen volbrengen van de geboden der liefden, seghdy selfe: Dat dit een straf is, seghdy selve: ende dat die ter lichamelijcker doot toe blijft inden gheloovigen, seghdy selver. Nu seghdy oock selve dat der geloovigen zonden (ende mitsdien oock de zonde Adams, als mede gheloovigh zijnde geweest, so ghy mede selve seght) al zijn vergeven. Loochent nu, condy, dat ghy selve leert, dat Godt de zonde wel vergeeft ende des niet te min noch daer over straft. Dat vermeughdy niet. So mede niet dat ghyluyden den Catholijcken bespot ende berispt, om 'tghene ghy (soo wel als sy luyden) selve leert.

          9.

Bekendy niet selve dat Adam geloovigh¹⁴⁹ was, immers herboren? ja ghy trouwen. Seghdy d'erfzonde of der naturen verdorvenheydt niet te wesen een straf van Adams zonde? ja ghy. Gheloofdy dat dese straf uyt Adam (wiens schulde ghy seght hem vergeven te zijn gheweest) was wechgenomen ende ophielt: neen ghy. Want hoe meughdy ghelooven dat wy noch van hem souden erven sijn straf ende deser naturen verderfnissen, die in hem ophielt ende niet meer en was? gheloofdy dan oock dat in Adam selve, ende om hem in allen sijnen nacomelinghen, die straffe van der naturen verdorvenheyt noch is ghebleven, na dat hem nu de schuldt sijnre zonde al was afghenomen ende quijte ghescholden: hoe meughdy ghelooven, dat God de straffe wechneemt, daer hy de schult vergheeft?

          10.

Calvijn leert opentlijck, dat hy die suyve¹⁵⁰

142 Calv.Com. Is[a]ia 33.24,

143 Calv.Com.Isaia.53.5.

144 Instist.ix.49.

145 Instit.ix.49.

146 Calv. Com. Isaia 19,22,

147 Catechis.Vraghe 5.

148 Catechis. Vraghe.10.

149 Tripl.79.s.68.

150 Instit.ij.64.

[fol. D.xxj.v]

ringhe, daer mede Godt belooft sijn Kercke te reynighen van alle zonden, meer refereert tot die schulde, dan tot die materie van de zonde. Daer seyt hy mede dat niemant en mach loochenen zonde te wesen, 'tgene een hinder is totte rechtvaerdigheydt. Dit seght ghyluyden te wesen der naturen verderfnisse. Al¹⁵¹so die gheneyghtheyt van naturen om Godt ende den Naesten te haten, een hinder is om die Wet Godes van der liefden ('twelck gerechtigheyt is, te weten, Gode 'tsijn, dat is ghehoorsaemheyt te gheven) volcomelijck te volbrenghen. Dit is immers Geestelijcke ellendigheydt. Maer wie en sal niet toelaten¹⁵² (seydt Calvijn) dat daer schuldt inne is, daer oock is Gheestelijcke ellendigheyt? Is daer noch schuldt, soo Calvijn hier leert, is daer noch straf, te weten, dese erfzonde in allen gheloovigen, soo Calvijn hier mede, oock hy ende ghy doorgaens leert: hoe salmen u luyden oock leerende dat Christus den geloovighen van beyden, te weten, van schuldt ende straffe heeft verlost ende ghevryet?

          11.

So moet ghyluyden nu metten Catholijcken segghen, dat Godt de schulde wel wechneemt ende nochtans de straf laet blijven, ja oock (teghen henluyden) dat Godt inden gheloovigen noch schulde noch straffe wech en neemt, ende maeckt soo Christi lijden onnut: of seght (volghens dese uwe leere tegen der Catholijcken leere) dat door Christi lijden ende ghenade uyten gheloovighen (ende mitsdien oock uyt Adam ende Eva selve als gheloovigen) wechgenomen is ende henluyden quijtghescholden, soo wel dese straf als schulde van de verdorvenheydt der naturen: ende volgens dien datter geen aengheerfde quaetheyt, noch verdorvenheydt der naturen en is, niet alleen niet inden geloovigen, maer oock niet inden ongeloovigen. Want Adam niemant en heeft moghen aenerven, 'tgene niet meer in hem self en was.

          12.

Dit laetste moet ghy seggen, wildy nu in dit stuck u self niet opentlijck wederspreken, ende u vereenigen metten Catholijcken, in't ghene ghy henluyden nu spottelijcken wederspreeckt. Ia ghy moet nu dese uwe aengeboren sondelijckheyt, quaetheyt ende verderfnisse der naturen, soo ghy die leert, selve wederspreken: wildy die weldaden Christi niet so wederspreken, dat Christus ons geen nut ghedaen en soude hebben. Wildy nu sien of ghyluyden alsoo die weldaden Christi wederspreeckt, soo leest wat Calvijn commenteert opten Brief totten Romeynen, ende ghy sult vinden dese sijne woorden:

          13.

¹⁵³Die eerste (onderscheyt) is, dat onse verdoemenisse door Adams zonde, niet en is door toerekeninghe alleenlijck, als ofmen ons eens anders straffinge dede lijden: maer dat wy daeromme sijn straffe lijden voor so vele, om dat wy oock mede schuldigh zijn, dat is te weten, dat onse nature is verdorven in hem, ende voor Gode wert bevonden schuldigh van boosheydt, ende bewentelt in desselfs verdoemenisse.

          14.

Dat altsmaen seydt Calvijn: maer nerghens seyt sulcks de Godlijcke Schrift: dan wel over al het contrarie: te weten, dat niemandt een anders, maer elck sijn eygen last sal draghen Ec. Hier teghen schrijft Calvijn ter voorseydt plaetsen, dat wy Adams straffe lijden om dat wy mede schuldigh zijn. Hier is dan noch schulde ende straf beyde. Waerom? Om dat onse nature in hem (Adam) bedorven is, datse voor Godt schuldigh wert bevonden van boosheydt ende bewentelt in verdoemenisse.

          15.

Adam self hadde ghesondight, Adam self hadde schuldt, ende Adam self hadde straf. Daerna wert Adam self oock gheloovigh ende herboren. So werde oock Adam self (als allen gheloovigen) sijn eygen schulde ende straffe quijtghescholden ende afghenomen: of ghyluyden moet nu den Catholijcken toevallen ende u selve teghen, in dat heur segghen dat Godt oock de straffe laet blijven, daer hy de schulde quijtschelt. Dit waer te grof. Hoe meughdy nu met eenighe schijn van waerheydt segghen, dat Adam ons soude aenerven sijn schulde ende straffe, die hy doe self niet meer en hadde? Dit is te grof.

          16.

Werdt ons, die voor sonde gheboorte noch self niet en hebben gesondight, Adams schulde ende zonde aengeboren: hoe machmen segghen dat Adam self (ick swijge ons allen) sijn schulde ende straf door Christi lijden quijtghescholden ende afgenomen zy: is dat niet, wat nut heeft Christus ons gedaen, die dan niet alleen die straffe niet, maer oock de schulde self niet en heeft wechgenomen? Maer wildy seggen dat Adam sijn eygen schulde ende straf door sijn eyghen zonde opten halse ghehaelt afgenomen is, ende dat wy sijn schulde ende straffe noch draghen om dat die in ons¹⁵⁴ is (dese droom is voor ghehandelt:) wie sal moghen ghelooven dat Godt den sondighen Uader self sulcke sijn misdaedt, schulde ende straf wechnemen: ende dit alles alle sijnen onschuldighen kinderen, niemant uytghenomen, te laste legghen, afeyschen ende mette eeuwighe verdoemenisse om straffen soude? Waer tuyght sulcks de Godlijcke Schrifture? Immers waer en wederspreeckt sy sulcx niet? Die beschrijft ons een goedertieren ende barmhertigen, maer geensins so fellen ende wreeden Godt ende Vader. So maeckt ghy¹⁵⁵luyden (na Calvijns eyghen woorden) noch Christum ons onnut. Dats geen Christelijcke leere.

          17.

Seght doch, vrunden, waerom heeft Christus hem tot inden doot toe moeten vernederen? Ist niet om dat niet anders voor onse zonden en conde betaelt worden, dan door den doodt des Soons Godes? Dit leerdy¹⁵⁶ self in uwe Catechismo. Ghy meynt daer der gheloovigen zonden, ende mitsdien oock Adams, die oock geloovigh was. Is die betalinge inden doot Christi gheschiet, of niet?¹⁵⁷ Ia moet ghy segghen. So is die schulde betaelt ende 't handtschrift ghescheurt. Dit tuyght de Godlijcke Schrift.

151 Catechis. Vraghe 5.

152 Instit.ij.64.

153 Calv.com.Rom.3, 17.

154 2.vij.8.56.

155 Lib.3.[Cip].8.s.6.

156 Catechis. vrage 4c.

157 Colos.1.14.

[fol. D.xxj.r]

          18.

Is dit sulcx, hoe moght Adam, of hoe mogen wy, die daer geloovigh zijn, noch schuldigh wesen, die oude ende nu eenmael te vollen betaelde schult, ende daer over noch ghestraft worden? Of wildy seggen dat die rechtvaerdige (immers barmhertighe) Schepper ende Vader, van zijnen schepselen ende kinderen, soo gantsch onrechtvaerdelijck ende wreedelijck af eyschen soude die eens betaelde schult, daerom verdoemelijck straffen, ende also twee betalingen voor een eenighe schult gierichlijck cysschen, ende twee straffinghen fellijcken nemen soude, eens van zijnen beminden Sone Christo, ende eens van alle menschen? Wat machmen van Gode seggen dat lasterlijcker is? Wat volght oock nootlijckers uyt dese uwe opinie?

          19.

Ten waer dan dat ghy wilde segghen dat Christus maer voor een deel ende niet volco¹⁵⁸melijck onse schuldt betaelt ende onse straffe op sich genomen ende gedragen heeft. Dit soude eenighsins dienen tot verschooninghe van sulcke leelijcke lasteringe Godes: maer hoe meughdy dan u selve verschoonen van openbare lasteringe Christi? Want die soudet dan niet al volbraght hebben, onse schulden niet al betaelt hebben, onse straffe niet al gedragen hebben, so dat wy noch mede moeten betalen ende straffe daer over draghen, ende dat mitsdien Christus Iesus niet is een heele ende volkomen Salighmaker, maer niet dan ten halven of int deel.

          20.

Wildy hier niet aen, ('twaer seker oock al te grof) soo moet ghy aen't ander. Wat's dat? So moet ghy seggen dat God de schult Adams ende desselfs straffe, daer af God nu al te vollen is voldaen ende geboet door den doot zijns Soons, des niet te minder noch te vollen blijft eyschende. Van wie? Van Adam de principale schuldenaer self? Neen, dien was de schulde quijt ghescholden ende met een de straffe afgenomen. Van wien dan? Van ons zijne kinderen. Waerom dat? Hadden wy self in Adam ghesondight, of waren wy zijne borghen gheworden? Neen wy waren noch niet. Dus mochten wy niet altoos doen. Maer hoe werdt ons dese Adams schult ende straf af geeyscht ende opgheleyt? Elck voor zijn aendeel? Neen, maer elck int gheheel sonder splissen totte volle schulde toe ende straf. Ende hierom ist dat alle kinderkens van ongeloovigen ouderen ongedoopt stervende, al zijn zy oock onnoosel (soo Calvijn self seydt)¹⁵⁹ gheruckt worden van hare moeders borsten inde eeuwige verdoemenisse. O wreede rechters in Godes vyerschare. Wat machmen wederschriftlijckers, fellers ende onrechtvaerdigers vanden barmhertigen ende rechtvaerdigen Gode bedencken? Waer dit oock niet al veel te grof?

          21.

Dit achte ick dat van elck bekent sal worden voor vast ende waerachtigh, te weten: heeft de Sone Adams sonde ende schulde te vollen betaelt: hoe mach de Vader rechtvaerdelijck, die betalinge van ons noch eysschen? Maer eyscht de Vader sulcx dan oock rechtvaerdelijck: hoe mach de Sone daer voor ten vollen betaelt hebben: Item is Godes toorn over Adams sonde waerachtelijc door Christum versoent: hoe mach God daer over noch¹⁶⁰ so schrickelijck (so ghyluyden leert) daer over vertoornen? Uertoornt God daer over noch so schrickelijck: hoe mach hy daer over door Christum waerachtelijck versoendt wesen? Ende heeft Christus te vollen voor Adams straffe gheleden ende die gheboet: hoe mach God rechtvaerdelijck dese aengeboren sonde noch eeuwelijck in yemande willen straffen? Wil Godt die dan noch door een rechtvaerdigh oordeel eeuwelijck straffen, (so ghyluy¹⁶¹den leert) hoe mach Christus voor die straffe Adams geleden ende die geboet hebben? Siet nu of alle dit u segghen, niet opendtlijck ende strijt, of teghen Godes rechtvaerdige barmhertigheyt, of tegen Christi verdiensten ende lijden: ende in allen gevalle tegen uwe leere dat God de straffe oock wegh neemt, so waer hy de schulde vergeeft?

          22.

Ontsiedy u luyden nu sulcke lasteringhen Godes ende Christi toe te stemmen, ende sulcke uwe leere vande wechneminghe der straf daer quijtscheldinghe van schulde is, opentlijck te wederspreecken, jae oock de gantsche tuyghnissen der H. Schrifturen selve: so gelooft dat Adam, als self geloovigh ende herboren zijnde (dit leerdy) zijn eyghen schulde was quijt ghescholden: dat hy Adam selve gantschelijck met Gode door Christum was versoendt (dit bekendy mede) ende dat hem Adam selve zijn eygen straffe gesamentlijck mette schulde (ende dit volgens u eygen leere) oock is afgenomen gheweest.

Alle 'twelcke by u inder waerheyt gelooft zijnde, sal't u luyden onmoghelijck zijn daer teghen te gelooven: dat eenigh mensche op aerden na der zielen met quaetheyt of sondelijcheyt van Gode gestraft wert, om Adams misdaet hen self nu al vergeven ende afghenomen zijnde: dat Adam als self ghenesen zijnde al in den Paradijse, zijn gantsche afkomste eenighen wonde of sonde aenerven soude: ende volgens dien dat dese uwe leere vande aengeboren quaetheyt ende verdorvenheyt der naturen schriftmatigh of waerachtigh soude moghen wesen. Neen, geen deser stucken suldy eenighsins moghelijck te zijn konnen gelooven indien ghy die voorseydt sommaria des Euangeliums, te weten, onses Heeren Iesu Christi voldoeninge, versoeninghe ende boete voor Adams sonde, jae voor alle des werelts sonden, soo krachtelijck als waerachtelijck ghelooft.

158 Isa.53.

159 Cal.Calum. Neb. 105.

160 Catechism. vraghe 10.

161 Catechism. vraghe 10.