Van de vreemde sonde, schulde, straffe nasporinghe

[fol. cccclxxxiiij.v]

Uande vreemde Sonde, vreemde Schulde, ende vreemde Straffe.

Het eerste Boeck.

Dat eerste Capittel.
Van wat saecken de vreemde sonde een grond[t]fest is.

          1.

VReemdelijck werdt by velen gehandelt vande vreemde sonde, schulde ende straffe, maer boven al by u luyden. Welcker hoofden niet duysterlijck deselve houden voor¹ soo wichtighen sake: dat die daer loochent dat die corruptie ende verkeertheyt der naturen d'oorsprong is alder quaden: soude willen wech nemen d'eerste fondamenten der Christenheydt. Ghemerckt daer inne ghestelt werden die fondamen²ten onses gheloofs. Dit is waerlijck vreemt gheseydt in mijnen ooghen, die gheen ander grondtvest onses gheloofs ende salicheydt en kenne, dan het woort Godes Christum Iesum.

          2.

Die uwen bouwen oock op dese vreemde sonde hare leere vande eyghen wille³ met dese woorden: wy zijn altsamen van naturen sondaren. Nadien nu de heele mensche 'tghebiedt der sonden is onderworpen: soo moet noodtlijck volghen dat oock de wille selve, die de voornaemste plaetse der sonden is, met d'alder dichtste banden verstrickt moet wesen.

          3.

Soo wordt oock mede uwe waene gherechtigheydt of imputativa justificatio op dit⁴ verderf der natueren ghebouwen. Sy (die gheloovighe, seyt Calvijn) verkrijghen oock soodanighe rechtveerdigheydt, als het volck Godts in desen leven mach verwerven, te weten na de toerekeninghe alleenlijck, want Godt achtse door sijn barmhertigheydt voor rechtvaerdighen ende onnooselen. Waerom en mach het volck Godes hier gheen wa⁵re gherechticheydt becomen? om (seyt hy) dat dese verkeertheydt (der naturen) nemmermeer op en houdt in ons, maer stadelijck voortbrengt nieuwe vruchten, te weten wercken des vleeschs. Soo dat oock⁶ die herborene kinderen Godes noch alle daghe moeten sondighen, voor soo veele sy noch hebben eenighe reste van hare oude nature.

          4.

Dat is noch niet ghenoegh. Maer moet dese vreemde sonde oock wesen de grontvest vande Predestinatie, soo die by uwe⁷ Hooftleeraren wordt gheleert, als dat Godt eenighe om sijnre glorien willen ten rechtvaerdighen verdoemenisse (soo noemt mens) heeft gheschapen: dat Godt⁸ eenighe predestineert ter saligheydt ende d'ander ter eeuwigher verdoemenisse, dat die verdorvenheydt ende verkeertheydt, die verspreyt is door't gantsche menschelijcke gheslachte, alleen ghenoeghsa[e]m is ter verdoemenissen, al eer sy haer oock⁹ vertoont int werck, ende dat Esau daerom als wesende natuerlijck een kint des toorns, te rechte is verworpen Daer door men dan oock leert dat God die onnoosele kinderkens vander moeders borsten ruckt ende die werpt in de eeuwighe verdoemenisse. Dit leeren die uwen, ende dese leere steunt alleen op dese vreemde sonde ende schulde, so men meer mach sien Cal. Instit. iij.41.44. Institiu.xiiij.14. Ec.

          5.

Welcke voorschreven drye stucken (behalven noch eenighe anderen) in mijnen ooghenopentlijck schijnen te strecken tot lachteringhe van de Godlijcke eere, ende tot verachteringhe van der menschen saligheydt. Ghemerckt elck der selver Gode schijnt te loghenstraffen in sijne ghetuygenissen der H. Schrifturen: ende den menschen te vertragen (ja te doen wanhopen) inden voortgangh der deughden.

          6.

Want beroerende d'eyghen wille, vintmen menichten van clare tuyghenisse inde Heylighe Schrift, dat God al langhe na Adams valle, den menschen ^* voorstelt keure van leven ende doode, dat hy sijn ghenade int ^† alghemeen, oock den ^‡ sondaren selve aenbiet, dat Godt sich beklaeght over der sondaren ^* quaetheydt, over dat sy hem niet en willen ^† hooren, niet willen ^‡ opmercken of verstaen, niet willen ^* vreesen, nochte sich niet en willen ^† bekeeren, jae dat sy willens verderven. Alle twelcke soo de mensch door die eyghen wille niet anders dan also te doen en vermochte[,] niet anders en soude moghen zijn, dan een ydele beveynsde ja bittere bespottinghe Godes totten ellendighen menschen. Dat waer een lasterlijck bedencken vanden barmhertighen ende lieven Gode. Voorts als de mensche gelooft[,] dat sijn wille so eygen is dat sy nootsakelijck niet goets alttos, maer niet dan alle quaet willen ende doen mach: soo ist hem onmoghelijck eens met ernst te beraken, veele minder voornemen of opset te maken om met Godes hulpe sijne quaetheyt te verlaten, den Heere te hooren, te verstaen, te vreesen ende sich totten Heere te bekeeren, sonder twelcke nochtans niemant het quade ontworden, goet worden ende salighe worden mach. Want niemant sich en beraet veel min bestaet om te doen tghene hy om doen onmoghelijck houdt. Soo sal elck dese uwe leere vande eyghen wille voor waerachtigh houdende moeten dencken, alle mijn beraden, willen

1 Cal. de la predes.120

2 Bullinger. Dec.iij.ser.10.

3 Insti.ij.64.

4 Institu.xvij 10.

5 In.cvij.11.

6 Cal. Com. I.Ioan.3.9.

7 Beza Sycophan.37.

8 Cal. Com. ment. Rom 9.11.

9 Cal. Calum Neb.105.

* Deut.90.19. Ezec.18.31.32.etc.

† Isa.55.1. Mat.22.9, 23.37. Cit. 2.11.etc.

‡ Isa.65.2. Iob 24.23.etc.

* Exod.16.28. Deu.32.5.6 Isa.5.1.5. Iere.5.28.etc.

† Iudic.2.2.17.20 Isa.30.9. Iere.6.17. Ezech.3.7. Zach.7.11.12.

‡ Zach.1.4 Iob 21.14. 2.Esd.9.34.

* Ier.5.22. Malac.1.6.

† Isa.9.13. Ier.8.4.5.6, 15.7. Amos 4.6, 8.11. e[t]c.

[fol. cccclxxxiiij.r]

ende voornemen is vergheefs, dus moet ick verwachten tot dat de Heere my buyten alle mijn toe doen verandert ende saligh maeckt. Dat streckt nu tot verachteringhe vander menschen saligheyt.

          7.

Aengaende die toereeckentlijcke ofte waengherechtigheydt, soo is waerachtigh by u luyden onmoghelijck ghehouden te worden, dat yemant hier ter werelt door Godes ghenade in Christo volcomen rechtvaerdicheydt mach verwerven. Daer teghen leerdy dat alle natuerlijck gheboren menschen, niemandt uytghenomen, door ende om Adams sonde volcomelijck hier onrechtveerdigh zijn geworden. Daer sietmen dan een schandelijcke sake, of van Godes goetheyt of van Godes almoghentheyt. Want seghdy dat Godt sulcks niet en heeft volcomentlijck door Christum willen beteren: waer laetmen die goetheyt Godes? seghdy dan dat Godt wel wil, ende daer by (so ghy seght) dat het in niemanden hier gheschiedt, waer laet ghyGodes almoghentheydt, die dan niet en mach volbrenghen 'tghene hy wil doen? Immers loghenstraft men dus doende groote menighte klare ende uytgedruckte spreucken der H. Schrifturen, opentlijck betuyghende dat Gode sulcks wil ende dat God Al mach doen dat hy wil? deser hebbe ick een goet deel ghestelt in mijn kleyn boecxken vande onderdanigheyt. Die leere en mach immers niet strecken tot grootmakinghe vande eere Godes, die de Heylighe Schrift met anders te leeren loghenstraft. Ende die daer verkleynert die goetheyt ende almoghentheyt Godes. Niet altoos meer en strecket totter menschen voorderinghe ter saligheydt, daer toe sonderlinghe noodigh is by den menschen een gheloovigh vyandtlijck ende volherdigh strijden teghen de sonden totter selver doodinghe ende uytroedinghe toe. Dit wert verslapt, jae het ernstigh bestaen van dien wech ghenomen inden gheenen die dese uwe leere ghelooven, soo ick moet ghelooven oock uyt die schriften Calvini selve ende oock Augustini, waer af d'eerste ¹⁰ schrijft: Dat diens affectie terstont sal moeten verdwijnen, die op twijffele of op avontuer moet strijden. Wat affectie sal daer dan blijven tot desen strijdt, daermen seydt, ghy en meucht hier den vyandt niet verwinnen? nu moet immers de victorie of verwinninghe vallen ter plaetsen daermen strijdt. Hier na inden Hemel salmen teghen de sonde niet strijden, maer hier. Machmen hier dan niet verwinnen, soo machmen nerghens verwinnen. Sal nu de wanhope aende verwinninghe oock moet maken om te strijden? D'ander nament¹¹lijck Augustinus schrijft aldus: wie sal bestaen het goede te doen, die daer hout dat het quade bestaedt, niet in een veranderlijcke wille, maer in een onveranderlijcke nature. Nu houdt ghyluyden des menschen wille van naturen soo quaedt, dat de mensche selve niet altoos en mach doen, tot desselfs veranderinghe. So en sal dan oock niemandt mogen bestaen yet om te doen, tot veranderinghe van dien ende int quade blijven. Dit acht ick dan argherlijcke ende schadelijcke leere voor den menschen te wesen. Want de Heylighe Schrift tuyght dat die rechtvaerdigh is die recht¹²vaerdigheydt doet, ende dat niet al die seyt Heere Heere, maer doet des Vaders wille, sal ingaen int rijcke Godes.

          8.

Soo vele nu aengaet u leere vande Predestinatie, en strijdet niet alleen teghen d'eere van Godes rechtvaerdigheydt soo hy gebenedijt ons die heeft gheopenbaert inde H. Schrift: waer na wy moeten oordeelen, ende niet van een ander verborgene rechtvaerdigheydt Godes, die ghyluyden dichtet jegen die gheopenbaerde: daer ghy Godt onwaerachtigh ende in sich strijdich maeckt, als of die ons anders daer af inde H. Schrift leerde, dan sy int verborghen soude zijn, jae oock teghen u eyghen leere self. Want ghyluyden houdt dat Adam alle die gaven hem van Gode inde scheppinge verleent, hem oock waren verleent voor alle sijne afcomste indien hy niet ghesondight en hadde. Onder dese teldyoock het beelde Godes bestaende in rechtveerdigheydt, wijsheyt ende heyligheydt. Bullinger schrijft Dec. iij. Sermo.x. Dat d'eerste mensche niet altoos en ghebrack tot d'alder volcomelijckste volmaecktheydt: sulcks dat oock een blinde mach mercken, dat de mensche gheschapen is, niet ten doode of ter verderffenisse, maer ten leven ende ter voller saligheydt. Seker is Adam daer toe geschapen, waren hem sijne gaven verleent voor alle sijne afcomste indien hy niet en hadde ghesondight, twelck hy hadde moghen laten: hoe ist dan moghelijck om ghelooven dat eenigh mensch ten verdoemenisse (soo ghy leert vande meeste menighten) gheschapen soude wesen? want dan soude moeten volghen dat alle menschen soo wel als Adam, niemande uytghenomen, soo gheschapen ende van Gode ghepredestineert souden zijn gheweest tot sulcken beelde Godes, immers dat sy't alle (hadde Adam niet ghesondight) van Adam aengheerft ende selve oock gheworden souden hebben.

          9.

Soo moeten ghyluyden naer u Predestinatie hier seggen dat Adam nootsakelijck moeste sondighen, dats onvermijdelijck, ende midtsdien dat Adam niet gesondight en heeft, noch selve noyt vrye wille ende macht en heeft ghehadt om staende te blijven ende niet te sondighen: daer uyt dan oock moeste volghen dat Adam in't eten vanden verboden vruchte niet en heeft ghesondight. Dit suldy niet segghen, maer wel dat Adam soo vrywilligh sondighde dat hy't hadde moghen laten ende staende blijven. Is dit waer, soo hingh dan dese Predestinatie van yemanden ter eeuwigher verdoemenisse onsekerlijck aen Adams doen, die soo hy hadde staende gebleven, dat in sijn vermogen stont, alle menschen niemant uytgenomen het voorschreven beelde Godes gheerft soude hebben van Adam, ende saligh zijn gheworden.

          10.

Immers in allen ghevalle nadien alle menschen in Adam gheschapen waren tot sulcken beelde Godes voorschreven (so[o]

10 Comment.16.33.

11 con. Secun du Man ich c2.2.

12 1.Ioan.3.7 Mat.7.21.

[fol. cccclxxxv.v]

ghyluyden leerdt) twelck onghetwijffelt Godt is: soo moet ghyluyden leeren ende houden, dat Godt het goede heeft geschapen ten verderven. Dat luydt niet eerlijck van Gode noch stichtelijck voor den menschen. Wildy dit achten voor een onsekere collectie, ick moet het voor een gewisse volghreden houden tot dat ghy't anders bewijst. Maer dat wachte ick lancksaem. Want dat sulcx inden gront oock uwer Leeraren meyninghe is, al mijden sy't soo uyt te spreken daer sy moghen: soo heeft het de noot Bezam noch al ghedronghen uyt te spreken met dese clare woorden: De Heere heeft den men¹³sche onrecht ende onnoosel (dit bekenne ick) gheschapen, ende nochtans ten verderven. Doch seyt hy daer by, dat sy niet gewoon en zijn so te spreken. Dats waer. Want dat waer't net ghespreyt voor den ooghen der voghelen. Lieve hoe mach nu yemant gheloovende dese uwe leere vande Predestinatie eenigh goet opset inden Heere maken? soo is sy dan (soo icks noch moet houden) niet tot lof van Gode, verderflijck voor den menschen, ende oock opentlijck teghen de Godlijcke leere inde H. Schrift, soo ick breedt, claerlijck ende vastelijck bewesen hebbe in mijne drye boecxkens vande Toelatinghe Godes by my in druck uytghegeven al Anno 1572. Soo vele hebbe ick hier willen segghen vande leeringen welcker grondt is dese vreemde sonde, ende ga nu voort op desselvens name by den uwen mede gebruyckt.

13 Sycophan.39.

Dat tweede Capittel.
Vande Name Erfsonde.

          1.

SOo't yemandt vreemt gave, dat ick hier handelende vande Erfsonde so die Gereformeerden die lee¹⁴ren, de selve niet also, maer vreemde sonde noeme: die sal weten dat icks voor sulcks achtende (van welck mijn achten ick hier na dencke reden te gheven) het ding sijnen rechten name gheve: daer aen ick niet en meyne te moghen misdoen, overmidts men die name Erfsonde nerghens inde gantsche Bybele, en vindt van Gode ghestelt.

          2.

Wat leydt aen den name als het dingh betuyght werdt inde H. Schrift, salmen my hier moghen segghen. Desen sal ick moeten recht gheven. Soo sal hy oock my gheerne recht gheven, dat icks vreemt noeme: tot datmen my doe blijcken, dat het ding Erfsonde, soomen dat leert, inde H. Schrift werdt ghevonden.

          3.

Ick sie den Gereformeerden volghens soo sy segghen, Pauli leere (1.Tim.6.20.) wederspreken die namen van ^* Oorbiecht, van't ^† Uage vuyr, vande ^‡ Uerdiensten, vande ^* Urye wille, van't ^† Fato met meer andere derghelijcken, als wat ongheschicktelijcks luydende ende sorghlijcke dingen veroorsakende. Derhalven meyne ick niet dat sy luyden reden hebbe my qualijck af te nemen, dat ick desen onschriftelijcke name niet en mach aennemen. Te min noch nadien ick sulcks weygherende hier in navolghe Calvijns leere self houdende alsoo: Men behoort van ¹⁵ Gode te vraghen, te dencken ende te spreken int woordt, met het woort ende door't woort.

14 [li]b.3.cap.1

* Cal. Instit yiij.68.

† Ibid.

‡ x.52.50.

* ij.26.

† xiiij.49.

15 Cal. Inki[s] vj.6.

Dat derde Capittel.
Dat Augustinus die Theologiens van Loeven, oock die Gereformeerden selve, die leere vande vreemde sonde houden voor swaer, jae voor onmoghelijck om te verstaen.

          1.

SOo yemandt staende buyten een besloten Camere, hoorde vele luyden daer inne twisten, om die verwe vanden gordijnen of anders wat, segghende d'een dat sy wit zijn, d'ander dat sy swart zijn: dees dat sy root zijn, die dat sy geel zijn: eenighe dat sy blaeu, anderen dat sy groen zijn: souden niet de hoorder vansulcke verscheyden oordeelen eens selve dincks nootsakelijck moeten dencken van beyden, te weten, of dat die luyden daer binnen meest al (immers ten minsten op een na) blint waren, of datter gheen licht altoos, maer swarte duysternis inde camer ware? ick achte wel jae. Laet ons dit ter saken voeghende nu hooren die verscheydenheydt vande opinien in desen, jae oock die belijdenissen der gheleerden selve vande duysterheydt deser saken. Petrus Martyr sprekende¹⁶ vande wijse hoe dese vreemde sonde voort wert gheerft, seyt dat het is een duystere ende seer sware sake. Ende noch: Dese dinghen zijn soo seer swaer ende duyster, dat sy gheenssins het menschelijcke oordeel en moghen vernoeghen.

          2.

Dat zy sulcks Martyr. Volght daer uyte dat menschen leeringhen uyt vernuft voortcomende den Godt verstandigh en menschen behooren te vernoghen, sonder clare ende sekere tuyghnissen der Godtlijcker Schrifturen? of wilmen nu een reregule maken, dat het alles waerheyt zy, wat daer strijdet teghen het menschelijcke oordeel? die Catholijcken, oock Martijn Luther, hebbende voor sich den uytghedruckten text der heyligher Schrifturen selve: Hoc est corpus meum, segghen mede dat het soo swaer ende duyster is dat het gheenssins het menschelijcke oordeel en mach vernoeghen, dat Christus lichamelijck teghenwoordigh is int Cacrament, is het menschelijcke oordeel van u Ghereformeerden daer mede oock soo vernoeght, dat ghy der Catholijcken, ja Luthersche leere, oock voor waerachtigh condt aennemen? sy hebben Schrifture voor henluyden, noch wil u menschelijck oordeel daer met niet vernoeghen: met wat reden meught ghyluyden gheen schrift hebbende, willen dat elcks oordeel met u menschelijck seggen sal vernoeghen?

          3.

Augustinus leert dat die kinderkens die¹⁷ ongedoopt sterven verdoemt sullen worden, om dese vreemde sonden willen. Maer sich self in dese vreemde straffe benaut vin

16 Loc. clas.2 Ioc.1.s.74. Ibid.s.82.

17 Epist.47.

[fol. cccclxxxv.r]

dende schrijft hier af tot Hieronimum als folght: Maer alsmen comt op de straffin¹⁸ghen der kinderkens, werde ick (ghelooft my) met grooter benautheyden bestrickt, ende en vinde gantschelijck niet wat ick sal antwoorden. Conde dan Augustinus self geen reden gheven van sulcken sijnen wreeden vonnisse over die onnoosele schaepkens: soo w[a]st wel vreemdt dat hyse soo vreemdelijck om een vreemde sonde dorste verdoemen: ende dit noch ongheroepen inde bermhertighe Godes vyerschare, uyt sijn goetduncken sonder alle tuyghnisse der heyligher Schrifturen.

          4.

¹⁹Op een ander plaetste bekent noch de selve Augustinus al ditte: Alhoewel ick nu die bewijsredenen van henluyden( die dese vreemde sonde wederspraken) niet en vermach te wederlegghen: soo sie ick nochtans datmen sich moet houden aenden dinghen, die alderclaerlijckste blijcken inde Heylighe Schrifture. Dats van Augustino oock al wat vreemt gheseydt. Want was hier inne die w[a]erheydt over zijn zijde, wat swarigheydt was voor hem in sulck wederlegghen gheleghen? Sijne wedersprekers gheloofden in als, die Heylighe Schrifture. Daer inne was Augustinus hoogh ervaren. Oock ghebrack hem geen conste. Hoe mocht het dan swaer, swijge onmogelijck vallen voor hem[,] d'almogende waerheydt, d'alder claerste blijcken der Heylighe Schrifturen ende groot geleerde constigheydt, oock aensienlijcke authoriteyt, over sijn zijde hebbende, om die ydele loghen, sijnre verachte wedersaken te wederlegghen, te wederstaen ende te beschamen?

          5.

²⁰Ick lese dat Albertus Piggius schrijft, hoe Augustinus ghedrongen zijnde door die bewijsredenen Pelagij, genoodtsaeckt is gheweest te schrijven gantsch ongheschickte saken, teghen die clare woorden Godes in Ezechiele met eede bevestight, dat de sonde des vaders misdaedt niet en sal draghen. Immers dat Augustinus door cracht des disputations was ghedwonghen, te segghen veele saken, die hy tot andere plaetsen, daer hy sijn meyninghe vrijelijck verclaert, wederomme lo[o]chent. Dese selve Piggius verclaert²¹ opentlijck valsch te wesen, het ghevoelen Augustini, dat Adam door sijn byslapens lust sijn sonde ons allen aengheerft soude hebben: welck segghen Piggij, die Ghereformeerden teghen Augustinum, toestemmen. Iae oock (dat meer is) hy²² schrijft dat om dese seer duystere sake by den ouden vryelijck is ghedisputeert, ende dat moghelijck noch van niemande die sekere waerheydt (in desen) ghevonden en is geweest. Uande Erfsonde (schrijft hy)²³ en vindtmen voor Augustini tijden noyt eenighe twist inde kercke te zijn gheweest: maer datter deser saken halven een wonderlijcke spaerlijcheyt was hy den Schribenten. Dat, nevens meer desgelijcx, schrijft Piggius, een Catholijck Leeraer, vande groote duysterheydt ende seer twijffelijcke onsekerheydt van dese vreemde sonde.

          6.

Soo doen mede die Theologiens van Loeven by Ruardum. Die noement een d'alder verwertste questie, jae een die al²⁴derduysterste sake. Die seggen uyt Augustino, dat als die besmettinghe deser sonden (te weten die vreemde of Adams sonde) den onwetende, jae onwillighen voor Gode hatelijck maeckt, 'tselve sijne onbegrijpelijcke oordeelen zijn, ende dat die H. Schrift sulcks leerende, meer werdt ghelooft dan verstaen. Die segghen dat Au²⁵gustinus hem self niet heel en heeft connen voldoen, soo hy self belijdt in sijnen brief aen Ieronimum. Die segghen dat yemant, die van Gode lief ghehadt is, een hatelijck mensche na der zielen, (overmits die oude sonde) voortbrengt: ende dat wy in een ander sondighende, in ons self persoonlijck sondaren worden: sulcks van gheen verstant en machworden begrepen. Ende die segghen dat daer inne is ghele²⁶ghen een groote verholentheydt des gheloofs, 'twelcke het menschelijcke, jae het Enghelsche verstant te boven gaet, oock dat het is een ongrondeerlijck ende streng oordeel Godts: dat door die sonde onser ouderen, wy, niet alleen berooft worden vande goederen,die wy door sijn successie ende voortteelinghe souden ontfanghen hebben (ghewerckt wy daghelijcks inde menschelijcke oordeelen sien gheschieden, dat om des vaders misdaedt, die sonen ende alle heure nacomelinghen, van hare erff[e]nisse berooft worden ende alles den Fisco vervalt sonder dat nochtans die nacomelinghen door haer vaders misdaedt besmet of schuldigh werden) maer wy (segghen wy) en worden niet alleen berooft vande goederen die wy door Adam ontfanghen souden hebben, maer worden oock sijnre boosheyt deelachtigh: sulcks dat sy in ons selve schuldigh en grouwelijck worden voor Gode, door onse vaderlijcke boosheydt in ons ghestort, ende blijvent oock, tot dat wy door't bloedt Christi inden doope worden gewasschen, 'twelck aller schepselen verstande te boven gaet, te weten dat wy in hem (Adam) alleen, niet in ons sondighen, ende nochtans niet in onsen v[a]dere alleen, maer oock in ons selve sondaren worden.

          7.

Sodanighe niet ontallijcke meer andere derghelijcke bekentenissen vande duysterheydt, onsekerheydt, jae onmoghelijckheydt om deser vreemder sonden leere te verstaen, leestmen veele by Augustinum ende sijnen naecomelinghen, soo ouden als nieuwen. Dit behoort in allen omsichtighen menschen een nadencken te maken wat gheloove men Leeraren, in saken, die sy selve bekennen niet te verstaen, schuldigh is te gheven: sonderlinghen noch nadien over d'ander zijde teghen dese leere groote menichten, maer over dese zijde gheen clare ende vaste ghetuyghenissen der Schrifturen altoos en zijn: maer wert meest die vreemde sonde ghebouwen op onghelijcke gelijckenissen, uyter menschen ongherechtigheydt, ende gheensins uyte Goddelijcke rechtvaerdigheydt ghestolen wesende. Soo men oock hier in dit stuck siet van de verbeurtenisse aen den Heere, waer mede sy noch hem selve niet en moghen vernoeghen.

18 [A]pi.xxviij.

19 Lib.3.de Bap. Par.[map].4.

20 Fol.56.1.

21 Fol.4.8.

22 Fol.16.3.

23 Fo.1.

24 Ruard 10.2 fol.56.57.

25 63.

26 65.

[fol. cccclxxxvj.v]

          8.

Want of schoon die onrechtvaerdighe menschen uyt ancxten dan sy uyt heur rijck verjaegt mochten worden van heure ondersten, poghen die selve daer af te schricken met sulcken niet min tyrannighen als onrechtvaerdighen straffe vander ouderen misdaedt, op heure ontschuldighe kinderen: soude daer met bewesen zijn dat die rechtvaerdighe ende almoghende Godt, dien niet en mach vreesen uyt sijnen Rijcke verdreven te worden, soo schrickelijcken ende fellen straffe soude doen over den onnooselen kinderen om heurder Ouderen misdaedts willen, ende dat noch opentlijck teghen sijn selfs ghetuyghenisse van sijn rechtvaerdigheydt, uytdruckelijck houdende, dat de sonde des vaders misdaedt niet en sal draghen? Immers dat noch niet simpelijck noch met beroovinghe van gheldt of have, maer van't leven, vande goedtheydt ende vande saligheydt der zielen, ja met toevoeginghe van quaedtheydt ende van eeuwighe verdoemenisse der ontschuldighen zielen? dit luydet soo leelijck van den rechtvaerdighen ende goeden Gode, dat sy't self met haer verstandt niet en connen begrijpen, die sulcks anderen nochtans leeren: ende is daer dy soo gantsch onseker, dat sy't mette ghetuyghenissen der Heyligher Schriftueren niet en connen bewijsen. Mach die goedt is sulcks vanden goeden God gelooven? mach die siende sulcke leydtsluyden volghen? sulcke segghe ick die daer leeren 'tgheen sy self bekennen niet te verstaen?

          9.

Hier gheefdy my reden om van dit u doen te verwonderen. Seght doch, behaeght u luyden die leere der Catholijcken de side implicita? Ick meyn van 't bewimpelde gheloove 'twelck dinghen gelooft, sonder die te verstaen? ick achte wel dat ghy die soo weynigh ghelooft, als uwe voorneemste Leeraren. Besa schrijft hier af also[o]: Die gheloovighe,²⁷ segghe ick, die niet alleen en ghelooven, maer oock verstaen 'tgheen sy ghelooven, ende bereydt zijn van 'tghene sy ghelooven redene te gheven van henluyder gheloove. Ende²⁸ noch daer na: Hy wil niet alleen dat wy eenvuldigh, maer oock wijs zijn: hy wil dat wy kinderen zijn, maer dit in schalckheydt, niet int verstandt: hy wil dat wy ghelooven in sulcker wijsen dat wy verstaen 'tghene wy ghelooven, ende bereydt zijn reden te gheven vande hope die in ons is aen alle die ons daer af vraghen. Volght noch: Ick make onderscheydt tusschen eenvuldigheyt ende onwetenheydt: ende tusschen ootmoedigheydt ende beestelijckheyt: op dat ons dese luyden (die Catholijcken) niet en comen bedrieghen, als sy weder willen oprechten der Sorbonisten leere aengaende het bewimpelde gheloove. Dat alle zijn Besa woorden. Hoort nu oock wat Calvijn daer af schrijft.

          10.

²⁹Dese Commenterende op Isaiam seydt alsoo: want die verstootende die leere des woordts, een kercke willen oprechten, die timmeren een verckens kot, gheen kercke Godes. Wy sien oock watter is te houden van't bewimpelt gheloove, daer van die Papisten kakelen: die daer willen bedrieghen den menschen, op dat sy sich souden latenbespotten. Ende noch: Hier sietmen watter staet te oordeelen vander Papisten bewimpelt ghe³⁰ loove. Want botte ende onverstandighe menschen, die nauwelijck van Gode een woordt moghen voortbrenghen, sullen sy houden voor gheloovighen, als sy maer belijden te ghelooven 'tselve dat die moeder, die heyli³¹ghe kercke ghelooft. Ende noch: Voorts, wat vastighey[d]t van betrouwen, ende vrymoedigheydt sal't doch moghen zijn, als die menschen niet en verstaen, 'tghene sy behooren te ghelooven? Nu en is dit monstrum van't bewimpelde gheloof, 'twelck sy (die Catholijcken) in heure herssenen smeden, niet anders dan een gheoorloftheydt, omme te moghen verdolen vanden rechten weghe. Ende el³²waerts noch: Maer die verzieringhe van't bewimpelde gheloove, en begaeft niet alleenlijck, maer het vermeldt oock gantschelijck het ware gheloove. Sal dat ghelooven zijn, als ghy niet en verstaet, maer alleenlijck dijn ghevoelen ootmoedelijck onderwerpt die kercke? niet in onwetenheyt maer in kennisse bestaet het gheloove.

          11.

Seght nu ghy Predicanten: houdt ghyluyden dese voorschreven meyninghen der voorschreven uwe twee hooftLeeraren van sulcks blindt, onverstandigh ende bewimpelt gheloove oock voor goet? Ick achte wel ja, ghy houdt oock dese leer vande vreemde sonde (soo ghy die leert) voor noodigh ter saligheydt, soo ick sie inden beghinne van uwen triplijcke te weten int eerste articule. Soo wil u nu van noode zijn Augustinum, die Loevensche Theologienen, ja oock uwen Martyren met andere meer te beschuldighen van qualijck daer aen gheleert te hebben, dat men dese leere vande vreemde sonde niet en mach begrijpen noch verstaen: of dat ghy u selve beschuldight dat ghy hier anderen leert uyt een bewimpelt gheloof, hier af maer in u wesende, ende midtsdien my ende anderen recht gheeft daer inne, dat wy niet vermetelijck en connen toestemmen dese uwe soo duysteren, blinden ende bewimpelden gheloove vande vreemde sonde.

27 Traicte. fol 105

28 Fol.144.

29 Cap.54.13.

30 Comment. Isa.43.10.

31 Comment. Hebr.3.6.

32 Instit.v.[35]

Dat vierde Capittel.
Vande menichvuldigheydt der verscheydene opinien van de vreemde sonde.

          1.

UAnde duysterheydt deser saken come ick nu opte verscheydene opinien noodtlijck uyt die duysterheyt volghende, die daer zijn so[o] menighvuldigh ende verwert in't stuck van dese vreemde sonde: dat het aenmercken van sulcks alleenlijck meer dan ghenoegh is om te verstaen, dat die Schribenten in dit stuck blindt zijn, of dat sy int do[n]c³³ker daerom twisten, soo voor is gheseyt vande duystere camere. Want ghelijck alle siende menschen in't licht vande verwen gesamentlijck oordeelende eendrachtelijck daer af souden spreken: alsoo moetmen uyt dit verscheyden ende tweedrachtich

33 Cap.iij.1

[fol. cccclxxxvj.r]

oordeel deser saken van soo veele gheleerde mannen vermoeden, of duysterheydt der saken ofte heurder ooghen. Dit segghen oock (ghenoegh) selve die Theologien van Loeven in Ruardi boecken met dese woorden: Dese questie is die alder³⁴verwertste, ende om desselvens swarigheydt zijn daer af soo verscheydene ende (in schijn) soo contrarie sententien der Catholijcke vaderen, niet alleen der Catholijcken, maer oock heurder wedersaken. Dat segghen die Loevensche Theologhienen vande verscheydene opinien. jae contrarien van schijne, in desen. Uande welcke soo henluyder, als henluyder wedersaken, ick hier wil stellen maer een cleyn deelken. Want om alle die steenen deses toorns Bables hier by een te rapen, een groot boeck alleen soude behoeven.

          2.

³⁵Eerst sien ick by die Catholijcken dese vreemde ofte aengheerfde sonde beschreven te zijn voor een verlies van Adams heyligheydt ende rechtvaerdigheydt, ende een onderwerpinge vanden toorn Godes ende vande straffe des doots, soo der zielen, als des lichaems, alle 'tmenschelijcke gheslachte door Adams overtredinge aengheboren wesende.

          3.

³⁶Petrus Lombardus seydt dese vreemde sonde te wesen 'tghene, daer door alle menschen uyte begheerlijckheydt ghewonnen wesende, sondaren zijn, 'twelck uyt Adam of uyt sijn onghehoorsaemheydt ghevloten ende voorts ghesproten is in sijne nacomers.

          4.

³⁷Thomas van Aquinen houdt dese vreemde sonde voor een begheerlijckheyt, die sonde is in 'tkindeken, als wesende een sone Adams, dat is ten aenschou van Adams onghehoorsaemheydt, tot welcke onghehoorsaemheydt in hem selve ende in alle sijne afcomste, dese wederspannigheydt ende bederffenisse der crachten ghevolght is, Ec.

          5.

Durandus acht dese vreemde sonde formalijck te bestaen in de schultwaerdigheyt van te ontberen die originale rechtvaerdigheydt of onwaerdigheydt van die te hebben.

³⁸ Cyprianus seydt dat de doope des gheests inde wedergeboorte sulcx wascht den ghenen welcke die vaderlijcke sonde besmet hadde, dat sy na die afwasschinge daer af gheen spoer altoos, noch dadelijck noch originale smette en laet blijven, Ec.

          6.

³⁹Wilhelmus Parisiensis leert, dat die begheerlijckheydt of erfsonde (alsoo die int kindeken is) niet eyghentlijck schulde en zy, dat oock het kindeken derhalven niet en is te beschuldighen noch te straffen. Hoe, seydt hy, is yemandt te beschuldighen van 'tghene hy niet en doet,⁴⁰ nochte ghedaen en heeft? Immers om 'tghene hy sijns onwetens ende onwillens lijdet?

          7.

Eckius mette sijnen houden te wesen⁴¹ inde erfsonde een formale (soo spreken sy) schuldigheydt. Ende dat daeromme die schuldigheydt door den doop wech ghenomen zijnde, die begheerlijckheydt eyghentlijck gheen sonde en zy, alsoo sy eerst was, hoewel sy daer inne blijft.

          8.

Wilhelmus houdt dese vreemde sonde,⁴² als wesende een verderf vande gantsche nature, voor't aldergrootste quaet, maer seyt daer by dat sy nochtans die minste sonde zy, ja minder dan die aldermiste daghelijcksche of vergheeflijcke sonde.

          9.

Het Orangiaensche Concilium seyt dat⁴³ d'erfsonde niet eyghentlijck sonde en is.

          10.

Albertus Piggius ende Abrosius⁴⁴ Catharinus verclaren d'erfsonde te wesen 'tghene in allen voortspruyt. Te weten, die sonde Adams, niet als een voortteelder ende genereerder van kinderen, maer als een overtreder ende onghehoorsame des ghebodts in t Paradijs.

          11.

Melachthon segghende die nieuwe⁴⁵ Doctoren al wat afgeweken te zijn vande ouden, verhaelt Hugonis Opinie te zijn, dat d'erfsonde is een onverstandigheydt inden ghemoede ende een onghehoorsaemheydt inde wille.

          12.

Hier af (schrijft Ruardus) hebben die⁴⁶ heylighe Doctoren duysterlijck ghesproken, oock is daer af verscheyden ghevoelen by den Scholastijken Doctoren. Vande welcke eenighe wanen d'erfsonde te wesen, een strafwaerdighe schulde overmidts des eersten menschen sonde, dat is een schulde of onderwerpinghe, daer door wy vervallen in tijtlijcke ende eeuwighe straffe, om dese ersten menschen werckelijcke sonde, waer door (soo sy segghen) alle menschen d'eeuwighe doodt schuldigh zijn, ten zy dat sy door die ghenade daer af werden verlost.

          13.

Melachthon voornoemt selve van dese⁴⁷ vreemde sonde schrijvende, stelt die te zijn een ontbeeringhe vande oorspronckelijcke rechtvaerdigheydt, diemen behoorde te hebben.

          14.

Luther sijn meester waent die vreemde⁴⁸ sonde te wesen een habituale begheerlijckheyt, van sich self sonde ende strafwaerdigh wesende, als overspel ende meyneedt, soo dat sy niet en mach wesen sonder Gode te mishaghen, ende hy maecktse schuldigh der eeuwiger verdoemenissen.

          15.

Daer tegen seyt Swingel dese vreem⁴⁹de sonde te zijn alleenlijck een besmettinghe ende sieckte, maer gheen sonde daer.

34 Tom.j.pag 56.

35 Concil.Tri dent. deco. !.sess.4. Iunij 17. 1547. eelebratum.

36 Lib.ij.dist. xxx.

37 Ruar.tom,j fol.61.

38 Sermo de ablutione pedum pag 451.

39 Ruar.tom.j.fol.58.iij

40 ☞

41 59.j.

42 62.j.

43 69.j.☜

44 68.iiij.

45 In locis de peccat. Ori genis.

46 Ruar,tom.j 58

47 Loc. de pet cato orig. pag. 102.

48 Ruard.to.[7] 57.

49 56.

[fol. cccclxxxvij.v]

schuldt aen is clevende, overmidts die schulde voortcomt uyt het werck des genes die misdaen heeft.

          >16.

Maer hier teghen strijdt wederomme⁵⁰ Calvinus, wanende dese vreemde sonde te zijn een erffelijcke verkeertheydt ende verderfnisse onser naturen, die ten eersten ons onderwerpt den toorn Godes, ende voorts in ons teelt die wercken die de Schrifture noemt wercken des vleeschs, die hy seydt te wesen sonde, of schoon de⁵¹ mensche die niet toe en stemt, of daer inne niet en bewillight. Waer inne hy opentlijck strijdet jeghen die ghemeene Catholijcken, soo wel blijckt in sijn Commentarien opten Psalm 51.verset 7. daer hy den Papisten (so noemt hyse) ernstlijcken scheldet in henluyder ghevoelen 'tsijn teghen zijnde. Des niet te min en schroomt ghy Predicanten u niet vrymoedelijck te segghen, dat u leere (of zydy't hier inne met Calvino oneens?) vande vreemde sonde, niet en strijdet jeghen der Catholijcken Leere. Daer segdy't een stinckende calumnie te zijn ende die uyterste onbeschaemtheydt, dat ick gheseydt hadde dat ghyluyden strijdigh zijt inde Leere vande Erfsonde teghen den Catholijcken Siet nu of ick calumniere, dan ghyluyden. U Calvijns woorden staen hier boven naecktelijck. Wat die Catholijcken daer afhouden meuchdy sien by Ruardum: 'twelck siende suldy verstaen dat ick spreke met, maer ghy teghen die waerheydt.

          17.

Al gheheel anders is wederomme van dese vreemde sonde 'tghevoelen vande Doopsghesinden, houdende die niet te zijn dan een aengheboren gheneghentheyt ten quaden, 'twelck sy niet en achten voor sonde, ten waer men daer inne bewillighde, alsoo de doodt Christi het menschelijcke gheslachte verlost heeft ende ghevryet vande schulde ende straffe, die Adams sonde hadde verdient.

          18.

Wederom zijn die Flaccianders soo diep in desen slorp versoncken. dat sy niet en moghen lijden datmen dese vreemde sonde noemt een quade qualiteyt of ghedaente der menschen, want sy segghen d'erfsonde te wesen een substantie ofte wesentlijcke quaedtheydt inden menschen.

          19.

Daer meughdy sien die verscheyden spraken van dit Babylonisch ghebou, die verscheyden onwegen van desen Laberint oft Doolhof, ende die verscheyden oordeelen van dese duystere sake, of duystere gesichten van dese opinie of Leeraren vande vreemde sonde, gheen mindere maer vele meerdere verwerringhe in sich hebbende dan die Philosophen hebben gehadt van't opperste goet, 't welck Martinus Borrhai (Comment. op Deuter.4.2.) seydt te comen uyt 't ghebreck van't licht. Daer by alle omsichtigh mensche nu licht mach bedencken, oft sulcke menighvuldigheyt der opinien van een selve sake oock voort mach comen uyt het ontwijffelijcke licht des Hemels, ende niet veel eerder uyt die twijffelijcke onsekere ende sorghelijcke nevel vande aerdtsche opinien.

50 Insti.ij.1.

51 Harmo. Mat.3.2. fol.12.

Dat vijfde Capittel.
Of Adam alle die gaven in hem gheweest zijnde, voor die gantsche menschelijcke nature, dat is voor alle sijne afcomste, dan of hy eenighe voor hem self ontfangen hadde.

          1.

GHyluyden bouwet dese uwe leere vande vreemde sonde op u segghen, dat Adam alle sijne gaven ontfanghen hadde, niet voor sich self alleen, maer voor alle sijne afcomste. Maer dit bewijsdy even soo weynigh metter heyliger Schrifturen, als ghy bewijst dat hy die altsamen oock voor alle sijne Nacomelinghen verloren soude hebben ghehadt: dat is, ghy segghet sulcks beyde, maer ghy en bewijset gheen van beyden, ende steunt midtsdien al dit ghebou op u menschen, meyninghen, maer niet op Godes woort.

          2.

Want ick niet en meyne u luyder meyninghe te zijn, dat, ghelijck Adam ende Eva terstondt na de scheppinghe die gaven schijnen ghehadt te hebben van volwassen grootheydt, van gaen, van spreken, van redens ghebruyck inde benaminghe alder dieren, in't verstaen van des Heeren verbodt ende toelatinghe: wyluyden altsamen oock mede, waren sy niet ghevallen, alle sulckx van henluyden oock aengheerft ende ontfanghen souden hebben ghehadt, ghemerckt sulck segghen met gheen Godtlijcke Schrifture eenen waerschijnlijcken verwe en mach ghegheven worden: vele minder noch⁵² die gave van propheteren, die in Adam was, als hy sprack, dats been van mijnen beenen ende vleesch van mijnenvleesche, 'twelck Musculus seydt voort ghecomen te zijn uyt eenen prophetisschen geest, welcke oock Petrus Martyr seydt in A⁵³dam Gheweest te zijn: ende noch vele minder met die gaven van wijsheydt rechtvaerdigheyt, heyligheyt ende meer andere Godtlijcke deuchden, daer mede ghy seght Adam verchiert te zijn geweest, te weten met het beelde Godes, hoewel de heylighe Schrift niet en ghetuyght (so ghy leert) dat Adam was gheschapen een beelde Gode, maer wel dat hy gheschapen was tot of na een beelde Godes.

          3.

Aengaende dit beelde Godes mette voorschreven deuchden (nu hier ons gheschille zijnde) seght ghyluyden dat Adam voor ons allen ontfanghen heeft ghehadt: omme soo hy niet ghesondight en hadde, ons allen dat door voortteelinghe aen te erven: dat is om soodanighe kinderen te winnen, als hy vader gheweest soude zijn. Is dit u segghen waer, daer voor ghy't houdt, soo moet oock waer zijn dat gheen menschen ten verdoemenisse, maer alle menschen ter saligheydt zijn ghepredestineert: of ghy moet segghen dat tot een beelde Gods gheschapen te zijn, ter verdoemenisse gheschapen te zijn

52 In Gen.2. quæst.5.

53 Clas.1.loc.3.s.6.

[fol. cccclxxxvij.r]

mach heten: oft ghy moet de Predestinatie Gods onseker maken, als die dan in desen hingh aen Adams doen oft laten, maer dat ter zijden ghestelt zijnde moet by u luyden (salmen dit u voorschreven segghen ghelooven) eerst uyter H. Schrift bewesen worden een van dese twee stucken: te weten dat Adam een beelde Godes was na den lichame alleenlijck ende niet na der zielen, of dat wy na der zielen gheteelt worden van Adam, sulcks dat oock onse zielen soo wel als lichamen van hem voortcomen. Nopende 'teerste loochent Calvijn selve, segghende het beelde Godts te bestaen inder zielen. Ick meyne niet dat ghy metten Anthropomorphiten teghen sulck ghevoelen Calvini soudet willen segghen. Soo sult ghy 'tander moeten metter H. Schrift bewijsen, te weten, dat alder mensche[n] zielen, soo wel als lichamen, heuren oorspronck hebben ende voort gheteelt worden uyt Adams ziele. Want dit niet bewijsende ist u onmoghelijck te bewijsen dat wy sulcke deuchden des beelde Godes in Adams ziele al schoon gheweest zijnde, van Adam souden hebben aengheerft soo hy niet ghesondight en hadde: insghelijcks mede niet, dat Adam sulcke gaven oft deuchden voor ons allen verloren soude hebben ghehadt.

          4.

Maer dese voortspruytinghe van alder menschen zielen uyt Adams ziele en heeft noch Augustinus, noch niemant anders, tot desen daghe toe noyt connen bewijsen.⁵⁴ Maer daer teghen leeren Besa ende Bulliugher (twee niet de minste van uwe Leeraren) wel uytdruckelijck dat onse zielen haren oorspronck ende heercomste niet en hebben uyt of van Adam. Soo en heeft dan oock Adam sijne gaven voor ons niet ontfanghen om by hem ons aengeerft te worden indien hy staende bleef. Immers soo en heeft Adam niet het verderf sijnre zielen, onsen zielen, als niet uyt sijn ziel ghesproten zijnde, in gheenreleye wijse bevlecken, besmetten noch bederven, nochte van't beelde Godes berooven moghen. Ende hier mede valt ter neder dese u luyder leere van dese vreemde sonde, vreemde schulde, vreemde straffe ende bederffenisse.

54 Besa, Epist. 41. Bul.De. iij. Sermo.1.

Dat seste Capittel.
Wat het beelde Godes was datmen wil segghen in Adam gheweest te zijn.

          1.

MYn voornemen is onnoodighe ende spitsvondighe twisten te vermijden. Dit doet my hier ter zijnden stellen het ondersoeck, of Adam gheschapen was een beelde Godes, dan tot of na een beelde Godes. Dit laetste maer niet dat eerste seyt de Heylighe Schrift. Maer wil't hier nemen na 'teerste: Ende come alsoo nu tot het ondersoeck, wat dit beelde Godes in Adam dan was: omme voorts na te speuren of hy dat oock voor sich selve, swijghe voor ons allen, verloren heeft ghehadt.

          2.

Calvijn schrijft dat het beelde Godes,⁵⁵ daer Moyses af verhaelt, een oprechtigheydt ende onnooselheydt is der zielen, in sulcker wijsen, dat de mensche representeert als in een spieghel, die wijsheyt, die rechtvaerdigheydt, ende die goedtheydt Godes. Maer hier wil Calvijn wijser zijn dan Augustinus, dien hy an⁵⁶ders daer hy voor hem schijnt, soo grooten authoriteyt toeschrijft, want hy schroomt sich hier niet sijn eyghen goedtduncken te volghen ende Augustini meyninghe in desen te verwerpen: ende dit, moghelijck, om dat hy, noch d'ander vaderen, in dit stuck niet sekers voort en brenghen, ende onderlinghe mede oneens inne zijn, jae vele van henluyden luttel met hen selve overeen stemmen.

          3.

Onder dese is Augustinus gheenssins de⁵⁷minste: als die oock meest hem selve onghelijck is. Want nu schrijft hy het beelde Gods inden mensche gheleghen te zijn in't verstandt, begrip ende onderscheydt van't goede ende quade: dan stelt hy't wederomme te zijn in des menschen wille, memori ende verstandelijckheydt. Ende erghens houdt hy wederomme dat Adam gheschapen was tot een beelde Godes na⁵⁸ de redelijckheydt hem boven alle ghedierten ghegheven, ende op een ander plaetse (dits alree die vierde verscheyden meyninghe Augustini in desen) seydt hy Adam daer inne gheschapen te zijn tot een beelde Godes, dat hy die heerschappie hadde over alle ghedierten. Dit zijn Augustini woorden: Ende dat de mensch gheseydt wordt tot een beelde Godes gheschapen te zijn, sulcks werdt gheseydt na den inwendighen mensche, daer die reden is ende verstandelijckheydt: waer door hy macht heeft over die visschen der Zee, 'tghevoghelt des Hemels, alle vee ende wilde ghedierte op d'Aerde ende over al tghene dat opter Aerden cruypt, want als hy hadde gheseyt. laet ons den mensche maken tot onsen beelde ende gelijckenisse, voeght hy terstondt daer by: ende dat hy macht hebbe over die visschen der Zee, 't ghevolghelte des Hemels &c. Ende op dat wy souden verstaen, dat de mensche gheseydt wordt gemaeckt te zijn tot een beelde Godes, niet na den lichame, maer na de macht, waer mede hy allen dieren te boven gaet.

          4.

Dese laetste meyninghe Augustini heeft hy ghemeen ghehadt met meer anderen ende oock namentlijck met Chrysostomo, (wiens boecken ick niet en hebbe) soo ick lese by Musculum Dusanum van hem gheschreven te zijn aldus: Want als hy⁵⁹ gheseydt hadde laet ons den mensche maken tot onsen beelde ende ghelijckenisse, en eyndet hy sijn reden niet: maer hy maeckt ons openbaer, door 'tghene hy daer by voeght, in wat meyninghe hy die name van een beelde Godes daer heeft ghestelt. Maer wat seydt hy? Ende dat hy heerschappe over die visschen inder Zee, ende 'tghevoghelt des Hemels, ende alle dat sich rept opter Aerden. Soo heeft hy dan gheseydt, beelde, van 't principaetschappe ende he[e]rschappie.

55 Com.Colos 3.10.

56 Insti.ij.54.iij.79.

57 Euar.ij.i[n] Psal.29.

58 De verbis Domini in Ioan. Serm 63.& de spiritu & anima cap.35. De Gen. ab literam lib.3. cap.20. De Gen. com. Manic. lib.1.c.17.

59 Pag.42.in Gen. cap.1. vers.26.

[fol. cccclxxxviij.v]

ende van niet anders &c. Daer verhaelt noch de selve Musculus uyt Chrysostomo: Dit beelde Godes is inden mensche, dat hy alleen ghemaeckt is tot een Heere, uyt den welcken d'andere comen, hebbende 'tghebieden Godes, als oft sijn Stadthouder ware.

          5.

Welcke meyninghe Chrisostomi, ende oock Augustini, hy Musculus daer houdt voor die ware ende clare meyninghe van de Heylighe Schriftuere, achtende d'ander meyninghe, te weten Calvini hier voor verhaelt, voor een Philosophale subtijlheydt, ende seydt, alst beelde daer inne hadde bestaen, datmen dan moet vele meerder redene soude segghen moghen, dat oock tot een beelde Godes zijn Die Enghelen als den mensche Adam in verstandigheydt verre te boven gaende, soo oock Sathan doet. 'Twelckmen nochtans nerghens en leest, te weten, dat d'Enghelen tot een beelde Godes gheschapen zijn gheweest. Daer verclaert de selve Musculus (neven meer andere) die voorseydt sijne meyninghe in desen die rechte te zijn metten exempele Pharaonis in Ioseph. Laet ons (seydt hy) nemen dat Pharao van Ioseph gheseydt hadde alsoo: laet ons Ioseph stellen ons tot een beelde ende gelijckenisse, op dat hy 'tghebieden hebbe over die Zee ende over 'tLant ende over alle d'ondersaten van onsen Rijcke, soo wel over die voorbarichsten als over 'tgemene volck. Item ende Pharao heeft Ioseph ghestelt tot sijnen beelde, tot een beelde des Conincx heeft hy hem ghestelt. Lieve, wie is doch soo bot, dat hy uyt dese woorden niet en soude verstaen, dat Ioseph gestelt waer tot een beelde Pharaonis, niet na den lichame, noch na de wijsheyt, maer wel na de heerschappie des Conings? Dat zijn Musculi woorden.

          6.

⁶⁰Sulcx wert daer na by hem vernieut, daer hy comt op het naemgheven der dieren, inden woorden Moysis: op dat hy soude sien, hoe hy die noemen soude: schrijvende hy Musculus ditte: Dit deelken dient tot die waerdigheydt van Adams heerschappie hem gegeven over alle dieren. Want hy hadde hem alle ghedierte onderworpen: hier af stelt hy terstondt int beginne des dings ghedaente voor ooghen: als of hy Adam in die macht dese hulden, ghelijck als d'ondersaten gestelt worden voor een nieuwe Landtsheere, omme daer over te ordonneren ende te doen, dat hen goedt sal duncken. Dit selve handelt de selve Musculus een weynigh daer na observatione tertia op 'tselve verset noch breeder. (Dese meyninghe) van dat het beelde Gods in Adam bestont inde heer⁶¹schappie over 'tghedierte, hebben oock gehadt veele vnde oude vaderen, ende onder die selve oock (breedt ende schoon uytgebeeldt) Basilius Magnus in sijn Hexameron homilia.

          7.

Is dan Adam na dese heerschappie over alle ghedierte gheweest een beelde Godes: soo moetmen bekennen dat dit beelde Godes nu ter tijdt noch is in alle Adams kin⁶²deren. Want Iacobus seydt dat alle nature der beesten, voghelen ende serpenten der zeedieren betemt worden vande menschelijcke nature. Wilmen seggen dat dit beelde Godes gheleghen inde heerschappie over 'tghedierte verloren was in Adam, maer daerna weder vernieut is gheweest in Noë, so Martinus Borrhai op dese plaetse commenteert, segghende 'tselve met ghewinne vernieut te zijn gheweest: men sal noch ghelijcke wel weder op 'tselve moeten comen. Want dan sal worden gheseydt alsoo: Wy zijn altsamen ghecomen van Noë. In desen was het beelde Godes vernieut ja vermeert. Soo is dan noch ons allen het beelde Gods van Noë aengheerft.

          8.

In alle tghene hier voor gheseydt is, en siet men noch niet dat boven den natuerlijcken ende redelijcken mensche gaet, of dat ghemeenschappe heeft mette Goddelijcke wijsheydt ende Rechtvaerdigheydt. Dese deuchden en waren niet inden eersten maer wel inden tweeden Adam. Dese is selve die rechtveerdigheydt ende wijsheydt Godes, ende midtsdien⁶³ oock selve alleen sulcks het waerachtighe beelde Godes, dat die hem siet, oock den Uader siet. Was Adam soo een beelde Godes?

          9.

Wilmen dat segghen, hoe sal Paulus moghen waerheydt hebben gheschreven⁶⁴ met dese woorden? die eerste Adam is ghemaeckt in het natuerlijcke leven, ende de leste Adam int gheestelijcke leven. Soudemen dese woorden Pauli niet moeten omkeeren ende segghen, d'eerste Adam (als wesende self het beelde Godes) is al wat meer ghemaeckt dan int natuerlijcke leven, te weten in een gheestelijck leven? of zijn die deughden van wijsheydt ende rechtveerdigheydt natuerlijck ende niet overnatuerlijck ende gheestelijck? neen soo niet, d'Apostel seydt, dat niet het gheestelijcke, maer dat het natuerlijcke lijf eerst was, ende daer na het gheestelijcke: of wilmen dit verstaende alleen vanden lichame, dat gheestelijck sal verrijsen, des lichames verrijsenisse loochenen ende metten Lopisten een gheestelijcke verrijsenisse maken? dits alles recht anders dan ghyluyden hier af leert, makende in een selve Adam het gheestelijcke eerst, ende daer na het natuerlijcke. Ghy maeckt den eersten Adam ghenoegh vanden Hemele hemelsch: Paulus maeckt hem vander aerden aerdtsch, maer Christum den tweeden Adam vanden Hemele hemelsch. Ghy wilt immers hier oock niet verstaen dat Christus sijn lichame uyten Hemele in Maria ghebracht soude hebben?

          10.

Al anders leerde Basilius segghende alsoo: Tot een beelde Godes ghemaeckt te zijn, hebbe ick daer uyt, dat ick met redene ben begaeft. Gode ghelijck te worden hebbe ick daer uyt, dat ick een Christen ben. Dit laetste (te weten een Christen te zijn) seydt hy (Basilius) in ons te wesen na de moghelijckheydt: ende dat wy tot het worden ofte wesen aenghedronghen worden door ons selve. Ende dese

60 Fol.69. Gen.2.19.

61 Basilius.

62 Iac.3.7.

63 Ioan.14.9.

64 1.Cor.15.

[fol. cccclxxxviij.r]

macht is ons van Gode ghegheven, door dien hy't sulcks inden beginne raedtsaem vandt ende seyde: Laet ons den mensche maken tot onsen beelde e[n]de ghelijckenisse: maer tot het worden of wesen van dien, werdt vereyscht ons aendringhen ende naerstigheydt: daeromme, op datter oorsake soude zijn, daer door wy aengheport souden worden totter eeren des beloonings ende vergheldings. Soo ghevoelde hy met eenighe anderen, seydt Musculus hier op, (by den welcken ick dit voorseydt lese) Ende dese meyninghe Basilius (alsmen't immers niet en wil verstaen nae de heerschappie voorseydt) houde ick oprecht ende overeen stemmende met het alghemeyn verstandt vande gantsche Bybele.

          11.

Soo vele hebbe ick hier moeten segghen van 't beelde Godes, te weten wat het was of waer inne het bestondt in Adam: daer by nu noch al mede blijckt die groote verscheydenheydt der opinien in dese[n] niet alleen by den ouden vaderen, maer oock mede by dese nieuwe schribenten selve, soo Musculus self oock wel aenmerckte, daer⁶⁵ hy hier af handelende, seyde: Ende hier zijn oock die meyninghen van den onsen verscheyden. Nadien nu die grontvest van dese leere vande vreemde sonde (meest bestaende op het verlies vanden beelde Godes in Adam) openbaerlijck blijckt soo onseker, soo twijfelijck ende soo onvast: en meyne icks niet moghelijck voor een wijs boumeester, dat hy op sulcken drifzandt soo wichtighen ghebou sal moghen timmeren.

65 Fol.41. Genes.1. vers.26.

Dat sevenste Capittel.
Of Adam wijs was voor sijnen val.

          1

HIer af nu scheydende wil ick ondersoecken oft Adam voor sijnen val oock ghehadt heeft soodanighe wijsheydt (dese deughde neem ick hier alleen om lanckheydts vermijden, want soo dit valt, soo salt oock zijn metter rechtveerdigheydt, heylicheydt, Ec. waer inne ghy luyden leert het beelde Godes te bestaen) als ghy leert. Want soo niet en mach blijcken dat Adam sulcks ghehadt heeft voor sijnen val: hoe sal moghen blijcken, dat hyse voor sich selve, veel minder voor sijnen nacomeren verloren en heeft ghehadt, mach oock yemandt 'tghene hy niet en heeft, verliesen?

          2.

⁶⁶Dat Christus selve is het beelde Godes, is hier voor wat af gheroert, ende⁶⁷ is oock wel uytdruckelijck sulcks by den Apostel beschreven. Was nu Adam mede een beelde Godes, soo moeste d'eerste ende tweede Adam een selve Adam zijn: of daer moeste meer dan een Christus zijn, te weten Adam ende Christus beyde. Dit is beyde valsch. Dus is onwaerachtigh dat Adam een beelde Godes was gheschapen, Moyses seydt dat oock niet,⁶⁸ maer wel dat hy was gheschapen tot een beelde Godes: soo dat hy't mochte worden als Basilius seydt. Hiervoor.

          3.

Ghyluyden selve rekent Adam mede onder die gheloovigen ende die voorsien zijn ter saligheydt. Soo was hy dan oock⁶⁹ mede ghepredestineert om gelijckformigh te worden (niet het beelt dat door die scheppinghe in hem was, maer) dat evenbeelde Christi, die, ende niet Adam, d'eerste gheboren is onder vele broederen. Hier toe schijnt Adam dan oock gheschapen te zijn, ende niet selve een beelde Godes.

          4.

De tweede Adam Christus was ende is soodanighen waren beelde Godes in wijsheyt, rechtvaerdigheydt, goetheydt Ec. dat hy als self oock wesende, die ware wijsheydt, rechtvaerdigheydt ende goetheydt, soo luttel als die onwandelbare Godt selve, yet onwijslijcks, yet onrechtvaerdelijcks, of yet quaedts doen mochte. Was dit sulcks oock alsoo met Adam? dat sal niemandt seggen. Mach dan oock yemandt segghen dat Adam self een beelde Godes was?

          5.

Wat anders is, seghdy, een beelde des dings, wat anders het dingh selve. So[o] dat het beelde mach zijn sonder het wesen des dings. Antwoordt. Christus ist beelde Godes. Was in hem die wijsheydt sonder wesen, alleen in een beelde? dat suldy niet segghen.

          6.

Seght my nu, machmen oock rechtelijck een beelde eenighs dings noemen te zijn, dat niet ghedaents ofte ghelijcks altoos en heeft met het ding, waer af het een beelde is? dat gheloove ick niet. Sonderlinghen in een beelde of ghelijckenisse dat ghemaeckt is van Gode self d'alderwijste Werckman.

          7.

Soo moeste dan dit beelde of ghelijckenisse Godes in Adam ten minsten ghelijckenisse hebben met Gode, dat ghelijck God heeft volmaeckte Goddelijcke, Adam alsoo oock hadde volmaeckte menschelijcke wijsheydt, rechtvaerdigheydt ende goetheydt. Tis nu soo dat een wijs⁷⁰ mensche vreest ende van't quade afwijckt: dat een rechtvaerdigh mensche rechtvaerdigheydt doet: ende dat die goet of een goede boom is, gheen quade maer goede vruchten draeght. Hadde nu Adam volmaeckte menschelijcke wijsheydt, hoe quaemt dat hy God niet en vreesde, maer soo dwaeslijck vanden goeden Godt afweeck totten quaden? Hadde Adam volmaeckte menschelijcke rechtvaerdigheydt wat dede hem soo onrechtvaerdighlijck pooghen om die Godtlijcke goetheydt hem self toe te eyghenen? Hadde Adam volmaeckte menschelijcke goetheydt, wie wrochte in hem die quade, ende sonderlijcke vrucht van onghehoorsaemheydt Godes? Hier uyt schijnt dan al mede, dat Adam niet en hadde volmaeckte menschelijcke wijsheydt, rechtvaerdigheydt, noch goetheydt: ende dat hy midtsdien na dese deughden oock niet en was een beelde Godes.

          8.

Laet ons nu noch comen vande menschelijcke volmaeckte wijsheyt, op ware men

66 cap.vj.8.

67 2.Cor.4.4. Col.1.15.

68 cap.vj.10.

69 Rom.8.2[9]

70 Prov.14.16 1.Ioan.3.7 Mat.7.18.

[fol. cccclxxxix.v]

schelijcke wijsheyt noch onvolmaeckt sijnde, ende ondersoecken of Adam oock eenighe ware, doch onvolmaeckte menschelijcke wijsheyt ghehadt heeft voor sijnen val. Alle wijsheydt oft kennisse der menschen is in den mensche uyt de scheppinge, oft door 't ghetuygenisse alleenlijck, sonder, oft door scheppinghe oft ghetuyghenisse versellet met ondervindinghe van goedt ende quaedt, ende midtsdien oock met hate ten quaden, ende liefde ten goeden. Die eerste kennisse oft wijsheyt uyter scheppinghe alleen is maer een wet der natueren of moghelijcheydt om te kennen, soo daer d'opmerckinghe ende oeffeninge by comt, ende mach dan inden mensche vermits Godes verlichtinghe uyt liefden 'tgoede ghebodt Godes onderhouden, Rom.2.14. maer die wettelijcke of letterlijcke kennisse of wijsheydt en haedt het quade niet, noch en bemint het goede niet: Want sy voortcomt uyten dooden letter, staet onder die wet, heeft niet dan straf voor ooghen, ende also selve noch int goede niet levendigh zijnde, en mach sy't goede ghebodt niet volbrenghen. Anders ist met d'ander wijsheydt of kennisse, eensdeels nu door't ghetrouwelijck woeckeren metter wet der natueren of door't blijven inden woorden Christi, oock uyt ondervonden waerheyt gheboren zijnde, inden mensche, want dese baert voorts haet tot het quade ende liefde tot het goede, den mensche nu bekent wesende. Ende hier door is in sodaninghen mensche nu oock een lust met sampt wat vermogens om 'tquade (al waerder schoon gheen straf te beduchten) te laten, ende om 'tgoede, sonder alle loonsuchtigheyt, te hanteren. Doch is⁷¹ dese lust eerst noch swack, als hebbende min vermoghens dan wille. Sulcks datmer bywijlen noch al doolt jae sondight.

          9.

Dese mensche kent ende verkiest int alghemeen het beste, ende werdt daeromme nu al wijs ghenaemt, hoewel hem noch vele bysondere dinghen onbekent zijn. Hy doet oock by wijlen wel ende wijsselijck, ende by wijlen mede oock qualijck ende⁷² onwijselijck, want hy noch niet in alle waerheydt en is gheleert vanden Gheest Christi, veel dinghen noch niet recht en⁷³ verstaet, die volcomen ouderdom Christi noch niet en heeft bereyckt, ende die macht tot 'tvolbrenghen sijns goeden willens in hem noch niet en is gheschapen. Dit heeftmen moghen sien inde jonckheydt van vele Heylighen, ende oock nament⁷⁴lijck in Davide ende in Petro. Want van David leestmen dat hy bywijlen wijsselijck ende dan oock weder onwijsselijck heeft ghedaen. Soo leestmen oock van Petro wel ende wijslijck ghedaen te zijn, niet alleen int navolghen Christi, maer oock int ghetuyghenisse dat hy gaf van den Heere Christo: maer onwijslijck ende qualijck dede hy terstont daer aen int afraden van Christi lijden ende int versaken vanden Heere. Nu en bleven noch David noch Petrus niet al haer leven door in sulcke haer jeughdelijcke swackheyt ende dolinge ofte onwijsheyt. Neen. Maer die in henluyden ghewracht hadde het willen, en liet de wille niet vergeefs wesen, werckende daer na in elck van hen beyden (als oock in vele meer andere Heylighen Godes) het volbrenghen na den goeden wil⁷⁵le. Soo dat de Gheest Godes selve van David betuyght, dat hy ghedaen hadde dat recht was inden ooghen des Heeren, ende niet en was afgheweken van alle dat de Heere hadde bevolen alle die daghen sijns levens, uytghenomen die daedt Drie Hethei. Ende van Petro leestmen dat hy daer nae in de plaetse van Christo af te raden sijn lijden, ende van Christum uyt ancxte van lijden te versaken, de tyrannije der Pharizeen soo weynigh vreesde, dat hy antwoorde: Men moet Gode meer ghehoorsamen dan⁷⁶ menschen, immers dat hy ghegheesselt zijnde sich verblijde waerdigh te zijn dat hy om den name Iesu willen soude lijden. Daer sietmen nu inde plaetse vande swacke ende kindtsche wijsheydt ende wille, een manlijcke ende crachtighe ghecomen te zijn metter tijdt ende opwassinge door ondervindinghe inde voorghemelden twee personen.

          10.

Soodanighe bedaeghde ende manlijcke wijsheydt met kennisse ende hate in quaden ende liefde ten goeden, verselt met macht na wille door oeffeninghe ende tijdt, en leestmen nerghens meer gheweest te zijn inden jonghen ende onversachten Adam in d'eerste aenvechtinghe soo lichtelijck ghevallen zijnde: dan nu ter tijdt noch werdt bevonden of vernomen inde ghemeene jonckheydt aller sijnre nacomelinghen. Heeft dan Adam voor sijnen val niet ghehadt soodanighe menschelijcke wijsheydt, alsmen leest in Davide, in Petro, in Paulo ende meer andere Heylighen Godes hier op Aerden gheweest te zijn: hoe canmen vermoeden (swijghe ghelooven) dat hy als een beelde Godes, begaeft gheweest soude zijn met Godlijcke wijsheydt? of heeft hy die voor sijnen val niet ghehadt, hy heeftse door sijn val niet verloren. Niet verloren voor hem self, veel minder voor alle sijne nacomelinghen.

          11.

En meynt niet mannen, dat ick die wijsheydt des menschen een Goddelijcke volmaecktheydt wil toeschrijven, dat is dat sy soude zijn alwetende. Neen. Dees was noyt in eenigh natuerlijck gheboren mensche. Die is by Gode alleen, ende soodanigh dat sy niet en mach vermeeren. Gheen mensche en weet het al. Oock mach alder menschen kennisse of wijsheydt altijdt toenemen, ende heeft des niet te min noch mede al haer volmaecktheydt.

          12.

Die is (onder verbeteringhe) dese. Elck mach jae moet weten 'tghene hy weet. Want niemandt buyten sijn weten wat mach weten. Die nu weet wat hy al weet, mach oock (let hy daer op) weten wat hy al niet en weet. Want treckt hy af sijn weten van al 't ander dat hy niet en weet: hy sal weten dat hy al

71 Phil.2.13.

72 Ioan.16.

73 Phil.2.13.

74 1.Reg.18.14. 2.Reg.24.10. Matth.16.22.

75 Phil.2.13. 2.Reg.15.5

76 Actor.5.29.40.41.

[fol. cccclxxxix.r]

d'ander overblijvende dinghen niet en weet. Soo weet nu sulck mensche niet alleen wat dinghen hy weet, die luttel ende cleyn zijn: maer hy weet oock wat dinghen hy noch niet en weet die oneyntlijcke veel ende overgroot zijn. Sulck weter en sal niet seer proncken met sijne wetenschappe of wijsheydt: maer met Socrate ootmoedelijck moeten belijden dat hy niet, of ten minsten seer weynigh weet, anders dan sulcke sijne groote onwetenheydt.

          13.

Tghene nu sulck wijs mensch alsoo in ondervintlijcker waerheydt weet, is goet of quaet. Het quade haet hy om sijn snootheyts, maer 't goede lieft hy om sijn waerdigheydts wille. Die ware hate doet hem vlieden ende laten het bekende quaet: ende die ware liefde doet hem najagen ende hanteren het bekende goet: ende die wijse kennisse van sijne onwetenheyden doet hem vyeren of rusten inden onbekende dinghen, als die hy weet dat hy niet en weet, of sy goet dan quaedt zijn. Dit houde ick te wesen volmaeckte menschelijcke wijsheydt. Want sy behoedt den mensche daer inne sy is voor't quade, ende sy vereenight hem met het goede. Hadde Adam noch maer soodanighe menschelijcke, dats min dan die Godtlijcke, (die ghylieden seght in hem gheweest te zijn) wijsheyt in sich ghehadt voor sijnen valle: hy en soude dat onbekende quaet geenssins bestaen, veel minder ghedaen hebben ghehadt. Soo schijnt hier uyt noch al mede, dat Adam voor sijnen valle gheen volmaeckte menschelijcke wijsheydt heeft ghehadt: ende volghens dien dat hy na de wijsheydt ende andere deughden niet en was voor sijnen valle een beelde Godes, soo ghylieden dat beschrijft.

          14.

⁷⁷Maer hoe mach een mensche ware wijsheydt hebben oft inder waerheydt wijs zijn, die noch goedt noch quaedt en kent? Was die boom des levens oock niet onder⁷⁸ meer andere boomen midden inden Paradijse? de H. Schrift tuyght jae. At hy van die vruchte? dat en tuyght Moyses niet, maer wel dat hy daer af hadde moghen eten. Dit dede hy niet, maer at die dootlijcke vrucht des verboden booms. Soo moetmen nu segghen dat onse eerste ouderen al voor den val een onlust ten leven ende een lust ten doode hebben ghehadt, ende dit noch teghen haer ingheplante nature: of men moet segghen dat sy noch leven noch doot en kende, oock niet waer inne die beyde waren gheleghen. Wie mach nu d'onkunde van sulcke hooftsaken doch segghen wijsheydt te wesen? of mach hy was zijn die leven noch doot en kent? die sijn opperste goet of quaet, noch die middelen daer toe gheenssins en kent, weet, noch verstaet?

          15.

Het is onmoghelijck dat yemandt (soo gheseyt is) eenigh dingh inder waerheydt mach kennen, sonder sijn kennisse, dat is sonder dat hy't self weet dat hy't kent: soude oock yemant connen lesen, sonder te weten dat hy lesen can, neen. Soo mach oock niemant begheeren te weten, 'tgene hy nu al weet dat hy weet. Kende onse eerste voor ouderen goet ende quaet, door hare ingheschapen wijsheydt ende beelde Godes, hoe was't hen moghelijck te begeeren wetenschap van goet ende quaet: nochtans begeerden sy die wetenschappe van goet ende quaedt. Dat was de vruchte des verboden booms. Sy en wisten dan noch goedt noch quaet, ende en waren daerom oock niet (soo't schijnt) wijs, maer onwijs ende onverstandigh.

          16.

Waren sy wijs gheweest sy souden⁷⁹ heure gangen gestiert hebben. Dit werckt die wijsheydt inden wijsen. Nu swerfden sy onvoorsichtelijck inden doot: waren sy wijs gheweest sy souden na den goeden⁸⁰ Raedt (Godes) gheluystert hebben, want dit doet die wijse, ende niet den onwegh des bedrieghlijcken Serpents, die in heur onwijse ooghen recht scheen, inghetreden hebben. Waren sy wijs gheweest, die goe⁸¹de raedt ende wijsheydt soude henluyden (voor sonde ende doot) bewaert hebben. Want dit doet die wijsheydt inden wijsen. Sulckx ende dergelijcken meer getuyght de heylighe Schrift vanden wijsen menschen inden welcken ware wijsheydt is. Gheen van sulcks, maer het platte tegendeel deden onse eerste ouderen. Hoe mochten sy dan wijs zijn gheweest voor den val? of soude hier yemandt willen seggen dat de H. Schrift hier ende elwaerts verziert een ydel beelde ofte een ydeam vande wijsheyt ende wijse menschen die noyt en waren, zijn, noch worden sullen, ende ons daer mede bedrieght, of dat sy sprekende van sulcker wijsen of wijsheydts wercken onwaerheydt seydt? of wilmen aen sulcke grove lasteringhen niet, schijnet niet datmen sal moeten segghen dat onse eerste ouderen voor ende int vallen niet wijs en zijn gheweest?

          17.

Het schijnt voor ons dan sekerder die Godlijcke Schrift, dan der menschen vernuft te volghen, ende te segghen dat onse eerste ouderen latende ende doende 'tghene d'onwijse menschen laten ende doen, oock selve onwijs waren. Wat seyt de H. Schrift dat d'onwijse menschen laten ende doen? dat sy des ^* wijsheyts woorden niet aen en nemen: dit deden d'eerste twee menschen oock niet. Dat sy ^† begheeren 'tghene hen schadelijck is: dit deden Adam ende Eva. Dat sy in heur eygen herte ^‡ betrouwen: dit deden ons alder Vader ende Moeder. Deden sy dan der onwijsen wercken, soo schijnen sy immers gheweest te zijn onwijs. Dats wel verde van wijs ende van soodanighen beelde Godes te zijn gheweest.

          18.

Byna die somme van alle onse wijsheydt schrijft Calvijn int beginne sijnre Insti⁸²tutien) die alleen voor ware wijsheyt behoort ghehouden te worden, bestaet in twee deelen (te weten) in kennisse Godes ende onses sel⁸³ven. Die Godt kent, die houdt sijne gheboden, ende dit houden vande gheboden Godes metter daedt, is (soo Godt selve tuyght) der menschen wijsheyt. Hebben Adam ende Eva 't gebodt Godes onder⁸⁴

77 Gen.2.9.

78 16.

79 Pro.15.21.

80 Pro.12.15.

81 Prob.2.11.

* Pro.18.2.

† Pro.1.22.

‡ Pro.1.22.

82 Institu.1.1

83 1. Ioan.2.4

84 Deut.4.6.

[fol. ccccxc.v]

houden? gheen ding minder. Kende sy dan oock Gode? Soo weynigh als die⁸⁵ moorders Christi Christum kenden: Die hem, soo sy hem gekent hadde, soo weynigh ghecruyst, als Adam ende Eva hadden sy Gode ghekent, gheenssins sijn ghebodt overtreden souden hebben ghehadt. Kende Adam ende Eva dan Godt niet, Hoe mochten sy ware wijsheydt hebben? Hadden sy gheen ware wijsheydt, hoe mocht in henluyden gheweest zijn het beelde Godes, 'twelck ghyluyden seght te bestaen in wijsheydt ende meer andere deughden? was dit niet in hen, soo en schijnen syluyden dat oock noch voor heur self noch voor ons verloren te hebben.

          19.

⁸⁶Het ander deel vande wijsheyt (na oock Calvijns seggen selve) is kennisse van ons selve. Was dese oock in onse eerste ouderen, dat en seyt der Ghereformeerden inden Nederlanden Belijdenisse des geloofs bylo niet int xiiij.cap. want daer alluderende op't derde verset des 48. Psalms seyt sy dese woorden vanden eersten mensche. Maer als hy in eeren was en heeft hy't niet bekent, ende en heeft niet aengesien sijn uytnemende excellentie. Soo en kende dan Adam hem selve niet. Hy en was dan oock niet wijs, noch veel minder een sulck beelde Godes als van hem daer poocht te maken, die voorseydt belijdinghe selfs, maer met wat bescheydt is niet swaer om te mercken.

          20.

Want is die wijs die Godt ende sich selve kent: soo en mach hy niet wijs zijn, die al schoon een van beyden maer en kent. Hoe mach hy dan wijs zijn die gheen van beyden: dats noch Godt, noch hem selven kent? Nu schijnt hier dat Adam noch God noch hem self en kende. Ende schijnt mitsdien oock dat Adam niet wijs en was geschapen ende midtsdien oock gheen sulck beelde Godes, als ghyluyden leert.

          21.

Was Adam niet wijs (suldy segge) so was hy sot. Sot zijn is ghebrekelijck zijn. Soo heeft dan Godt Adam ghebrekelijck ghemaeckt. Luydt dat al wel? Neen. Tis oock niet soo. Sot ende wijs zijn over weder zijden die twee uytersten. Tusschen desen is noch een middel of derde, dat noch wijsheydt noch sotheydt, ende midtsdien noch deughde noch sonde en is, maer sulck als dat vanden menschen wert gebruyckt.

          22.

Op dat nu niemant en wane dese mijne meyninghe nieu te zijn, soo hebbe ick hier willen doen blijcken sulcks mede verstaen te zijn gheweest, niet alleen by Calvinum, maer oock by Augustinum selve, behalven vele meer andere vanden ouden, my hier ghenoeghende (om cortheyts wille) met dese twee. Die ick hier oock niet en gebruycke voor getuyghen om geloof te hebben in dit mijn segghen, maer voor schilden om af te weren uwe onvriendelijck bespottinghen.

          23.

⁸⁷Alsoo leestmen by Calvinum dese woorden: Als d'Apostel leert dat hy (Christus) ons ghelijck is gheweest in allen dinghen uytghenomen de sonde: soo en is niet te twijfelen, of hy en verstaet oock daer onder begrepen te worden, dat sijn ziele onderworpen is geweest die onwetenheydt. Ende noch: Voortst soo ist seer qualijck verstaen by den ghenen die daer seggen, dat onwetenheyt gegheven soude zijn tot straf voor die sonde. Want men moet niet dencken dat Adam noch wesene in sijne oprechte nature alle dingen heeft geweten, hoewel hy was sonder sonde. Iae die Enghelen ignoreren wel eenigh dingh, hoewel sy niet en draghen eenighe straffe van sonde.

          24.

Daer hebdy nu een plaetse uyt uwen Calvino, neemter nu oock een uyt uwen Augustino, daer hy eygentlijck handelt van dese sake met dese woorden: Sy mey⁸⁸nen een scherpe questie voorts te stellen, die daer segghen: indien d'eerste mensche wijs is ghemaeckt, waerom is hy verleydt? Is hy sot ghemaeckt, hoe sal Godt niet zijn oorsake der ghebreken? gemerckt sotheyt het aldergrootste ghebreckt is. Rechts of in die menschelijcke nature tusschen sotheydt ende wijsheydt geen middel altoos en ware, 'twelck men noch sotheydt, noch wijsheydt en mach noemen. Want dan begint het mensch sot of wijs te wesen, als hy een van beyden noodtlijck toevalt, soo dat hy dan (indien hy't niet en versuymde) hadde moghen wijsheydt hebben: sulcks dat die wille schuldigh is aen die gebrekelijcke sotheyt. want niemant en is so onwijs, dat hy een jonck kindeken sot soude noemen: hoewel het noch ongheschickter zijn soude, soo hy't wijs wilde noemen: Also dan een jonck kindeken geseyt mach worden noch sot noch wijs te wesen, alhoewel het nu al een mensche is, daer uyt dan blijct dat die menschelijcke nature mach hebben een middel, 'twelck men niet te recht sotheydt of wijsheyt en mach noemen: alsoo mede, indien yemants sinne soodanigh waren, als daer hebben die ghene, die de wijsheydt⁸⁹door haer versuym ontberen: soo en soude niemandt desen te recht sot noemen, diemen soodanigh saghe, niet door sijnen schulde, maer uyter naturen. Want sotheydt en is niet alreleye, maer schuldighe onwetenheydt der begeerlijcke ende schuwelijcke dinghen. Daeromme en noemen wy een onredelijck dier niet sot: want het gheen middel en heeft ontfanghen om wijs te wesen. Wy noemen noch⁹⁰tans wel eenighe dingen by gelijckenisse, maer niet eygentlijck. Want alhoewel blintheyt het aldermeeste ghebreck is der ooghen: soo en ist nochtans inden eerstgheworpen hondekens gheen ghebreck, ende en mach oock niet eyghentlijck blintheydt ghenaemt worden. Nadien nu de mensche sulcks is ghemaeckt, dat alhoewel hy niet wijs en was, nochtans mochte ontfanghen 'tghebodt 'twelck hy schuldigh was te gehoorsamen, soo en ist nu gheen wonder dat hy mochte verleyt worden: noch ten is oock niet onrecht dat hy't gebodt niet gehoorsaem wesende ghestraft worde: noch sijn Schepper en is oock gheen oorsake vande sonde, want gheen wijsheydt te hebben, en was noch niet des menschen ghebreck, indien hy noch niet en hadde onfanghen dat hy't mochte hebben. Maer nochtans hadde hy wat, twelck soo hy't hadde willen wel gebruycken, hy hadde moghen opstijghen tot het gheene dat hy niet en hadde. Wat anders ist redelijck, wat anders ist wijs te wesen. Door die reden wert elck des gebodts ontfanckelijck. Twelck hy schuldigh is te ghelooven: op dat ghedaen

85 1.Cor.2.8.

86 Ghedruckt by Ian Canin to Dor drecht 1583

87 Harm. Luc.2.40. Hebr.4.15.

88 Aug. de lib. arb. lib.3. cap.24.

89 Daerom noemt mense oock ghemeynlijck innocenten, dats onnooselen.

90 Sotheydt wat.

[fol. ccccxc.r]

soude moghen worden, 'tghene daer werdt gheboden &c. Volght noch: Want soo haest de mensche begint des ghebodts ontfanckelijck te zijn: soo begint hy dan voorts te moghen sondighen. Maer voor dat hy wijs werdt, sondight hy op tweederley wijse: te weten indien hy sich self niet en voeght om 'tghebodt te ontfanghen, of als hy dat heeft ontfanghen, dat niet en onderhout. Behalven die clare onderscheyt die Augustinus daer stelt tusschen wijs te zijn, sot te zijn, ende noch wijs noch sot te zijn, soo druckt hy daer meer dan eenmael met naeckte woorden uyte dat Adam niet wijs en was gheschapen, maer wel tot wijsheydt, dat is met bequaemheydt om wijs te worden. Yemant die't belieft lese hem daer voorts meer van dese sake handelende. Want my vernoecht met dit voorschreven, als die alle Augustini handel van desen hier niet willen inne brenghen.

          25.

Wt het voorschreven soo Calvijns, als Augustinus segghen, schijnt noch al mede, dat Adam niet wijs en was gheschapen. Lieve was Adam wijs, kende hy 'tquade ende den doodt, wat noode was't dat Godt met zijn gebodt hem daer voor soo ghetrouwelijck waerschuwede? Maer laet ons alle sulcks ter zijden stellende noch nemen, dat Adam wijs ende een beelde Godes (sodanigh als ghy leert) was gheschapen, jae oock dat hy't in sich selve gantschelijck verloren, dats meer dan besmet of verduystert heeft ghehadt: hoe ist u luyden dan noch moghelijck omme waerschijnlijck, ick swijghe waerachtelijck te bewijsen, dat hy't voor ons allen verloren soude hebben gehadt? want dat is onlochbaer, dat onse zielen gheen schade, verderf, smet noch quaetheydt en moghen erven, vande ziele des ghenen, waer uyt onse zielen niet voort gheteelt en worden ofte niet uyt voortcomen, soo en mach oock niemant ontkennen dat het beelde Godes (soo ghylieden dat stelt) wijsheydt, rechtvaerdigheydt Ec. bestaet inder zielen ende niet (soo die Anthromorphiten seyden) inden lichame. ⁹¹ Soo blijckt mede hier voor, dat noch Augustinus noch niemandt oyt heeft connen bewijsen dat onse zielen voortcomen uyt Adams ziele: maer werdt het tegendeel gheleert by u Bezam ende Bullingher selve. Hoe salmen dan toestemmen dat onse zielen schade, verderf, smet, of quaetheydt van Adam hebben mogen erven, ende midtsdien oock sijn verlies (soo ghy dat leert) van't beelde Godes?

          26.

Dese sake is te wichtigh danmen die soude bouwen op het vernuft der menschen, ende niet op die Goddelijcke Schrift. Daer uyt bewijstmen met clare spreucken, of met vaste volghredenen. Wil yemandt bewijsen dat die kinderen niet en sullen draghen heurder ouderen misdaedt, of dat niemandt om eens anders sonde met quaetheydt of verdoemenisse aender zielen en wordt ghestraft: soo sal't een recht⁹² schriftmatighe bewijsinghe zijn als hy voortbrengt Godes woorden, dat de sone des vaders midaedt niet en sal draghen: dat elck sijn eyghen last sal draghen, ende dat Godt elck na sijne wercken sal oordeelen ende desghelijcken meer. Deser naeckte ende clare spreucken vindtmen by menighte inde heylighe Schrift: waer vindtmen daer eenigh woordt het tegendeel betuygende? Nerghens dat ick heb connen wercken.

          27.

Mette vaste volghredenen gaet het anders te wercke. Dit sietmen ghebruyckt by den Heere self. Die om te bewijsen der dooden verrijsen, seyde alsoo: Hebdy niet⁹³ ghelesen dat by Gode tot u is gheseyt: ick ben de Godt Abrahams, de Godt Isaacx, ende de Godt Iacobs? Dit was Schrifture, daer op seyt de Heere voort: Ten is gheen Godt der dooden, maer der levendighen. Dits ghenomen uyte [n]ature Godes, die alle den gheenen saligh maeckt, welcker Godt hy is. Nu en mach niemandt doodt zijnde saligh zijn of saligheydt ghenieten. Sy moeten dan levendigh zijn of weder worden, welcker Godt de Heere sal wesen. Ende staet daerom Christi volghreden uyt Moysi woorden ghetoghen vast ende onwedersprekelijck aldus: Soo die dooden niet en verrijsen, soo en is Godt niet een Godt Abrahams, Isaacx, ende Iacobs: want Godt en is gheen Godt der dooden, maer der levendighen. Nu sult ghy Ioden nu wel wachten te segghen dat Godt niet en is een Godt Abrahams, Isaacx ende Iacobs. Soo moet dan oock volghen dat die Patriarchen nu noch leven of weder leven sullen. Is dit waer, soo is oock waer, dat die dooden verrijsen, ghemerckt die Patriarchen na den lichame doodt zijn.

          28.

Op gelijcker wijsen salmen (oock in dese selve sake) vastelijckende waerachtelijck uyten volghredenen der Heyligher Schrifturen moghen besluyten aldus: Godt die barmhertigh, ghenadigh ende lanckmoedigh is, gaf Adam een wet opte ghedreyghde straffe vander doodt met dese woorden: Ter welcken daghe du daer af eetste, sulstu den doot sterven. Nu⁹⁴ ist fellonnie den misdadigen harder straffe aen te doen dan die wet daer teghen hy heeft misdaen, inne houdt. Gelijck of een Schepen vonnisse, datmen niet alleen den dootslagher, maer oock alle sijne kinderen, kindts kinderen ende afcomste sal dooden: niet teghenstaende die weet geen voorder straf en eyscht dan van des manslachtighen doot selve. Het schijnt dan oock fellonnie te zijn datmen inde vierschare des barmhertighen Godes boven die straffe by Gode selve in sijne wet gheeyscht, niet alleen den misdoender Adam (die noch selve van Gode ghenade verwerf) maer oock mede alle sijnen onnooselen kinderen ende afcomste, veroordeelen ende verdoemen: ende dat noch niet alleen in een tijdtlijcke, maer in een eeuwighe doot ende verdoemenisse, daer die voorschreven wet Godes niet een eenigh letterken af en vermeldet.

          29.

Behalven dat het blijckt dat inde voorschreven wet niemandt en was gedreyght dan alleen die overtreder selve, te weten.

91 Vide Bul. dec 3. ferm 10.fol.165 vers.1.Cap v.4.

92 Ezech.18.20. Gal.6.5.

93 Matth.22.32.

94 Genes.2.7.

[fol. ccccxcj.v]

Adam: soo blijckt daer teghen opentlijck inde H. Schrift dat die zegeninge Godes⁹⁵ over Abraham streckende is, niet alleen op hem Abraham, maer dat die ooc streckte op allen volckeren der Aerden. Dese zegeninghe was oock met eenen eede by den Heere besworen. Nochtans en werdt die niet ghenoten van alle Abrahams lijflijcke afcomste, maer alleen vanden geloovigen, dat is van Abrahams kinderen en⁹⁶de navolghers sijns geloofs. Nu tuyght ons de Heylighe Schrift dat Godt is genadigh ende groot van ontferminghe, jae⁹⁷ dat Godt goedigh is teghen allen, ende dat sijn ontfermenissen zijn op alle sijne wercken. Onder alle dese is de mensche het edelste onder der Sonne. So bruyckt dan oock Godt (die sijn Sonne laet schijnen over goeden ende quaden menschen, jae die ons noch vyanden zijnde al lief hadd) sijn barmhertigheydt over allen menschen.

          30.

Laet ons daeromme nu uyt het voorseyde alleenlijck dat besluyten (dat doch⁹⁸ niemant en mach loochenen) dat ten minsten Godes barmhertigheydt soo groot is als sijn rechtvaerdigheydt: men sal immers hier uyt oock vastelijck schijnen te trecken dese onwedersprekelijcke volghreden. Nadien die zegheninghe Godes belooft zijnde, niet alleen Abraham, maer oock allen volckeren der Aerden, van niemandt onder aller menschen kinderen en wert ghenoten, dan alleen vanden ghenen die met Abraham Gode ghelooven, ende midtsdien Abrahams kinderen zijn na den gheloove: soo moet oock noodtlijck volghen dat niemant onder aller menschen kinderen het dreyghement Godes op Adam alleen ende niet op allen volckeren der Aerden ghedaen (immers al waer't oock mede allen volckeren ghedreyght als neen) en sal onderworpen zijn noch lijden, dan mede alleen die ghene die met Adam Gode niet en ghelooven, ende midtsdien Adams kinderen zijn na den ongheloove: of men sal moeten segghen noodtlijck, dat die onbarmhertigheydt ende wraeckgierigheydt Godes groot, Godes rechtvaerdigheydt (ons in sijnen woorde self betuyght) cleyn, ende die breedtbeloofde zeghen vele oncrachtigher is, dan die ghedreyghde straffe op Adam alleen, ende geenssins op allen volckeren der Aerden of sijnen nacomelinghen streckende.

          31.

Tot hier toe heb ick ghehandeldt vande wijsheydt Adams, van't beelde Godes, van Adams gave, ende vande verscheydene opinien, oock vande duysterheydt, vanden name deser vreemder sonde ende vande stucken diemen daer op bouwet. Uan waer ick nu come opten spreucken der Schrifturen by u luyden (in mijnen oordeele) misbruyckt tot bewijs vande voorschreven vreemde sonde, straffe, ende schulde, ende op't ondersoeck wat ghyluyden daer mede uyt recht.

Eynde des eersten Boecks.

95 Gen.22.18.

96 Rom.4.16.

97 Psal.144.9.

98 Mat.5.45. Rom.5.8.