Vande predestinatie, verkiesinghe en de verwerpinghe Godes

Elfde Ghesprake.
Tusschen Geref. Cal. ende D.V.C.

Van Adams Scheppinge, ende Val, met der selver beyde wysen.

Gereform. Calv.

1 Wat ure het is, en weet ick niet, vriend, dien ick goeden dagh wensche, so med[e] en weet ick niet, of ick u oock te vroegh kome, dat neemt ten besten. De kabel wil nu te bete gaen (na ders Zeeluyden spreeckwoordt) want wy sullen nu treden vande sproken, aen de daedt, ick meyne van 'tghene de Schrifture met sententien ons hier ende daer opent van de Predestinatie Godes: aen 't gheen zy ons daer van onderwijst in het alder-vermaerste ende volcomenste Exempel van onse eerste Ouderen: Die noch onverdorven instrumenten waren, als zy des Heeren bevelen overtraden.

a Ende want ick daer uyt de aldersekerste verclaringhe verwachte, en heef tmijn verlangen mijn komste niet so langh, als voormaels, het beyden connen verlanghen. Coom ick 'tontijdt, segghet, ick wil weder komen als het u bet te [p]asse sal comen.

D.Koornh.

2 Neen wel ter tijt, al waerdy ooc een uyr vr[o]egher ghekomen, want ick hebbe mijn dinghen daer na gheschickt.

Geref. calv.

3 Ick hoore dat ghy sijt een vroegling in't opstaen, ende u verlanght mede na de haven, dencke ick wel, nu ghy die van verde al ziet, dats na by 't voleynden sijt deser handelinghen. Dus ga ick zitten ende beginne, soo⁺ moghen wy eynden. Wy sullen nu spreken so het u belieft, van Adam ende vande noodsakelijckheydt, te weten tot wat 1 eynde hy was geschapen, ende 2 hoedanigh: daer tusschen comen sal den handel des 3 noodtsakelijcheydts met sijnen aencleven.

D. Coornhert.

4 't Behaeght my. Seght.

gereform. calv.

5 Uoor alle beginne ist eynde eerst in den zinne: in den sinne der wijsen.

D. Coornh.

6 Recht. Wy handelen nu van des alwijsen Godes werck, daero[m] behaeghde my u voortstel. Seght nu, tot wat ey[n]de is Adam (daer sal onse redeneringhe af vallen) gheschapen?

Geref. calv.

7 Tot een Beelde Gods. So tuyg[h]t de H. Schrift, Gen.1.27.

+ Staet.

[fol CCLr]

D. Coornhert.

8 Dat is so. Hy alleen, of alle sijne afkomste in hem?

Gereform. Calv.

9 Alle sijn afkomste in hem, want wy houden metter H. Schrift, dat Adam de gaven die hy verlooren heeft, also wel voor ons als voor hem selven ontfangen hadde: Ende dat zy niet en waren alleenlyc eenen mensche gegeven, maer de gantsche menschelycke nature toegheschickt. (Instit.L.ij.boeck.j.cap.dist.7. Ende U.respe.cont. Pigg.Liv.ij.pag.42.) Hebdy daer wat teghen?

D. Coornhert.

10 Hebdy daer Schriftuerlijck bewijs af, laet dat hooren. Ick heb sulcx inde H. schrift niet ghelesen.

Gereform. Calv.

11 Twijffelt ghy daer aen?

D. Koornh.

12 Ongaerne stemme ick toe, dinghen die de Schrift niet en seyt. Doch so ghyluyden met dat woordt, gaven, alleenlijck verstaet de natuerlijcke ende niet overnatuerlijcke gaven: so stemme ickt, so veel Adams ontfanghen der selver aengaet, gantschelijck toe.

Geref. calv.

13 Wat heet ghy overnatuerlijcke gaven, ende wat noemdy natuerlijcke?

D. Coornh.

14 't Eerst sijn Goddelijcke deughden, het ander krachten der zielen: Daer mede Adam boven alle levendighe Dieren was veredelt: als daer sijn der zielen onsterflijckheydt, verstandelijckheyt, memorie, voorsienigheydt, ende wat des meer is.

Gereform. Calv.

15 Het blyckt dat onser alder eerste Vader, Adam, is gheschapen tot een beelde ende ghelyckenisse Godes. Daer by te kennen wort gegeven dat hy deelachtigh was ghemaeckt, soo des Goddelycken wysheyts, als rechtvaerdigheyts, des sterckheyts, des oprechtigheydts, des waerheyts, ende des onnoselheyts, C.n.7. Of soo Beza korte seydt: Nae sijn Beeldt ende gelyckenisse, dat is te segghen: met rechtvaerdigheyt ende waerachtighe heyligheyt (P.iij.cap.dist.9.) verciert ende begaeft.

Of na de Predicatien opten Catechismum (O.iiij.pred.1.fol.17.) is het beeldt Godes in ons anders niet dan een ghelijckformigheyt met God, in ware volkomen heylicheyt, gerechtigheyt ende waerheyt, welcke dat wesen Godes self sijn. Maer in die Enghelen ende menschen sijn het geschapen gaven.

Ende sulckx houden daer van meest al der onseren voorbarighste Schribenten. Dit en meyne ick immers niet dat ghy sult teghen spreken, want het is claere Schriftuyre.

D. Coornh.

16 Dat seyt de H. Schrift nerghens, maer sijn alle die Goddelijcke deughden, by den uwen daer gestelt, enckele toe-voeghselen uyt heur menschelijcke vernuft, tot de Goddelijcke Schrift. Aen welcke heur toevoeghen zy heur selve niet minder vloecken hebben op den halse ghehaelt (Deut.4.2, 12.32. Apo.22.18.19) dan ick my self oock soude onderwerpen, so ick op menschen so veele betroude: Dat ick sonder, ja teghen, de Goddelijcke Schriftuere heur verzieringhen geloofde.

a U is (merck ick) vergeten, dat ghy sulcx al hebt verhaelt tot my van 't beelde Godes, (ij.63.d.) dat zy houden in Adam geschapen te sijn gheweest: Hoewel de Schrift niet en seyt dat Adam, of de mensche gheschapen was, een Beelde Godes, maer seydt tot een beelde ende gelijckenisse Godes, so dat hy't moghte worden, maer niet en was. Weet ghy dan niet dat ick u doe mede waerlijck bewees dat Adam voor sijn overtredingh gheen van alle die overnatuyrlijcke gaven ende deughden en hadde?

Geref. Calv.

17 Ia, my herdencket nu, doch duysterlijck: want het was my een onghehoorde wonder-sproke.

D. Coornh.

18 Daer leyt d'aentekeninghe tot mijnen onthoude, na u afscheyt by geschrifte [g]estelt. Neemt, leest, ende ververscht uwe gedenckenisse, eer dat wy verder spreken, daer is d[e] plaetse, ij.76.etc.

Geref. Calv.

19 Dats wel, ick leset by my selve, 't is niet langhe.

D. Koornh.

20 Ghy hebbet ghelesen zie ick. Wat seghdy daer toe?

Geref. Calv.

21 Doe en konste icx noch weder-spreken, noch aennemen, ende doe nam icx in bedencken, so doe ick noch. Maer seght ghy, ontkendy dat Adam goedt ende onnoosel was gheschapen.

D. Koornh.

22 Gheensins, maer stemme dat gantschelijck toe, dan wy sullen van de hoedanigheyt Adams noch meer moeten spreecken. Tot wat eynde hy was gheschapen, hadden wy nu beginnen te spreecken. Waer het quaet dat wy eerst daer mede voort gingen?

Geref. calv.

23 Neen, het waer so best. Seght ghy dan selve eens uwe meyninghe, waer toe dat soude sijn.

D. Koornh.

24 Ick hebbe die ghenoegh hier voor verclaert uyt Ireneo (j.84) dat God ons heeft gheschapen om sijne gaef-rijckheyts wille, te weten, om [y]emande te hebben daer aen hy sijne weldaden soude besteden: uyt Augustino, daer mede over een stemmende, om [o]ns te doen wesen, sijn goeden mede te deelen, ende ons het eeuwich leven te geven: uyt Martyr, [o]m ons sijn goederen ghemeen te maecken, ende sijn 't daer inne alt'samen eens, ooc mede Henrick Bullinger, dat God, als niemants

[fol CCLv]

behoevende, ons niet en heeft gheschapen om sijnen wille: Ende daeromme oock geensins om glorie, danck, of eere te behalen, van of by den menschen.

a Ghemerckt Godt is het volcomen ende eeuwighe, ja eenige goet, dat door niemants doen yet meerderen of minderne mach: die alleen self allen gheeft, maer van niemandts handen yet, hoe luttel dat het zy, mach ontfanghe[n]. Hoe waer t oock moghelijck dat die eeuwighe, overvloeyende, ende altijt uytvlietende fonteyne aller waerachtiger goederen yet inwaerts trecken of ontfanghen soude? Lezet selve, tot vernieuwinghe uwer ontho[u]denisse, believet u, want het sal oock noodigh sijn in het gheen nu ons voornemen is af te spreken. Daer is mijn aenteeckinge ons eersten gespraecx, 'tis by na int laetste, ziet dat eens over, ten is niet langhe.

Gereform. Calv.

25 Nu ghedenckt my daer af. Ick bevinde na het lesen u memorie beter dan de mijne, te sijn. 'tIs daer wel ghestelt. Maer bevinde daer mede wat ghy daer teghen hebt gheseyt uyt Calvini ende Beze, te weten: Dat Godt den mensche oprecht heeft gheschapen ende onnoosel, maer dat nochtans ten verderven, ende dat Adam door Godes heymelijcke raet is gevallen, om alle sijne nakomers in d'eeuwighe verdervenisse te trecken.

D. Coornhert.

26 So staet daer doch. Ende sulcx blancketten zy met heur schijn van Godes eere, die hy daer inne soude soecken. Daer teghen ick uyt der H. Schrift niet min rijckelijck dan blijckelijck bewees (j.88.) Dat Godt sij[n] eere, die hy om onsen, niet om sijnen will[e] soeckt, niet en behaelt int verderven, mae[r] wel int ghenesen, int helpen ende int saligh maken der menschen.

a Ende daer en boven betoonde ick waerachtelijck d'oorsaken van ons Heeren Christi menschwerdinghe, niet te wesen, om de werelt te veroordeelen, maer saligh te maken. Bewijsende metter daet so seer sijn wille te wesen der menschen heyl, dat hy oock niet e[n] wilden doot self der zondaren, maer dat die souden leven.

28 Daerom moet wat tusschen ons besloten sijn, sullen wy voorderlijck mogen voort gaen. Daer toe is eenigh voortstel, dat algemeyn zy, ende alle 'tgunt behelst daer af wy nu noch sullen spreken, van noode, sodanigh sijnde dat wy dat beyde toestemmen.

Geref. calv.

29 Een goede Uisch, soo die ghevanghen waer. Weet ghy daer raedt toe, breng het voort.

D. Coornhert.

30 Sijn wy't niet beyde daer inne eens, dat Adam geschapen is tot een Beelde Godes?

G[e]ref. Cal.

31 Wy sijn. Maer terstont is noch ghebleken (xi.ix) hoe oneens wy sijn daer inne, wat dat Beelde Godes zy.

D.V. Coornh.

32 Dat is so. Maer hou[d]t ghy metten uwen dat het Beelde Godes, daer toe A[d]am was geschapen, of oock dat hy was geschapen (dat sal hier nu alleens doen) goedt zy of quaedt?

Ger. calv.

33 Een Beelde Godes te wesen, is saligh wesen, soude dat moghen quaet sijn? Het is der menschen hooghste goet, dat hy mach worden of verkrijghen.

D. Coornh.

34 Dat stemme ick u toe. Houdt ghyluy[d]en niet[,] so Adam niet en hadde gezondight, d[a]t alle sijn naekomers sulcker saligheydt souden hebben deelachtigh geweest? [ij].63.a.

Geref. Calv.

35 Ontwijfelijck, want dat dat is de gront onser leere, maer dat en stemde ghy doe niet toe.

D. Koornh.

36 So en doe ick noch, so ghy't hout. Maer wy sullen nu dat so nemen, of sulckx waer, ende u sulcx niet wederspreken, om den voort gangh deses ghespreecx niet te behinderen. Can u dat hinderen?

Gheref. Kalv.

37 Gheensins.

D. Coornhert.

38 Daer en tusschen sijn wy't volcomen[t]lijck eens daer inne, dat Adam was tot een Beelde Godes geschapen, het sy dan dat hy't was, of worden moghte: Ende dat een Beelde Godes te wesen, des menschen saligheydt is.

Gereform. Calv.

39 Immers ick moet, om recht te handelen, dat bekennen met Calvino (C.vij.20) Hoewel wy den doot op onsen halse ghehaelt hebben, dat nochtans God ons ten leven hadde gheschapen. Daer inne bekenne ick dat wy't gantschelijck eens zijn. Petrus Marty[r] schrijft (Clas.2.j.dist.29) mede, dat de mensche tot de eeuwighe saligheyt is gheschapen: oock meer andere van den onsen. Houdt ghy nu daer in begreepen te sijn in't alghemeyn 't gheen daer wy nu int bysonder af sullen spreecken?

D. Koornh.

40 Ick houdet so. Ende ghy sullet inden voortgang so bevinden: dat wy daer deur alle onse voorvallende gheschillen meest konnen beslechten. Seght dan naecktelijck, ick bids u, wat houdt ghy metten uwen van Adams vryheyt voor sijnen val of overtredinge?

Geref. calv.

41 Ick sal u hier op antwoorden uyt Ioanne Calvino, ende met een oock uyt Augustino, L.ij.3.dist.13. De ghenade (seydt hy) om volstandigh te blyven in het goede, was Adam ghegheven, so hy wilde.

[fol ccLjr]

Onse Catechismus op de vrage (ix.) doet dan God den mensche niet onrecht, dat hy in zyne VVet van hem heyschet, dat hy niet doen en kan? Antwoort: Neen hy, want Godt heeft den mensche also gheschapen, dat hy dat doen konde, Petrus Martyr schrijft (B.Clas.1.3.dist.37.) dat God van eeuwigheyt voortgenomen hadde den eersten mensche soo voort te brenghen, dat hy hadde moghen staende blyven, so hy ghewilt hadde. Ende Bullingher van Adams hoedanigheydt sprekende, seyt also: (Q.iij.serm.fo.131.3.Colum) zyn wille was seer vry ende heylig, hy hadde macht om goet ende quaet te doen: ende Beza (F.pag.90) doende hem vraghen. Immers met wat recht soude God yet mogen eysschen van den menschen die hy selve ghenoegh wiste, dat van nature, wiens schepper hy is, niet en mochten betalen? Antwoort. Dat wy niet en vermogen te betalen, komt niet uyt der natueren, die daer behouden gantselyc wilde ende mochte 'tgunt hy (God) tot wiens beelt sy geschapen was, eyschte, aengesien zy tot dat selve was ghemaeckt: maer is uyt de willighe verdervenisse der natueren ghesproten. Ende ons metbroeders: want hy (Adam) hadde vryheydt ende macht zijn willens te stane of te vallen. (A.E.art.ij.vercla.) Begeerdy sulcx meer vanden onsen?

D. Coornhert.

42 Neen, wy hebben ghenoegh, om klaer als de zonne, uyt sulck eendrachtigh schrijven uwer Uaderen, ende vast als de eeuwigh stijf staende waerheyt te besluyten, dat uwe Leere vande Predestinatie Godes onwaerheyt, menschen dichting, ende openbaerlijck valsch is.

Gereform. Calv.

43 Wat hoor ick nu?

D.Coornh.

44 Mijn bloot voortstel: hoort nu mijn onwedersprekelijck bewijs. God heeft Adam tot zijnen beelde, dat is tot saligheyt gheschapen. Soo en mochte, Adam niet ter verdoemenisse zijn gheschapen, noch oock gheen zijnre nakomelinghen: want die door Adam niet mocht en erven, 't geen in hem selve niet en was, door Godes Predestinatie ende zijns scheppings eynde, 'twelck niet en was ten verdervenisse, maer ten leven ende tot saligheyt, so de uwen daer eendrachtelijck self leeren. Daer siedy dat het eene lidt uwes Predestinations valsch is, namentlijck de verwerpinghe.

Ger. calv.

45 Neen. Adams scheppinghe ter saligheydt was op gedinge of conditie: te weten, indien Adam Gode ghehoorsaem bleef, dan soude hy met alle zijne afkomsten saligh zijn gheweest, dat is nu anders ghevallen.

D. Coornhert.

49 Daer blijct alree na uwe leere van Godes Predestinatie onseker. Ghemerckt die hing niet aen Godes, maer aen Adams wil ende werck: die beyde (soo ghy bekent hebt uyt uwe Leraren) in zijnder maght stonden: alsoo hy wille ende macht hadde om straende te blijven.

a Lieve seght doch nadien hy zijne gaven, ende daer onder oock het beelde Godes (soo uwe Uaderen leeren) ontfangen hadde, niet alleen voor hem self, maer oock voor de gantse menschelijcke natuere, (xj.9.) Wie van alle menschen souden dan verdoemt of verworpen zijn geweest? soo sluyt ick dat uwe leere de Predestinatie Godes onseker maect, of ten minsten dat God niemant ten verdoemenisse en predestineert, dan uyt zijn voor ooghentlijcke altwetenheyt, wie in deughden of zonden sal volharden.

b Behalven dat, daer ghy op swijght, soo schrijft Calvijn, L.iij.1.dist.8. datter geen verdoemenisse en soude zyn sonder schuldt. In Adams macht stondt het staende te blijven, ende also alle zijne nakomelinghen ([n]a u leere) met sich selve inde onschult te houden. Moght dan oock eenigh mensch verdoemt zijn gheweest, of verworpen zijn gheweest? Hoe soude dan die onveranderlijcke sekerheyt van Godes Predestinatie seker ende vast moghen zijn gebleven?

c Schrijft Besa mede niet (H.40.62.) dat God niemant ten verderven en predestineert dan de rechtschuldighen? by Adams staen blyven, dat hy vermochte: soude hy met alle sijn afkomste in onschult zijn ghebleven. Wat mensche hadde dan moghen rechtschuldigh bevonden sijn gheweest, om ghepredestineert te worden ter verdoemenissen? Hier moet ghy seggen dat Godes Predestinatie, of dat u Leere onseker is, of dat de verworpelinghen onschuldelijck verdoemt worden.

Gereform. Calv.

47 Uerstady onser Schribenten seggen ooc al recht? die seggen, L.iij.23.dist.9. dat der verworpenen verdoeminge warachtelyc comt uyt haerder natueren verdorvenheydt. Dese verdorvenheyt en konnen zy Gode niet toeschryven: om dat hy zynder scheppinge ghetuygenisse geeft.

a VVant hoe wel de mensche is door de eeuwighe voorsieninghe Godes tot die ellendigheyt gheschapen, der welcker hy onderworpen is: soo heeft hy nochtans de materie hier van uyt hem selven ende niet uyt Godt, want den mensch en is door gheen ander oorsaecke also verdorven, dan om dat hy vande suyvere Scheppinghe Godes is afgheweken, ende veraerdt tot boose ende onreyne verkeertheyt.

D. Coornhert.

48 Wel versta ick uwer Schribenten segghen: oock dat sy heur self niet dreck wasschende, noch meer bekladden. Komt heu[r] verwerpinghe uyter verdorvenheyt: de welcke ghy leerdt dat uyt Adams eenighe sonde komt, so en mochten sy [ni]et verworpen sijn gheweest, waert dat Adam door sijn niet sondighen (dat in sijnder macht stont, na u alder self bekennen) die verdorvenheydt vermydet hadde.

a Moght dan oock yemant verdoemt sijn gheweest? of ter verdoemenisse ghepredestineert sij[n] gheweest? waer blyft hier u leere van Godes Predestinatie? of, so die vast staet, uwe [o]nvaste ende onware leere, van

[fol ccljv]

uwe versierde eeuwighe Predestinatie, die de heylighe Schrif[t] niet en leert? is dan oock, so daer volght, de mensche door de eeuwighe [v]oorsieninghe Godes tot die ellendigheyt geschapen: hoe sal hy in Adam gheschapen sijn gheweest ten leven, tot een beelde Godes, tot saligheyt[,] so die uwe leeren? of salmen moghen gheloven dat al sulcx ellendigheyt is?

Gereform. Calv.

49 Wy waren daer toe gheschapen, indien Adam staende waer ghebleven. Maer nu ist anders ghevallen door Adams vallen.

D. Coornhert.

50 So ist dan by gheval ghekomen, dat sy verdorven s[i]jn ende verdoemt door Adams val. Ualt daer al mede niet uwe vaste onbedrieghelijcke ende onveranderlijcke (A.3.33.29.M.f.432.) ghedichte Predestinatie?

Gereform. Calv.

a Maer God heeft inden beginne den mensche gheschapen goet, oprecht ende tot synen beelde, doch also dat hy veranderlijck goet was, ende vallen konde door vryheydt sijns willens. (A.E.art.j.

D. Koornh.

So waren oock d'Engelen, waer af eenighe van sulck goet in arger, ja quaet: ander in beter, ja in onveranderlijcke goetheyt syn verandert. Seght mocht Adams veranderlijcke goetheyt door de vryheyt sijns willens mede veranderen in een onveranderlijcke goetheyt: hoe mocht vast wesen u luyder gedichte Predestinatie Godes, die dan niet aen Godes maer aen Adams wille hing?

b Nopende Adams veranderinge ten quaden: die mocht hy door de vryheyt sijns willens vermijden, of niet. Seytmen neen: soo most hy nootsaeckelijck ten quaden veranderen, ende en is dan dat niet Adams vrywilligh, maer Gods nootsakelijck werck: maer seyt men ja, soo was Adam, noch niemandt door hem oyt ten valle of quaet worden ghepredestineert, of men moet Gods Predestinatie onseker maken.

Geref. Kalv.

c Ghy schroomt niet te seggen (so my dunckt) dat Gdes eeuwighe Predestinat[i]e onseecker is.

D. Coornhert.

d Neen, niet Godes ware, maer uwes volcx tijdtlijcke, ghedichte ende versierde Predestinatie derf ick wel roepen dat onseker is, ende dat een menschelicke droom is. Lieve thoont u verstant ende wederleght dit mijn besluyt.

e Is de mensche door geen ander oorsake also verdorven, dan om dat hy vande suyvere scheppinghe Godes af is geweken ende veraert tot boose ende onreyne verkeertheyt: komt der verwerpe[n]en verdoeminghe uyter natueren verdorvenheydt, (so ghy recht vooren hebt verhaelt) ende mocht de mensch door zijn staende blyven die verdorvenheydt vermijdet hebben: soo en mach geen mensche van eeuwigheyt ter verdoeminghe ghepredestineert zijn van Gode, dan opt avontuyr van Adams sondighen ende vallen: ende dat noch teghen recht, ghemerckt Adam door zijn niet vallen, Godes Predest[in]atie te niet soude hebben moghen maken: ende dit al na nootlijcke ghevolghen uyt uwer Uaderen eyghen woorden, immers wat konden noch in allen ghevalle sondighen of verbeuren met afwijcken van Gode, die noch selve onghebooren, in gheen wesen ende gheen menschen waren?

Gheref. calv.

51 Hier teghen seyt Calvinus: (L.iij.xxiij.dist.3.) Ist dat ons yemant aen komt met sulcke woorden: waerom God vanden aenbeginne heeft sommige totter doot gepredestineert, die noch niet en konden het oordeel des doots verdienen, dewyle sy noch niet en waren, wy sullen voor een antwoort hem wederom vraghen, wat God na heur meyning den mensche schuldigh is, als sy hem willen uyt zyn natuere achten? wy zyn alle also door de zonde verdorven: dat wy moeten voor God hatelyck zyn, ende dat niet door een tyrannische wreetheyt, maer door seer gherechte rechtvaedigheydt.

D. Koornh.

52 Calvijn vraeght de waerom van sulcx, sonder eerst te bewijsen dat het God doet. Laet dat eerst blijcken, dan sal die vrage eerst antwoordens waerdigh zijn, maer eer niet. Wie magh twisten, hoe een werck gheschiet is, als noch niet en blijckt dat het is gheschiet?

a Maer hy seyt waerheyt daer aen, dat die noch niet en waren, den doot niet en konden verdienen. Onwaerheydt seyt hy daer aen, dat God sommighe sulckdanighe totter doot heeft ghepredestineert, ende onwaerheydt seyt hy mede,dat so sulcx gheschiede, 'tselve rechtvaerdigheyt soude zijn, ende geen tyrannische wreetheyt.

b Of soude hy (metten Libertynen) meynen der dinghen natuere door zijne woorden te veranderen? dit bespot hy in heur (ix.117.c.) ende poget heur na te doen.

c Uoort, also God niemant zijn saligheydt schuldigh en is: soo en zijn oock gheen ongeboorne Gode de verdoemenisse schuldigh: sy mochten Gode gheen ghenade, maer Godt en mocht heur oock gheen straf rechtelijck af eysschen.

d Wie soude niet liever een kort ende onsaligh tijdtlyck leven, ghesamentlijck met een eeuwigh onsterflijck sterven ontberen, dan sulcx beyde hebben? waert niet beter onghebore[n], dan ter eeuwiger verdoemenissen geboren te wesen? (Lucas 17.2.)

e Ende met dese sotte antwoorde Calvini, souden menschen sich selve konnen vroet maken, dat de barmhertige God, die des sondaers doot selve niet en wil, maer dat hy sich bekeere ende leve, so Tyrannighe wreetheyt soude pleghen, dat hy den ongeboornen ende o[nn]os[e]len ten eeuwigen doot soude predestineren, ende dat sulcke wreetheyt, meer dan Pharaonische (Exo.[1].16.) noch rechte rechtvaerdigheyt soude wesen. Wat is doch het quaet goet, ende het goet quaet noemen, soot dat niet en is? (Esa.5.20.

[fol cclijr]

[G]ereform. Calv.

53 Maer ghy verswijght die Calvinus daer niet en verswijght, d'oorsake waer door sy ter doodt zijn ghepredestineert, namentlijc de v[e]rdorven natuyr.

D. Coornhert.

54 Maer Calvijn en verswijght daer niet, dat sy des doots oordeel noch niet en konden verdienen. Dit zijn seggen is waerheyt. So konden zyt immers oock niet verdienen daer mede dat sy van een ver[d]orven Adam ([o]f sulcx al waer) souden worden ghebooren. Moghten zy noch niet wesende dat beletten? mochten sy verdorven wesen door de zonde doe sy noch niet en waren? doe sy noch gheen wesen en hadden ontfanghen? mochten zy sonder verderf Gode hatelijck zijn?

Geref. calv.

55 Mocht des alwetenden voorsienigheyt Godes verborgen zijn dat sy door een sondelijcke gheboorte noch souden verdorven worden.

D. Koornh.

56 Ia voorwaer, soudy nu hier te kort uyt komende weder willen seggen, 'twelck ghy doorgaens lochent, dat god predestineert uyt zyn voorsie[n]igheyt? dat God int predestineren ziet opter verworpenen qualiteyt of hoedanigheydt?

D. Koornh.

56 Ia voorwaer, soudy nu hier te kort uyt komende weder willen seggen, 'twelckg hy doorgaens lochent, dat god predestineert uyt zyn voorsie[n]igheyt? dat God int predestineren ziet opter verworpenen qualiteyt of hoedanigheydt?

a Wel aen, men laet u dat toe opten ghenen die voorsien zijn self wat te sullen doen dat quaet is, ende daer door noch den eeuwighen doot te sullen verschulden: want hier blijckt schult over der menschen ende rechtvaerdigheyt over Godes zyde: maer wat schult of quaet doen mach God voorsien inden suygelinghen die van onghelovige Ouderen ghebooren zijnde ongedoopt sterven? dese noch verstant noch wille hebbende (so[n]de[r] welck men niet en mach sondigen) en zijn niet min onschuldigh aent oordeel des doodts, dan de ongheboorne? nochtans werden dees ontallijcken veele door Gode afgheruckt van der moederen borsten, ende inde eeuwige doodt geworpen, so Calvyn (N.105.) niet min stoutelyck dan valschelyck den barmhertighe rechtvaerdigheyt of een wreede tyrannye?

b Maer op dat ick weder ter saken kome, na dien Adam hadde moghen staen blyven, ende midtsdien in sijnre hant stont te maken, dat de menschelijcke natuyr niet verdorven en worde: so en mochte God niet versekertlyc yemant totter doot predestineren,om der [n]atuyren verdorvenheyt wille, die selve noch onseker was ende aen Adams sondigen hing: 'twelck hy mochte gelaten hebben, na u alder Uaderen eygen leere.

c Uande Godlijcke rechtvaerdighe straf leestmen, dat die om thien rechtvaerdighen wille, ghespaert soude hebben ghehadt vijf volckrijcke steden, Gen.19.32. Moetmens niet opentlijck belyden plat daer teghen te [st]rijden, dat de Godlijcke rechtvaerdi[c]heyt, noch niet seker wesende (na u leere, houdende dat hy niet en predestineert uyt sijn voorsienigheyt, maer dat hy voorsiet uyt zijn Predestinatie) datter een eenigh mensch sondighe soude worden, soo onrechtvaerdelijck ende wreedelijck om een onsekere sonde ende verdorvenheydt al de gantse afkomste Adams, noch onschuldigh wese[n]de, ten eeuwigen dode soude veroordeelen?

d Hoe konden die ongebo[o]rnen om Adams onghebo[o]ren sonde schuldigh wesen en[d]e des doots waerdigh? Hoe mochten ee[n]ighe van alle d'onschuldighe afkomste Adams rechtvaerdelijck vanden bermhertigen Gode (sijn rechtvaerdicheyt en maect hem niet onbermhertigh) totter doot ghepredestineert sijn geweest?

e Waren sy oock alle verdorven, eer sy noch waren, ja eer Adam verdorven was, (die goet mochte sijn ghebleven, ende sy alle door hem, so ghyluyden hout) hoe mocht eenige verkiesinghe sijn, inden dinghen die volkomelijck ghelijck sijn? (Augustinus seyt neen hier toe, iij.8.e.) Ist oock mogelijck dat uyt duysent wolven een eenighe Schaep mach verkooren worden? waer blij[f]t hier de verkiesinge Godes? ghy bruyckt de name 't onrecht, met versakinghe vant ding.

Geref. calv.

57 Als God schapen maeckt uyt VVolven, so vermaeckt ende vernieut hyse met krachtiger ghenade, op dat haer hardigheyt getemt worde, ende also en bekeert hy de hartneckighe niet, om dat hy die krachtighe genade aen hem niet en gebruyckt, de welcke hem niet en ghebreeckt, waert dat hyse wilde gebruycken ende bewysen, (L.iij.23.dist.1.)

D. Coornhart.

58 Dat is geen verkiesen, daer men neemt sonder onderscheyt uyt quade dinghen van eender aert sijnde, onder alle welcke gheen keure noch yet verkieselijcx is van beter of argher.

Geref. Calv.

59 De hartneckigen, seyt Calvinus daer, en bekeert God niet.

D. Koornh.

60 D'andere dan, die niet hertn[e]ckigh en sijn, verkiest God dan, so ick hoore, ende dat al eeuwigh voor dat sy ghebooren sijn. So verkiest ende verwerpt dan God uyt sijn voorsienigheyt: te weten die hy voorsiet niet hertneckich te sullen wesen, verkiest hy: maer die hy voorsiet dat hartneckigh wesen sullen, verwerpt hy.

a Sodanigen Predestinatie Godes machmen na der Schriftueren tuyghenisse eenichsins toestemmen: want die strijt niet teghen de waerheyt vande rechtvaerdicheyt Go[d]es, daer krachtelijck betuyght: dat God elck sal oordelen na sijn eygen, maer niemant na eens anders wercken, v.38.b.

Maer als ghyluyden sulck seggen Calvini voor waerheyt soudet willen bekennen: als met de H. schrift gantschelijck over een stemmende, die een ware ver[k]iesinge ende gelijcke rechtvaerdigheyt Gode[s] leert: soo moet ghy u leere vande Predestinatie voor loghen bekennen, als teghen de heylighe Schrift gantselijck strijdende, gemerckt die uwe leere den menschen leert een ydele verkiesinge, ende ongelijcke rechtvaerdigheyt Godes.

[fol ccLijv]

Geref. calv.

62 Neen. Hier inne schrijft Calvinus (L.iij.23.dist.11.) beschuldigen [s]ommighe [s]eer valschelyck God van ongelycke rechtvaerdigheyt, dat hy in zyn Predestinatie niet de selve wyse en ghebruyckt over alle menschen. Ist dat hy, segghen zy, alle menschen schuldigh vint, soo laet hem alle menschen straffen: Ist dat hyse alle onschuldigh vint, so laet hem van allen de strengheyt zyns oordeels wegh nemen.

D. Coornh.

62 Neen Calvine, sy en beschuldigen niet de rechtvaerdigheyt Godes, die God self daer af openbaert inde heylighe Schrift: maer sy beschuldigen rechtlijck de rechtvaerdigheyt, [d]ie u luyder vernuft Gode valschelijck op dicht in uwe onveyle schriften.

a Die houden dat God niemant van alle menschen, oock Adam selve niet, schuldigh en vint, maer door zijn Predestinatie, om sijn eer te behale[n], schuldig[h] maeckt[.] Dit u godloos oordeel van Godes rechtvaerdigheydt beschuldigen zy, [ni]et van ongelijcheyt, maer van grouwelijcke Tyrannye, die ghy waerdy der mensche Rechter, daer over soudet bedrijven.

b Hier door seggen sy tot u te recht: maect u felle ende gedichte God alle menschen [v]an o[n]schuldighe schuldigh, door zijn onvermijdelijcke Predestinatie: hoe mach hy een eenigh me[n]sche rechtvaerdelijck verdoemen? vi[n]t ende laet hyse altsamen onschuldigh, ist recht den onschuldigen, al en waert maer een eenige te verdoemen?

Geref. calv.

63 Maer sy handelen met God, schrijft Calvijn daer mede gelyck of hem de barmhertigheyt verboden ware: ofte ghelyck of hy most zyn oordeel gantselyck verlaten, als hy wil barmhertigh zyn.

D. Koornh.

64 Maer Calvijn handelt of God mocht barmhertigh blyven, als hy soude willen fel, wreet ende o[n]barmhertigh zijn int verdoemen van alle menschen buyten heur schult, midts daer eenigh uyt sparende, die doch onschuldigh zijnde, als te[n] eeuwigen doo[d]e van Gode waren ghepredestineert, die noch niet en konden het oordeel des doots verdienen, de wyle sy noch niet en waren, na Calvijns eyghen seggen (xj.51.)

a Wat danck konden dese van sulck rechtschuldigh en[d]e behoorlijck sparen Gode weten? W[a]t eere kan Go[d] door sulcke onrechtvaerdigheyt int voorgaende veroordeelen begaen by den onschuldigen menschen? Calvijn ende ghy altsamen leert immers, dat Godt i[n]t predestineren niet en siet op yemants toekomende vroomheyt of bo[o]sheyt, soo dat ghyluyden dit veroordeelen der onschuldigen voor dat sy ghebooren zijn, daer mede gheen[s]ins en soudet mogen verschoonen.

b Maer Calvijn mette zijne handelen in desen niet anders dan of God sijn barmhertigheyt gantschelijck moeste verlaten, ende Tyrannijcke wreetheyt bedrijven tot vernoe ging [v]an sijn ydele eersucht.

c Soude dan God die schandelijcke eere by den menschen willen behalen door volkomen onrecijtvaerdicheyt, plat strijdich zijnde tegen de rechtvaerdigheyt, by hem selve ons in zijnen beschreven woorde gheopenbaert? Dat soude mogen zijn een Calviniaensche, een Luciferaensche, ende een helsche Godt die sulcx doet, maer in geender wysen onsen goedertieren, barmhertigen ende rechtvaerdighen God des Hemels zijn, die wy hooren te aenbeden, te eeren ende te lieven.

Geref. calv.

65 VVat ist (schrijft Calvinus hier voort) L iij.23.dist.11. dat sy begheeren te weten, dat de menschen alle te gelijcke gestraft worden, ist dat zy alle schuldigh zijn: R[o]m.5.12. wy bekennen dat alle menschen schuldigh zijn: maer segghen dat de barmhertigheydt Godes sommige te hulpe komt.

D. Coornhert.

66 Ia, zy zijn alle schuldigh die mede ghesondight heb[b]en, of so Erasmi, Castellions, ende der Zurichters oversettinghen houden, voor so veele sy alle hadden gesondight. Sel[f] m[o]sten sy ghesondight hebben, ende niet sonder heur eygen misdaet om eens anders sonde schuldigh zijn. De ziele die zondight sal sterven, niet de zoon om des Uaders zonde wille. Ezech.18.20. wy bekennen seyt Calvijn, dat alle menschen schuldigh zijn, argelistelijc[k] sulcx op een ander sake treckende, ende belijdende, quantsuys, 'tgeen zijnder leerings gront selve is, ende dat openbaerlijc valsch is.

a Want hy handelt hier van Godes eeuwige predestinatie ende vander verdoemenissen oorsake. Selve leert hy dat God int predestineren op niemants wercken, goet noch quaet noch oock op niemants schulde noch onschulde en siet Seght selve of ickt hier niet soot is en verklare.

Geref. Caly.

67 't Is sulcx.

D. Koornh.

68 Seyt hy oock niet rechts hier voor self: dat God sommige van aen begin totter doodt heeft ghepredestineert, die noch niet en konden het oordeel des doots verdienen, dewyle zy noch niet en waren?

Gheref. Kalv.

69 Of ick al wilde, als neen, mach ic ontkennen 'tgene daer staet in drucke naecktelijck uyt ghedruckt? (xj.81.)

D. Coornhert.

70 Die het oordeel des doots noch niet verdient en hebben, die zijn immers des doodt[s] onschuldigh.

[fol ccLiijr]

Gereform. Calv.

71 Wie moet dat niet belijden?

D. Coornh.

Sodanighe schrijft Calvijn: daer heeft God sommige al van aenbegin ten doode gepredestineert.

Ger. calv.

72 Hy schrijvet so.

D. Coornhert.

73 So ts die voorschreven schultkenninge Calvini, van alle menschen die ghestraft worden opentlijck valsch. Want de ongeborene die voor dat sy goedt of quaet (te weten noch niet en zijn) bekent hy self des doodts onschuldigh te zijn: ende seyt nochtans daer beneven datse ten doode ghepredestineert zijn.

Gereform. Calv.

74 Calvijn spreeckt daer van menschen die noch niet en zijn, maer hier van menschen die nu al menschen zijn. Daer is dan onderscheyt.

D. Coornhert.

75 Also. Maer sulcke, dat God daer d'ongheboornen, voor dat sy schuldigh zijn, onrechtvaerdelijck ter doot veroordeelt: die sy niet en sullen moghen ontgaen, als sy menschen sullen zi[j]n gheworden, of ghy moet hier al mede Godes eeuwighe Predestinatie onseker maken Maer dese, te weten die nu al menschen zijn ende self mede ghesondight hebben: rechtvaerdelijck veroordeelt, ende dat hy dese niet van eeuwighey[t] ter doot veroordeelt heeft: als hy d'ongheboornen heeft ghedaen, maer eerst nam[a]els als sy self al menschen waren ende ghesondi[g]ht hadden.

76 Lieve seght nu, moet sulcx niet nootlijc uyt Calvi[n]i woorden volghen? maeckt hy so doende niet twee verscheyden Predest[i]natien Godes, te weten een, die hy al van eeuwigheyt heeft ghedaen, ende een ander, die hy metter tijdt doet inder tijdt als de menschen ghebooren worden ende sondighende heur selven des doots oordeels schuldigh maken?

Ger. calv.

77 Ghy verwert my met uwe redenen.

D. V. Coornh.

78 Niet ick maer u Calvijn met zyne verwerde versieringhen in desen handel by hem den menschen voor eenvuldige waerheydt in heur zonie voor gh[e]brockt. Ontwert dit Calviniaensche werregaern, so ghy eenvoudige waerheyt in desen voor u hebt.

Geref. Calv.

79 Ick en vermaghs nu niet, wil anderen daer op hooren, ende nu een weynich van 'tgene hier noch volght voort lesen. Sy segghen, staet hier noch (L.iij[.]23.dist.11) laet de barmherticheyt allen te hulpe comen. Maer wy antwoorden dat het recht is dat hy oock straffende bewijse hem selven een rechtvaerdigh Rechter te zijn.

D. Koornh.

80 U leere maeckt Gode in beyden het teghendeel, namentlijck onbarmhertigh ende onrechtvaerdich. Ist niet onbarmherticheyt over niemanden te ontfarmen? ende onrechtvaerdigheyt eenige onschuldighen eer zy geboren zijn, of oock als sy nu al gheboren zijn, om een anders misdaet met d'eeuwige doodt te straffen?

Gereform. Calv.

81 Het is. Maer dat en schrijft onse leer Gode niet toe.

D. Coornhert.

82 Ghewisselijck ja, want waer geen misdaet en is, en machmen geen ontfarmen int quijt schelden of vergeven bewijsen. Calvijns leere hout alle menschen, oock Adam selve, ten valle ende verderven gepredestineert te zijn. Soo is dan niemant ghevallen ende verdorven door eyghen schulde, maer door d'onvermij[d]elijcke Predestinatie. Soo is by ghenen menschen misdaet, ende en mach dan oock God inder waerheydt over gheen mensche ontfarmen.

a Uoeght daer dit noch by. Wie self niet en doet en mach niet sondighen of quaedt doen. U l[e]ere hout dat het God self al doet datter gheschiet. So en doet geen van alle menschen yet, maer lijden Godes doen, e[n]de werden ghedaen. Gheen mensch en sondight dan, maer God, self doende al datter gheschiedt, doet dan God self de sonde die geschiet (vij.181.) mach dan God oock bermhertigheydt bewijsen over een eenigh mensche? dats gheseyt ende bewesen van Godes ontfermen.

b Neemt nu bewijs van Godes onrechtvaerdigheyt na u leere, aen allen menschen: ende dit uyt het voorgaende verhael uwer leere dat God selve al doet datter geschiet, sonder yet, hoe kleyn ende quaet het oock sy, to[e] te laten, oock de zonde selve niet. So doet dan gheen mensche self sonde of quaet, maer lijdt sulcx als een stock of block. Sy zijn dan altsamen onschuldigh niet een uytgenomen. So verdoemt dan God onrechtvaerdelijck alle menschen die hy verdoemt. Want d'[o]nschuldighen te verdoemen is openbare onrechtvaerdigheyt, so uwe Uaderen selve moeten bekennen.

c Daer siedy nu Calvini God te wesen een onbermhertighe ende onrechtvaerdige God. Is dat niet de rechte weder-godt, of contrari-god van onsen bermhertighen ende rechtvaerdigen Gode? weet ghy middel om dit mijn aensegghen ende besluyt te ontsluyten of te we[d]erlegghen? spreeckt, ick sal hooren.

Geref. Kalv.

83 Moghelijck dat ick namaels [n]och sal spreken, 'tgeen nu niet en is in mijnre machte. Het hooren vermach ick, dat doe ick, ende daer toe lees ick voort, L.iij.23.dist.11. Als sy dit niet en willen lyden, wat doen sy anders, dan dat sy soecken God te beroven van de macht om te ontfarmen, of ten minsten dat sy hem also toe laten barmhertigh te zyn, dat hy zijn orrdeel gantselijck verlate?

[fol CCLiijv]

d. Coornhert.

84 Dat is de kunst, anderen met zijn eygen misdaet t'onrecht te beschuldigen: ende daer door also t'onrecht daer aen onschuldigh te schijnen. Dat Calvijns wedersaken hier aen onschuldigh ende Calvijn self volkomentlijc daer aen schuldigh is, hebbe ick int naestvoorgaende bewesen.

Gereform. Calv.

85 Dit naestvolghende wil ick noch voort lesen, ende daer na van desen op een a[n]der komen. Hier (L.iij.23.dist.11.) staet noch ditte: Daeromme komen dese sententien Augustini seer wel over een, te weten dese: dewyle iaden eersten mensche de gantsche masse des menschelijcken gheslachts, is i[n]de verdoemenisse ghevalle[n]: so zijn de va[t]en, die daer uyt ghemaeckt worden tot eere, niet vaten der eyghener recht vaerdigheydt, maer der Godlijcker barmhertigheydt. Ende dat andere ghemaeckt worden tot schande, dat en moetmen niet der ongherechtigheyt, maer den oordeele Godes toe schrijven, &c.

D. Coornhert.

⁺86 Hier komen wy eerst aen den rechten gront van uwe Predestinatie, Uerkiesinge, ende Uerwerpinghe: waer na ick tot nu toe hebbe ghewacht, ende bestaet hooftsakelijck hier inne. Dat door Adams zonde hy self met alle zijne afkomsten, niemants uytghenomen⁺, den eeuwigen doodt verschult hadden, ende daer inne rechtvaerdelijck waren⁺ verdoemt van Gode: Dat God eenige menschen, diet hem beliefde, sonder aenschou op heur wercken goede of quade, daer uyte ten⁺ leven ghenadelijck heeft verkooren: Ende alle d'andere in heur welverschulde verdoemenisse heeft verworpen ofte laten steken: dese tot een tuyghenisse zijns rechtvaerdigheyts, maer die zijnder bermhertigheyts, ende dit alleenlijck tot zijnder eerlijckheydts openbaringhe of grootmakinghe. In welck doen Godes den verkorenen genade ende den verwerpelingen rechtvaerdigheyt gheschiet. So dat desen gheen onrecht en ghebeurt, om des willen dat d'anderen genade wedervaert. So ick hier inne misse, mooghdyt, eer wy voortgaen, verklaren.

Gereform. Calv.

87 My dunckes niet, meaer houdet alsoo.

D. Koornh.

88 Men siet dan dat al uwe gantse leere van de Predestinatie Godes, rust, steunt, ende ghegrondet is op des eersten menschen Adams zonde ende desselvens verderf op alle zijn afkomste, so ghyluyden dat leert.

a Want de ghenade, die ghy seght den verkoornen te gheschieden, stelt ghyluyden inde verlossinghe vande rechtvaerdighe straf, die ghy seght den verwerpelinghen te wedervaren, dat God heur laet blijven inden eeuwighen doot, daer inne wy alle, niemant uytghenomen, vervallen waren, door Adams eenighe overtredinghe.

Geref. calv.

89 Noch seghdy al recht.

D. Coornh.

90 So segh ick daer inne oock niet onrecht, dat al de gantsche leere der Predestinatien Godes, so de uwen die leeren, niet en sal moghen staende blijven, maer nootlijck vallen ende te niete worden moet: soo wanneer die voorsz. grontfest der selver, selve daer henen valt ende te niete wort.

Gereform. Calv.

91 Daer inne seghdy noch al mede niet onrecht: het getimmert mach niet staende blyven, als zijn grontfest of zijn fundament hem ontsijght.

D. Coornh.

92 Let dan nu op mijn redenen, want het gelt hem nu. Dat verderf der gantser menschelycker natueren, niet door elcx eygen sonden, maer door Adams eenighe ende vreemde zonde want vreemde zonde ist, die wy selve i[n] persone niet gedaen, maer van Adam beerft hebben. Instit. Nicasi.A.B.f.40. daer door alle menschen i[n] d'eeuwighe doot vervallen ende verdoemt waren, ende die allen menschen van Adam nu noch, na Christi volkomen voldoeninghe, ende versoeninghe des menschelijcken gheslachts, ende der natuere te rechtbrenginghe, soude aengebooren zijn, ende datmen naemt de Erfzonde, is in dier wijse so ghyluyden dat leert, gheen ware, maer een valsche leere, een loutere menschelijcke versieringhe, ende een verderflijcke ende wederschriftelijcke verleydinghe: die geen van uwe leeraren, hoe geleert hy oock sy, en vermach waer te zijn bewijsen. Die hebbe ick in mijn schrift vande vreemde zonde, etc. in sulcker wijsen bewesen onwaerheyt te zijn, ende dat al over eenighe jaren in openbaren drucke, dat tot nocht toe geen uwer mede leeraren alhier daer teghen haer penne in drucke hebben derren ghebruycken: niet jegenstaende sy teghen eenige mijnre schriften, van vele minder ghewichte zijnde, niet ghelaten hebben te kibbelen, die te wroeghen, ende soo sy best mochten te wederspreken.

a Wat daer af oock nu is ghedaen tusschen ons in onse tweede ghespreck, hebdy self moghen hooren. Immers of men u die versierde straf om Adams sonde noch al mochte jeghen de waerheyt toe laten, so en mach die over de menschen, na Christi voldoeninghe gheboren zijnde, in gheender wijsen plaetse hebben, sonder te lochenen dat Christus Iesus een volkomen salighmaker is des menschelijcke gheslachts: [o]f, aen d'ander zijde te lochenen, dat God de Uader rechtvaerdigh is.

b Want so die straf van Adams zonde, noch rechtvaerdelijck by God den Uader van eenigh mensch ter werelt wort ghenomen: hoe salmen moghen segghen dat Iesus Christus voor Adams sonde (veel min voor alle des werelts sonden) volkomelijcken heeft betaelt? Schrijven de uwe niet dat Christus gekomen [i]s om de menschelijcke natuere weder in al

+ Hooftgronde der geref. Predestinatie.

+ j.

+ ij.

+ iij.

[fol CCLivr]

les te recht te brenghen? (Catechista.f.64.) soude door Christum den afval niet wederom herbouwet, ende dat menschelycke gheslachte met Gode versoent worden? die de gherechtigheyt Godes ten vollen voldoen soude? Besa.F.cap.3.dist.19. Item Catechis.vrag.16.18.etc. Geloofs belydenisse artic.xx. Ende dat zyn doot een volkomen betalinghe is voor des gantschen werelts zonden, ende den toorn Gods voor het gheheele menschelycken gheslachte ghenoegh doen soude, &c. (O.Predicatie.vj.f.29. ende ij.f.18 1.etc.) 'twelck God Adam ende Eve inden Paradyse beloofde, &c. (O.Predicatie.ij.f.10.) Siet meer xiij.2.h.1.

De schulde die te vollen is betaelt, en machmen stadelijck noch al aen een altijdt niet weder rechtvaerdelijc inne manen, doen betalen ende met straf (hoe kleyn die oock sy) doen ontgelden.

Maer wilmen dan oock over d'ander zijde segghen dat Iesus Christus Adams schulde volkomelijck heeft betaelt[:] wie sal mogen geloven dat God, die sich telcken weder van de eenmael ten vollen betaelde schulde laet betalen met ontgheldinghe van straf van soo schrickelyck te vertoornen, oock over d'aengeboren sonde, dat hyse eeuwelyck wil straffen. (Cat.x.vrag.) als of hy niet voldaen en ware: rechtvaerdigh is? machmen een vol betaelde schult noch altydt rechtvaerdelijck weder op nieus manen?

d So moet ghy dan bekennen, dat u grontfest vande Predestinatie valsch is, ende een menschen dichtsel. Daer door dan noodtlijck al dit ghebou van uwe Predestinatie met zijn versiert fondament daer neder moet vallen: Of ghy moet God, of Christum lasterende seggen, dat God onrechtvaerdigh is, of ten minsten dat Christus geen volkomen salighmaker is, ende niet volbracht heeft daer toe hy ghesonden ende ghekomen is.

e Eyntlijck besluyte ick uyt 'tgeen nu tusschen ons noch desen margen is ghebleecken uyten Schriften meest aller uwer voornaemster Leeraren (xi.41.) te weten dat Adam voor zijnen valle vrye macht hadde, soo wel om door gehoorsaemheyt staende te blijven, als door zyn zondigen te vallen (xj.9.) ende het mede aen hem stont zyne gaven, die hy voor alle het menschelijcke gheslacht hadde ontfanghen, so wel voor al zijn afkomste te behouden als te verliesen: dat na dese uwe lere, de Predestinatie Godes onseker moste zijn ende een hasart.

f Ghemerckt so Adam waer in ghehoorsaemheyt Godes staende ghebleven, soo souden oock alle zijne nakomelingen staende zijn ghebleven, ende zijn eyghen, veel minder de menschelijcke natuere, gheensins verdorven zijn gheworden: ende waer midtsdien Gode benomen zijn oorsake van een eenich mensche ten verdoemenisse te predestineren. Daer door dan noch al mede gantselijck verdwijnen soude uwe leere van 'tUerliesen ende verwerpen Godes, als opter natueren verdorventheyt gegrondet wesende.

Geref. Calv.

93 Daer teghen leeren d'onse datmen Adams verderffenisse niet Adam, maer den verholen oordeele Godes toe schrijven sal. VVant eens menchen schulde en soude ons niet aengaen: soo de hemelsche rechter ons niet toe en eyghende totte eeuwighe verderfnisse. N.35. Het is klaer dat het door den wonderlycken raet Godes gheschiet is. L.iij.23.dist.7. dat doen sy by ghebreecke vande gheopenbaerde oordeelen inde H. Schrift.

D. Coornh.

94 Wat weten sy dat God so oordeeldt, als dat zijn oordeel verborghen is? of ist allen menschen verholen, heur alleenlijck uyt besondert? dan ist niet meer verholen. Niet na de verborghene oordeelen en[d]e raedt Godes, maer na [d]e gheopenbaerde moeten wy daer van oordeelen, so sy self leeren, D.130.

Dese houden dat elck zijn eyghen last sal draghe[n], dat de ziele die zondight sal sterven, endeniet de kinderen om heurs Uaders misdaets wille, Gal.6.5. Ezech.18.20.

Geref. Calv.

95 Het is nu niet meer Adams maer ons eygen misdaet, om dat wy de straf self in ons hebben van zijn verderfnisse.

D. Koornh.

96 My heeft een straetschender ghewondt: dat is nu niet meer zijn, maer mijn eyghen misdaet, om dat ick die wonde in my hebb[e]. Sluyt dat wel?

Geref. Calv.

97 Sluyt dat oock wel dat des Scheppers wille hanghen soude aen zynder Schepselen wille? wat soude dat voor een God zijn? (Besa.H.49.)

Daeromme, sal het de waerheyt ghelijckformiger zyn, so wy segghen dat de mensche (Phil.2.13.2.Cor, 3.5. Ioan.15.5.8, 36) noch voor den val, noch naer den val, vryen wille ge hadt heeft om yet te willen, te doen of te laten. 'tIs wel waer dat de mensche voor den val naturele wille ghehadt heeft om goedt of quaet te doen of te laten. Maer al wat natureel is, dat en is den menschen noch den creaturen niet vry, maer alles dienstbaer ende onderworpen der Predestinatie ende voorsienigheyt Godes. VVant so Adam eenen vryen wille of macht ghehadt hadde, om te willen, te doen, of te laten, anders dan God ghepredestineert of verordent heeft. So soude den val Ade, ende den raet of voornemen Godes vande ervinge zyner sonden ende de versoeninge in Christo, die van God ghepredestineert ende verordent was, onseker gheweest zyn: want hy soude aen den wille of macht Ade, ende niet aen den wille of Predestinatie godes ghehangen hebben ende alsoo soude Adam van meerder vryheyt gheweest zyn dan god selve: Ia den wille ende raet godes, soude aen des menschen wille ende macht ghebonden zyn gheweest. So moeten wy dan versaken den vryen wille des menschen, of wy moete[n] versaken de Prede

[fol CClivv]

stinatie en voorsienigheydt Godes, waer door alle dinghen van god verordent, gheeyghent ende gheregeert worden, ende nootwendelyc geschieden moeten, sonder eenighsins verandert of verhindert te konnen werden door des menschen wil, doen of laten. (A.B.pag.37.) Ende schrijven noch d'onse (A.E.artic.3.) dat Adam nootwendich ghevallen is, &c.

D. Koornh.

98 Most het Schepsel sondighen om dat het zij[n] Schepper wilde[,] die hem om sulckx ter doot oordeelde, wat soude dat voor een re[c]hter zijn? soo hy zijn s[e]lfs doen in Adam strafte, wat soude dat vo[o]r een God zijn? dat waer wel des Duyvels, maer niet Godes werck.

Gereform. Calv.

99 Lust u met Gode te twisten, schrijft Calvinus (N.50.) so beschuldight hem, om dat hy den mensche, door aengeboorne broosheyt bequaem heeft ghemaeckt tot het verderven.

D. Coornhert.

100 Was sulcke broosheyt onvermijdelijcke oorsaecke van Adams val, soo en heeft hy niet ghesondight: maer mocht hy de[n] val vermijden, soo is Godes Predestinatie na u leer, onseker. Maer hebdy hier voor oock niet self beleden uyt klare tuyghnissen by u self uyt uwer Leeraren schriften voortghehaelt (xj.41.) dat Adam v[o]or zijnen valle een vrye wil hadde, soo dat hy hadde moghen staende blyven, e[n]de dat hy daerom met zijnen vryen wille is ghevallen?

Geref. calv.

101 Ia, maer dat beantwoort meester Ian Calvijn (N.50.) op zijn eygen teghenworp alsoo: Ghy segt dat Adam door zyn vrye wille is ghevallen, ick excipiere. Soude hy niet vallen, so was hem sterckheyt nodigh ende stantvastigheydt: waer mede God versorght zyne verkorene, als hy die oprecht bewaren: Het is seker, so God ons elcke ooghenblick uyten Hemele niet in een gheeft nieuwe krachte, dat wy, als valachtigh zynde, duysentmalen moeten bederven.

D. Koornh.

102 Niet alleen Petrus Martyr, u Catechismus, ende oock H. Bullinger, maer Calvijn self metten h[e]uren bekennen daer naecktelijck, [d]at Adam hadde moghen staende blijven[,] so stracx by u selfs is verklaert, (xj.41.42.)

a Nu wed[e]rspreeckt Calvijn ende d'ander hier weder plattelijck, ende dat met onwaerheyt. Want sonder vrye willen en mocht Adam (diens wil voor zijn val noch niet eygen mocht zijn) niet sondighen. Is hy dan niet met zijn vrye wille ghevallen, so heeft Adam self niet ghesondight, sich self niet verdorven, veel min ons allen. Is hy dan oock niet door zijn vrye wille ghevallen, so was de wil, daer mede hy sondighde, al eyghen voor zijnen val.

b Uoorts indien hy niet sterckheydts ghenoeg om te mogen staende blyven, ontfangen en hadde van Gode, so mocht hem Godt het staende blyven niet recht[v]aerdelijc af[eyschen] nochte hem ooc zijn vallen straffen: [t]en waer dan dat ghy van Gode wilde maken een onrechtvaerdige Tyran, die, so de quade knecht qualijck seyde, (Matth.15.24.) maeyt daer hy niet en heeft ghesaeyt.

Gereform. Calv.

103 God onderstut den ghenen die hy heeft verkooren, (seyt Calvinus daer noch (N.50) met onverwinlijcke sterckheyt, tot stantvasticheyt. VVaerom en gaf god die Adam niet, indien hy wilde dat hy oprecht soude blyven staen? Ja god ontrock hem de ghenade sonder welck hy niet staen mocht. (H.Stur.A.f.111.)

D. Coornhert.

104 Waero[m] verbooty God Adam van de v[r]ucht te eten: indien hy wilde dat Adam soude vallen? of soude de ware God so dubbelt zijn ende valsch, dat hy in sijn gront wilde ghedaen hebben dat hy met zynen woorde verboot te doen? (L.j.18.dist.3.

Gereform. Calv.

a God die van te vooren wiste verordent ende besloten hadde dat de mensche die (wet des Paradijs) niet en soude konnen onderhouden maer overtreden. So isse ghegheven gheweest, om datse Adam soude overtreden ende hem met alle zyne nakomelinghen schuldigh maken der eeuwigher doodt ende verdoemenisse. Dat seytmen immers Nicasius in zijn Instit.pag.61. wysende oock op Calvijns Instit.L.iij.boeck xxiij.cap.dist.7.

D. Koornh.

b Maer wilde God oock dat Adam soude vallen, hoe m[o]chte hy Godes wille wederstaen?

Geref. Calv.

105 Ick bekent (seyt Besa, (H.77.) op die teghenworp) maer so hy niet en mochte, [s]o en wilde hy oock niet,

D. Koornh.

106 Hy en mocht ande[r]s niet willen na u leere. Dit bekent Besa daer (H.77.) ende een weynigh daer na, dit zijn segghen vergheten hebbende: voert hy inne Calvijns schrijven tegen de Libertynen: om hem van dese zijne Libertinerye te verschonen, die mede hielden dat het god selve alle[s] doet, ende dat de schepselen niet met allen en doen, ende seyt (H.89.

a Dat sy alle dingen schrickelyck onder een mengen oock Gode metten duyvel, seggende ten laetsten: datmen niet en moet imagineren dat god door den boosen mensche werct, als door een steen of block, maer als door een redelyck creatuer, &c.

b Ende hier schrijft hy self Gode 'tselve toe, dat zijn meester self mede Gode toe schrijft, ende sy beyde inden Libertyenen soo grouwelyck schelden: ende dat noch niet in een godloos, maer in een rech[t]schapen Adam.

c Wat dede die dan ooc meer tot synen valle dan een steen of bloc, so hy niet door zijn selfs vrye wille en viel? soo hy door Godes almogende ende self aldoende wille ende Predestinatie viel? wat mochte Adam doen, soo God zijn doen niet toe en liet, maer self alles dede?

[fol cclvr]

d Onmoghelijck ist dat de mensch sonder zijn selfs wille yet soude willen, swijge doen. Mocht Adam niet altoos willen noch doen: wat was hy anders dan een steen of block, waer door God self dat werck van sondigen ende vallen wrochte: so dede dan niet Adam: het instrument, maer God self de wercman, door dat instrument de zonde ende 'tquade, daer af God ende niet Adam de oorsake moet zijn gheweest.

e Hier in zijn dese uwe leraren so vele argher dan de Libertynen of Manicheen: vande welcke deerste seggen datter geen quaet altoos en zy, ende d'andere datter quaet is, maer dat sulcx komt van een quade God: 'twelc sy elc int zyne dichten, om den go[e]den God gheen oorsake van 'tquade te m[a]ken.

f Maer ghyluyden, bekennende datter quaet of sonde zy, ende ontkennende datter een quade God sy, seght sonder eenighsins te sparen den goeden ende waren God, dat hy't self alles wil ende daet datter gheschiet, ooc mede de sonde self ende tquade: ende maeckt also God d'eenighe oorsprong, oorsaker ende werckman vant quade.

g Ghy hoort mijn besluyt, dat is mijn ernstighe meyninghe. Lieve seght naeckt uyt u volcx meyninge, is die dat God wilde dat Adam soude vallen, of wilde God dat niet?

Ger. calv.

117 Wat vraeghdy, dat ghy wel mooght ontwij[f]elijc mercken uyt die gemelde woorden Calvini ende Bese? dewijle ghyt dan noch immers begeert plat uyt te hooren, soo hoort ro[n]delijck spreken Petrum Martyren, (clas.j.loc.14.Dist 42.) dese zij[n]e woorden: dat God wilde dat Adam soude vallen, en maghmen niet aen twyfelen, anders en soude hy niet ghevallen zyn.

a Dan hy wilde dat hy soude vallen, niet om der sonden wille, maer om zyne schatten beke[n]t te maken, ende d'ongemeten ryckdommen zijnre goetheyt te ghebruycken: oock mede o[m] te thoonen dat hy vermocht hadde, den menschen, niet alleenlyc oprecht ende volkomen te maecken, maer hem o[o]ck, ghevallen zynde ende verloren, wederom [t]e restitueren.

b Ende om des willen heeft hy ghesonde[n] zynen sonde, die voor 'tmenschelyck geslachte, aen den kruyce soude sterven. Daerom riep Gregorius: O salige schulde, die verdient heef[t] sodanigen verlosser te hebben.

Dat schrijft also Martyr. Daer seyt Martyr immers wel plat uyt, dat God wilde dat Adam soude vallen. Dat selve schrijven oock so met hem (hoewel met ander woorden) Calvinus in zijne Institut.L.iij boec xxiij.cap.dist.4.dist.7.dist8. etc. Besa H. Syco.f.48.77.89.75. Beza epist.1.pag.11. Beza F.f.119. Beza P.cap.iiij.dist.iij.pag.59. Stur.A.pag, 110, 112, 115, 38 ende noch Besa T.Pred.36. 37, met meer andere. Oock onse metbroeders A, E, art.ij. schrijvende: Hy Adam is gevallen na den raet des verborghen wille Godes, als blyct uyt de uytcomste, &c.

D. Coornh.

108 Maghmen daer niet aen twijfelen, soo moetmen niet alleen twijfelen aen Godes almogentheyt, maer die openbaerlijck lochenen: of men moet niet twijfelen daer aen dat God self de oorsake was van Adams zonde, ende dat Adom niet en heeft in zijn val ghesondight, als dient onmoghelijck was de almogende wille Godes te wederstaen. VVant dat Gods wille is moet nootsaeckelyck gheschieden, (A:a:f, 49)

109 Immers men magh dan oock niet twijfelen dat Adam dat werck van vallen ende sondighen self niet en dede, maer Godt self die al doet dat hy wil, (soo de Psalmist tuyght, Psalm 114, 3, 135, 6, Iob 23, 13,) Godes wil blijckt hier na Martyrs ende uwer anderen Leeraren segghen: God hevet dan oock self ghedaen, ende niet Adam.

Geref. Calv.

a Ghy merckt op Martyrs daer aen volghende woorden niet: te weten dat het God wilde, maer niet om der zonden wille, dan om 'tgoet datter uyt soude komen, 't welck hy daer geschrijft: die meyninghe hebben al d'anderen oock met hem.

D. Koornh.

110 Wel hebbe ic op die woorden gemerct, die daer volghen: ende daer uyt oock wel gemerckt dat Martyr met zijn ghesellen daer God een blasphemie op dicht: die Paulus, een mensch zynde, niet luyden wilde van hem te worden geseyt.

Gereform. Calv.

111 Watte?

D. Coornhert.

112 Dat God quaet doet, op datter goedt uyt komen soude, Rom:3, 8,) Dat sulcx hier Gode aengheteghen wort van Petro Martyre, ende d'andere mach niemant ontkennen: was nu rechtvaerdigh der geenre verdoemenisse, die Paulum met sulcken onwaerheydt beschuldighen, die een mensche was: wat heeft hy te verwachten die God self s[o]danighen blasphemie derf opdichten: soo hy sich niet daer af self met ernstigh leetwesen en beschuldiget?

a Nopende nu het goede dat uyt sulc quaet doen Godes veroorsaeckt soude zijn geweest, is beyde niet loflijck maer lasterlijck, want eerst nopende des gevallen menschens Restitutie bevint sich also na u luyder leere.

b God self heeft in Adam 't gantse menschelijcke gheslacht hier dootlyck (dootlijck seghdy totten eeuwighen doode) ghewondt, weynich menschen verlost hy vanden eeuwigen doot, maer niet ee[n] eenigh mensche gheneest hy hier waerlijck door syn ghesonden Medecijn-meester Christus, ooc niet een, wie soude een Medecynmeester, die vergiftende een ghemeyde fonteyne met dootlijck venijn, om weynigh menschen ten halven te mogen genesen met doodinge van verde het meerder deel, dancken of prijsen moghen, om sulck sijn quaet werck van veele te dooden, tot dat goedt eynde van sulcke quade ghenesinghe?

c Aengaende nu het ander, namentlijc Christi sterven aen den kruyce, soude zijn dit goet, te weten dat God den vader zijn onschu[l]digen Sone straft metter doot onrechtvaerdelijck, tot boet van zijn selfs onrechtvaerdighey[d]t int straffen van den onschuldighen Adam, daer kennen sy selve dat dit Lam Godes on

[fol CCLvv]

nosel was, ende daerom sondelijck ende onrechtvaerdelijck gedoot is gheweest.

d Soude die grouwelijcke moort aen den onschuldighen ende heylighen So[n]e Gods, dan oock het goet wesen, daerom God selve dat quaet van Adams sonde ende val self gewilt ende gedaen soude hebben? wie sal mogen toestemmen dat de goede ende ooc rechtvaerdighe God dat quaet soude doen vanden onnoselen Adam, zijn goet schepsel, quaedt ghemaeckt te hebben, om een meerder quaets willen, namentlijck op dat zijn lieve ende onnosele Soon onschuldelijck ghedoodt soude worden?

e Dit soude dan noch niet zijn gheweest quaet doen, op datter goet uyt kome: maer quaet doen op datter noch arger quaedt uyt soude komen. Uraeghdy wat? dat God self manslachtigh soude worden aen zynen Sone Iesum. Want dese dat werck toeschrijven [ni]et den Ioden, maer Gode self, die sy segghen, self al te doen datter gheschiet. Machmen grouwelijcker lasteringhen van Gode bedencken? magh yemant hier in u Martyr verschoonen ? Het volght so ontwijfelijck uyt sulcke zijne leere: als die ende de uwe, daer met eens zijnde, ontwijfelijc valsch, godloos ende Duyvelsch is.

e O onsalighe ende versierde onschult Adams ende schulde Godes, die dan verdient soude hebben door Godes volkomen verderven een halve gheneser tot lasteringe Godes ende oneere Christi, na dese onsalighe ende schandelijcke leere Martyrs, Calvini, Bese, ende heuren aenhangeren.

Geref. Cal.

f Ghy seght wonderlijcke dingen.

D. Koornh.

113 Om dat uwe vaderen lasterlijcke dingen schrijven? ende dit souden de luyden noch willen zijn, die boven allen dinghen Godes eere willen schijnen voor te staen. Ende boven allen de ghezonde leere souden hebben, daer voor allen anderen souden moeten wijcken?

114 Ghy siet doorgaens, oock hier nu wat schandelijcker eere sy Gode aen doen: ende wat schadelijcker nut veroorsaeckt wort, uyt dese heur verderflijcke dolinghe int stuck van Godes Predestinatie.

Geref. C.

115 Dits vreemt. Nochtans schrijft Calvinus naecktelijck: (L.iij.23.Dist.8.) Dat d eerste mensch ghevallen is, om dat God dat oordeelde also nut te zyn. VVaerom hyt alzoo gheoordeelt heeft, dat is ons verborgen.

D. Koornh.

116 Doet blycken dat God gheoordeelt heeft dat het soo nut was: ende men sal u niet vragen na de waerom, maer so verborgen als u de waerom is, so verborgen is u dat Godt nut heeft geoordeelt dat Adam vallen ende verderven so[u]de.

a Moste God niet wonderlijck zijn verandert, so dat dichten Calvini waerheyt waer? God heeft voor ende int scheppen goedt ghedeelt, te maken, dat de mensche, Adam, een beelde Godes soude wesen, dat hy levendigh soude wesen, ende dat hy saligh soude wesen, ende heeft sulck zyn werck selve voor goet ghepresen. Maer daer na soude God gewilt hebben dat Adam verderven soude, hy, ende zij[n]e onnosele nakomers des duyvels beelde wesen, doot wesen, ende onsaligh wesen soude.

b Of uwe Leeraren met opset voorgenomen hadde met heure schriften Gode te veranderen in een Duyvel, in een quaetdoender, ende in den verderver: hoe souden sy dat meer hebben mogen bestaen? Maer wat soude de wijsheyt doch porren zijn goede schepsel self quaet te maken?

Gereform. Calv.

117 Dat beantwoort Calvinus aldus ter voorgheroerder plaetsen (L.iij.23.dist.8.) Nochtans ist seker dat hyt niet anders gheoordeelt en heeft, dan om dat hy sagh dat die eerlycheyt zyns naems daer door recht verklaert wort. Alsmen de eerlyckheyt Godes hoort melden, so moetmen op zyn rechtvaerdicheyt dencken. VVant het moet rechtvaerdigh zyn, dat lof verdient.

D. Koornh.

118 Terstont hadde Calvinus gheseyt dese woorden: waerom hyt also geoordeelt heeft: te weten het nut zyn van Adams val, dat is ons verborghen. Dit is hem hier stracx daer aen vergeten, nu weet hy sekerlijck waerom dat God also gheoordeelt heeft, te weten: om de eerlyckheyt zyns naems.

a Soude die man behooren geloof te hebben in zyn segghen van een selve sake, dat hy die niet en weet, ende weder daer tegen dat hy die sekerlyck weet?

b Nopende d'eerlijckheyt zyns naoms, die God door sulck verderven, ende verdoemen zynre goeder schepselen soude behalen: die is hier vo[o]r (j.48.) so schandelijck ende lasterlijcken bethoont, dat het schandelyck is te bedencken, ende my oock verdriet daer af meer te spreken. Siet daer zyn de notulen van dat ons ghespreck, lust het u ghy moghtet lesen.

Geref. Calv.

119 Neen, ick heb mede daer inne gheen lust meer.

120 My lust noch een woort te segghen op Calvyns ydele bewijsinghe daer hy seydt: want het moet rechtvaerdigh zijn, dat lof verdient.

D. V. Coornhert.

121 Neen, maer zijn bewijs daer uyt weet ick onvast ende onwaer te sijn. Hy moste eerst bewijsen dat God sulckx doet, te weten zijn goede schepsel self verderft: ende dan most hy doen blijcken dat sulck sot ende quaet werck lof verdient. Dit beyde te bewijsen is hem onmoghelijck, ja oock een van beyden: ende dit hout hy niet anders, dan oft hem beyde al schoon toeghestemt waer, om dat hy't maer gheseyt heeft.

122 Maer anders seyt hier af Godt selve van sich selve (wie kent God beter dan hy sich selve) in zijn geschreven woort? Daer verklaert ons God dat zijn eer is gheleghen niet int verderven of dooden, maer int ghenesen, ende int saligh maken der menschen: so oock in onse eerste bykomste heb bewesen uyt de H. Schrift selve (j.88.) siet daer is de plaetse, daer is de Bybel ende daer hebdy de aenwijsingen, ghy moochtse nu na sien of de schrift oock also hout.

[fol CCLvjr]

Geref. Calv.

123 'tIs onnodigh. Ick kenne die plaetsen meest al, wat sluyt ghy daer uyte?

D. Koornh.

124 Dit. Na dien het ghenesen, ende salighmaken vande verdorven ende onsalighe mensche eerlijck is voor Gode: so souden het verderven ende het verdoemen vande goede ende salige mensche Adam, schandelijc voor Gode moeten wesen. Want de teghendeelen hebben elck in 'tzijne een selve reden. Hebdy daer wat teghen?

Gereform. Calv.

125 Neen.

D. Coornh.

126 Dat verderven ende verdoemen des onnoselen ende goeden Adams: 'twelck u Calvijn met zijn aenhang Gode tegen de Heylige Schrift op dicht is schandelijck. Daerom moet het oock onrechtvaerdigh zijn na Calvijns regel self.

Hier is nu bewesen dat dese uwer Leeraren leere Gode, die rechtvaerdigh ende boven al eerlijck is, onrechtvaerdigheydt opdichten. Daerom moet oock dese uwe leere een valsche ende schandelijcke dolinghe zijn.

Gereform. Calv.

125 Ghy spreeckt ende sluyt al aen een, niet anders, dan of wy leerden dat Adam niet willens, maer nootsakelijck hadde gesondigt, ende ghevallen ware.

D. Koornh.

126 Ist anders? wildy nu weder segghen dat Adam geen vrye willekeure ende maght hadde van Gode, so wel om staende te mogen blijven, als om te vallen?

Geref. calv.

127 Hebbe ick u self niet bethoont uyt onser Leeraren schriften selve, (ix.56.iij.66.) dat sy eendrachtelijck leeren ende schrijven dat Adam hadde mogen staende blyven?

D. Coornhert.

128 Ia ghy, maer hebdy daer na niet weder doen blijcken dat heure boecken houden, haer leere te zijn: dat Adam niet door zijnen vryen wille, willens, maer door Godes Predestinatie, decreet, wille, ende verborghen raet onvermijdelijck ende nootsaeckelijck is ghevallen? (xj.107.)

Gereform. calv.

129 Ick heb.

D. Coornh.

SS hebdy dan daer mede bewesen dat uwe Leeraren contrarie of strijdighe saken leeren: namentlijck dat Adam is ghevallen vrywilligh ende dat nochtans nootsakelijck. Wat verdient sulcke strijdighe onware ende valsche leere by den menschen die sulcx recht verstaen: dan dat sy die, als dootlijck venijn der zielen, opt alderspoedelijckste weder uyt braken?

Geref. Calv.

130 Maer wat verdient u onbescheydenheyt int niet verstaen, dat Adam nootsaeckelyck, ende des niet te min vrywilligh heeft ghe⁺sondight? niet dat Adam bedwongen is gheweest tot desen val, alhoewel hy nootwendigh ghevallen is, dewyle hy uyt vryheyt zyns willens niet siende op Gods decreet ghevallen is, &c. (A.E.ar.3. ende daeromme so wel nootsakelyck als vrywilligh heeft ghesondight.

D. Coornh.

131 Ware berispinghe ende rechtschuldige beschaemtheyt: by al dien ghy sulck u segghen kont bewijsen waer te zijn.

Geref. calv.

132 Ghy meynt dan hoore ick wel, dat ick sulcx niet en sal vermoghen.

D. Coornhart.

134 Begint werck, ende versoeckt u vermoghen.

Geref. calv.

135 Ick sal u ontwijfelijck bewijsen dat een selve werck van een selve mensche mach gheschieden teffens nootsaeckelijck ende des niet te min oock vrywilligh, ende dat oock in Adam selve.

D. Coornh.

136 Ick verneem u wil, is die macht daer toe nodich by u, so suldy doen dat ghy belooft.

Geref. Calv.

137 De daet salt thoonen. Om dat te doen begin ick aen de beschrijvinghe ende deylinghe der nootsakelijckheyt. Nootsaeckelyc is 'tgeen niet anders en mach wesen, (P.Mar.B.iij.j.Dist.44. Of so Calvyn schrijft, (contr. Pig.142.) een staet die vast ende bestandigh is, daer het ding niet anders en mach wesen dant is. Of oock 'tgeen dat so behoort te wesen, nochte anders niet en magh wesen, (U.Pag.66.)

a Maer dwang noemen wy die niet vrywilligh, nochte door inwendighe beweging des verkiesings he[r]waerts of derwaerts neyghet, maer door een uytwendighe beweging gheweldelyck wert gevoert.

b VVilligh seggen wy te zyn, dat sich van self keert, waert gheleedt wert, maer niet onwillens wert gheruckt of getrocken, ende de eygen wille is, die om de verderffenisse onder 'tghebiet der quader begeerlyckheyden wordt ghehouden: soo dat sy niet en mach verkiesen dan 'tquade, al hoe wel sy dat willens ende gaerne doet: sonder van eenighe uytwendighe beweginge wort gedreven. (U.contr.Pig.66.pag.) wat seghy daer toe?

D. Koornh.

b Dat het duystere beschrijvingen zijn, die ghy self als wy die komen te verhandelen, so niet en sult willen toe laten. Ooc is het nootlijckste deel in dese uwer Uaderen deylinghe vergeten of met wil (soot heur opinie teghen is) uyt gelaten: ende daer teghen een onnoodigh deel hier by ghest[e]lt.

+ Of Adam nootsakelyck ende vrywillich heeft ghezondight.

[fol ccLvjv]

Geref. calv.

138 Wat souder uyt ghelaten, ende wat te veele inne ghestelt zijn?

D. Koornh.

a Het vrywillighe is uyt ghelaten, dat in Adam was, ende de eyghen wille is daer vergheefs ghestelt, ghemerckt wy nu niet en spreken van Adams afkomste, die ghylieden hout verdorven te wesen.

Gereform. Calv.

139 Hebdy beschrijvinghe ende deylinghe nu t'onser saken bequamer dienende, brenghet voore ick maghs wel hooren.

D. Coornhert.

140 Ic sal, hoort ende oordeelt, dan berispt of stemt toe, of beraet u so langhe het u sal believen. Al dat in allen menschen (daer af spreken wy) gheschiet is 1 nootsakelijck, of 2⁺ dwangelijck, of 3 willighlijck, of 4 vrywillighlijck. Feylt u yet in die mijne deyling, soo seght wat daer by ofte af ghedaen behoort e wesen.

Geref. calv.

141 Gaet door, ick sal alst my goet dunckt van self spreken. Verklaert nu dese viere, wat elck is.

D. Coornh.

142 Dat nootsakelijck is, gheschiet gants sonder des menschen wille: dat dwang is, teghen zijn wille: dat willigh is, gheschiet wel teghen maer niet heel sonder zijn wille: dat vrywilligh is, gheschiet sonder alle noot ende dwangh uyt een vrye keure van des menschen wille.

Geref. calv.

143 Dats waerlijck oock niet klaerlijck gheseyt maer duysterder dan mijn voortstel was.

D. Coornh.

⁺144 Hoort dan verklaringh van elck, nu u dat soo belieft. Alsoo houde ick het nootsakelijck te zijn datter gheschiet onvermijdelijck, heel sonder des menschen wille door de innerlijcke werckinghe van Gode buyten of door de natuere.

⁺a 't Geen dwanghelyck of dwang is, gheschiet mede heel teghen des menschen wille, onvermijdelijc door een uyterlijcke werckinghe van eenigh ander schepsel.

⁺_Het willighe gheschiet eensdeels door een uyterlijcke macht ende oock eensdeels uyt een innerlijcke dwang-keur van minder uyt meerder quaet, tegen, maer niet heel sonder innerlijcke werckinge van des menschen wille.

⁺_Maer vrywilligh geschiet het gene dat sonder alle nootsakelyckheyt ende dwangh gheschiet, maer niet sonder innerlycke werckinge van des menschen wille int vry verkiesen. Tusschen goet, beter, alderbest, ende tusschen quaet, arger, ende alderquaetste.

b Daer hoordy mijn meyninghe hier van breeder verklaert, so dat ick niet en hope dat u met reden yet daer inne mach ghebreken. Ist anders ghy mooght nu spreken. Ick hebbe gesproken.

Geref. calv.

145 Wie macht al opt scherpste wederspreken? soude ons die tijdt niet gebreken? alsmen inde hooftstucken eens zijn, so hoortmen om kleyne saken geen groote woorden te maken. Uwen sinne versta ick tamelijck, doch wilde ick de selve wel bevestight hebben met eenige bybelsche gheschiedenissen.

D. Coornh.

146 Gaerne, hebtse. Dat Adam een mensch maer geen Koe, ende dat een man maer gheen wijf was gheschapen, sichtbaer: spijs ende slaep behoeftigh, ende niet als d'Enghelen, (Matth.22.30.) die des niet en behoeven, is alles in hem onvermijdelijck ghenootsaeckt gants buyten zijnen, alleen door des Scheppers wille, ist niet sulcx?

Geref. calv.

147 Onghetwijfelt. Wat konde Adam, eer hy was, willen tot zijn worden, swijghe tot zijn hoedanigh worden?

D. Coornh.

148 Dat Adam uyt den Lusthove werde⁺ ghedreven, (Genes.3.23.) Dina werde verkracht, (Genes.34.2.) Symon Cyreneus Christi kruys moste helpen dragen, Matth.27.32.was dwang.

Geref. calv.

149 Recht.

D. Koornh.

150 Dat de Apostelen koren Gode meer ⁺gehoorsaem te zijn dan den Phariseen ende Oversten der Ioden, (Act.4.19.) ende midtsdien heur tyrannijcke dreyghementen verachteden in heur Christkondighen volherdigh bleven: daer anderen uyt ancxt der Ioden Overste van Christo niet opentlijck dorsten spreecken, (Ioan.9.22.7.13.) was willigh werck of dwang-keur.

Gereform. Calv.

151 'tIs wel gheseyt.

D. Coornhert.

152 Maer dat Israel heur kleynodien ⁺gaven tot gietingh vant Calf, Exod.32.3. oock tot bouwinghe des Tabernakels, Exod.35.21. etc. he[t] Weeuken heur penningsken in d'Offer [k]iste, Marc.12.42. De gheloovige heur Have brochten voor den Apostelen, Act.4.34.35. ende dat Paulus Evangeliseerde, 1.Cor.9.17. Dat alles ende meer anders desghelijcx, gheschiede vrywilligh. Wildys noch meer?

Gereform. Calv.

153 Neen, daer af hebdy my na wille vernoeght.

D. Koornh.

154 Dat is my lief, laet ons nu hooren, of ghy my oock so sult konnen vernoegen met u beloofde bewijsinghe, dat kan ick niet geloven. Dat en meyn ick niet in u vermoghen te zijn. Want | waer nootsakelijckheydt is daer en is gheen wille, ende waer geen wille is, en mach deughde noch sonde zijn.

+ j.ij.iij.iiij.

+ j.

+ ij.

+ iij.

+ iiij.

+ ij

+ iij.

+ iiij.

[fol ccLvijr]

Geref. Calv.

155 Daer op antwoort Calvinus (U.cont.pig.140.) Dat God nootsakelyck goet is, ende heeft des niet te minder eere uyt zyn goetheyt om dat hy niet anders dan goet en magh wesen: VVederomme is de Duyvel nootsaeckelyc quaet. Des niet te min is oock zyn zondelyckheyt quaet.

D. Koornh.

156 Daer op schrijft Augustinus, (quest.83.quest.21.) alsoo: waer geen behoefte en is, daer en is gheen nootsaeckelyckheydt, waer geen ghebreck en is, daer en is gheen behoefte, maer in Gode en is gheen ghebreck, daerom en is in Gode gheen nootsaeckelyckheyt.

a Is dan in Gode gheen nootsakelijcheyt, so Augustinus daer seyt ende bewijst: soo en mach oock God niet nootsakelijck goet zijn, so u Calvijn daer seyt, maer dat sonder eenich bewijs altoos. Soude dan Calvijns bewijseloos bloot segghen geloof verdienen b[o]ven Augustini vast bewesen seggen?

b Men zie dan noch op de wyse van Calvijns besluyt uyt zijn simpel seggen. Dat is dusdanigh. Al wat waer is in Gode, dat is inden mensch waer. God mach niet sondigen noch vallen. Daerom mocht de mensch Adam sondigen noch vallen. Bedenct, ko[n]dy, sotter besluyt, ende berispt my, soo Calvijns besluyt niet sodanigh en is.

c Item noch, de sonne, mane, sterren ende alle onredelijcke schepselen zijn nootsakelijck goet, e[n]de nochtans des niet te min prijsens waerdigh: ergo oock de mensch die goedt is buyten zijnen wille nootsakelijck als die willelose schepselen.

d Neen, niet sulcke schepselen, maer de schepper is in heur prijsens waerdigh, sy self niet: so weynigh als sy lasterens waerdigh zijn, om dat sy noch in so langhe eeuwen niet arger, oock niet beter dan sy gheschapen waren en zijn gheworden. Neen, de mensch die met zijn pont neerstelijck woeckerende beter wort, is prijsens, ende die zijn pont niet en verbetert is scheldens waerdigh, ja ooc straffens, M[a]tth.26.21.23. Als de kinderen van hondert jaren, Matth.25.27.28. Ezai.65.20.

e D[e] Goddelijcke goetheyt is zijn eeuwighe eyghen natuyre, ir niemants schepsel, ende heeft al zijn goetheyt van sich selve, na zynen wille: maer des menschen goetheyt is verkreghen deughde, door deelachtigheydt der Godlijcker natueren.

f Entlijck is God uyt zijn selfs wesen [v]an eeuwigheyt goet. Hy hee[f]t eenmael ghewilt goet blyven, zijn wil is almachtigh, soo dat al wat hy wil gheschiet, Psalm.114.3.) zy is oock onverande[r]lijck, so dat hy die eenmael ghewilde wil, vrywillighlijck ghewilt, nu [n]iet en mach veranderen, ende is also zijn eeuwigh-blyvende goetheyt vrywillich ende onveranderlijck goet.

g Nu ist so niet met de geschapen of vreemde ende niet eygen goede wille Adams, immers daer is gheen goede noch quade wille, maer alleen de moghelijckheyden om goedt of quaet (welck van beyden hy wilde) gheschapen.

157 Maer laet een goede wil in hem zijn geschapen. Was die nootsakelijck goet: hoe mocht die vrywilligh zijn ende veranderen van een goede in een quade wille? sy heeft moghen veranderen ten quaden. Most sy nootsakelijc int quade veranderen, hoe mocht sy vrywilligh goet zijn?

a So mede en dooght Calvyns ongelijckenisse gants niet over d'ander zyde vande duyvel, die is nu nootlijck quaet, maer ist van self ende vrywilligh gheworden. Het is hem nu een straf va[n]de zonde, die hy sonder eenigen dwang des nootsakelyckheyt[s] heeft bedreven. Wat ghemeenschap heeft dat met Adam, daer wy af spreken?

Geref. C.

b Recht (seyt Calvinus) of dat oock niet met ghelijckerwijs en paste opten menschen. Want wy de nootsa[k]elijckheyt niet en stellen inde natuere, maer int ghebreck, dat het gheslacht der menschen is onderworpen.

D. Koornh.

158 Magh de Duyvel immermeer goedt worden?

Gereform. Calv.

159 Calvijn bekent self neen, hy is nootsakelyck qua[e]t, ende d'eeuwighe boosheyt toegheeyghent ofte dienstbaerheydt, sonder hope van vry worden. Ons seyt hy is noch die remedie ghelaten, van door des heylighen gheests gratie daer uyt te komen.

D. Koornh.

160 Is dat dan nootsaeckelyck te noemen (soot Calvyn self noemt, xj.137. dat so alst is moet wesen, ende anders niet en magh wesen: daer toe hy oock inne voert de noodtsaeckelijckheyt, vande eeuwighe ende [o]nveranderlijcke so wel vande goetheyt Godes, als van des Duyvels quaetheyt: soo en is ooc de quaetheyt alder verdorven menschen selve niet nootsakelijck.

a Want die mogen noch goet worden, dats anders wesen dan zy zijn. Soude dan sulcke ong[h]elijcke ghelijckenisse van den onveranderlijcke God ende Duyvele teghen de[n] veranderlijcken verdorven menschen een goet bewijs wesen?

b Calvijn maeckt self den verdorven menschen, nopende inde quaetheyts nootsaeckelyckheyt den duyvel onghelijck. Ick swijghe noch dat wy niet en handelen vanden verdorven menschen, maer van Adam, voor zijn val, noch in zyn onverdorvene oprechtigheydt staende.

c Doe m[o]cht hy niet nootsakelijck quaet zijn, vermits hy niet quaet en was. Hy en mocht ooc niet no[o]tsakelijc goet zijn, want hy mocht quaet worden, so de daet betoonde. So was dan in Adam noyt, noch in zijne onnoosele goetheyt, nochte ooc in sijn sondelijcke quaetheyt, een staet die vast ende bestandigh was, so dat hy niet anders dan hy was, en mochte wesen, 'twelck Calvijn selve beschrijft de nootsakelijckheyt te wesen, (xj.137.)

d Daer uyt ick dan oock vaster, dan ghy mooght ontsluyten, besluyte: dat [u]we leraren noch ghy door heur niet en hebben bewesen, dat vryheyt nevens de nootsaeckelijckheydt mach wesen inden mensche. Immers dat die

[fol cclvijv]

n[oo]tsakelijckheyt voor noch in sijn quaetheyt heeft mogen wesen.

e Ghemerckt Adam anders soo weynigh hadde moghen veranderen uyt zijnen eersten goeden ende onnoselen, als namaels uyt zijnen quaden ende sondighen staet: 'twelck in beyden nochtans is gheschiet, soo Moyses tuyght ende oock u eyghen leeraren belijden. (Achter xiij.j.h.4.)

f Onmoghelijck ist dat vrywilligheyt ende nootsakelijckheydt teffens op een tijdt in een mensche in een selve werck by malkanderen moghen bestaen. Mocht Adam vrywilligh het sondighen hebben gelaten, hoe wast mogelijck dat hy nootsakelijcken moste sondighen? hoe wast moghelijck dat hy het sondigen mochte laten? of most hy nootsakelijck sondighen, ende daer by oock nootsakelijck niet sondighen?

Gereform. Calv.

161 Dese saken zijn nadenckens waerdigh. Ick kan niet verstaen dat Godes voorsienigheyt verborgen soude mogen zijn eenighe dinghen die noch sullen geschieden, ende hoe die sullen gheschieden.

D. Coornhert.

162 Daer hebdy recht. Want het magh niet wel verstaen worden, dat geen waerheyt en is. Dat d'alwetenden Gode yet verborgen soude zijn, is geen waerheyt. Hebben wy nu niet al uyt Calvini eyghen schriften (iij.8.) gehoort dat Godes voorsienigheyt beter een eeuwighe alsiende vooroogentheyt van al dat was, is ende worden sal, wort ghenaemt dan op onse menschelijcke wyse een voorsienigheydt? by tijdelijcke menschen inder tijdt is voor ende na, maer by den eeuwigen ende ontijdtlycken Gode niet. De H. Schrift dan noemende tot vele plaetsen de voorsienicheyt Godes, spreect menschelijcker wyse van Gode, maer oneygentlijck.

Gereform. Calv.

163 Dat God dan so weet te sullen geschieden, en mach geensins niet gheschieden: maer moet gheschieden ende dat oock op die wijse als hy dat eeuwigh vooroogentlijck siet.

D. Koornh.

164 Also. Gelijc 'tgene dat ghy nu siet in u ghedenckenisse of memorie gisteren geschiet te wesen, oock dat ghy my nu voor ooghen met desen ghelate hier siet voor u sitten, niet anders mach wesen, dan so dat gheschiedt is ende nu gheschiet: soo en magh 'tgheen na ons te rekenen noch margen sal gheschieden ende ten eynde toe: maer nu al niet anders teffens voor Godes ooghen staet, dan al 'tgeen dat huyden gheschiet, ende van aenbeginne af gheschiet is, niet anders wesen.

a Ende ghelijck ons weten van 'tgene gheschiet is ende nu gheschiet, niet en maeckte, nochte en maeckt dat sulcx gisteren alsoo gheschiede, ende dit huyden oock aldus geschiet: maer wy sulcx weten, om dat het gheschiede ende nu gheschiet: soo dat niet ons weten des gheschiedens, maer het gheschieden ons wetens van sulcx oorsake is: Also mede en is Godes vooroogentlijcke alwetenheyt geen oorsake, dat dit of dat sal gheschieden, ende op die of op dese wyse: maer God weet sulcx om dat het aldus of also sal gheschieden, soo dat sulcke alwetenheyt Godes gheen oorsaecke, dwangmacht, noch nootsaeckelijckheyt en is vander menschelijcke wercken hier nochte geschieden staende: maer geschieden de selve vry ende onbehindert, soo vele het werck int willen ende doen d[e]n menschen, ja oock den duyvelen aengaet: maer niet int worden van al 'tgene de menschen ende Duyvelen qualijc willen ende voornemen te doen.

b Want Godes wyse ende goede alwetenheyt alle sulcx altijdt bestiert ende schickt ten alder besten eynde, ooc veel tijdts tegen wil, opstet, ende voornemen der quade menschen ende Duyvelen.

c Dit heefe men klaerlijck moge[n] sien (behalven in meer anderen) gheschiet te zyn in Iosephs verkopinge ende Iobs beproevinghe, Genes.37.20. Iob.1.11. want daer de broeders Iosephs hem meynden onder te drucken, ende de Duyvel Iob meynde door vertwijfeltheyt in schanden te bre[n]ghen: heeft God heur beyder opset bestiert tot Iosephs verhevinghe ende tot Iobs vereeringhe van het alderloflijckste voorbeelt des gheduldiheyts.

d Ende in sodanighe heerlijcke bestieringe Godes van der boosen quade wercken, laet God zijn alm[o]gende wijsheyt ende zijn ghetrouwe goedigheyt alder voorneemlyckste mercke[n].

Gereform. Calv.

165 Al dat u seggen kan ick verstaen, ende en kan dat ooc niet wederspreken. Maer ghy (soo my dunckt) en siet niet wat ick uyte geseyde saken vastelyck mach besluyten.

D. Coornh.

166 Dat mach wel zijn: wat is dat?

Geref. Calv.

167 Ditte. Het is van Gode voorsien dat Adam soude sondighen.

D. Coornh.

168 Alsoo.

geref. Calv.

169 Dat hy vrywilligh soude sondighen.

D. Coornh.

170 Recht.

geref. Calv.

171 Het was dan nootsakelijck dat Adam vrywilligh sondighde.

D. Coornh.

172 Noch seghdy de waerheyt, doch niet met rechtsinnighe, maer met tweesinnighe, woorden.

geref, calv.

173 Dat sy zoot wil, ick hebbe u hier selve nootlijck doen belijden myn voortstel waer te wesen (xj.134.) namentlyck dat een [s]elve werck van [e]en selve mensche teffens mach geschieden nootsakelyck, ende des niet te min oock vrywillighlyck. Wat behoe[v]et nu meer woorden?

[fol cclviijr]

D.V. Coornh.

174 Hoort hoe ghy u voorseyt voortstel hebt bewesen. Die uwe woorden, luydende: het was dan nootsakelyck dat Adam vrywilligh sondighde: zijn (soo ick gheseyt hebbe) tweesinnigh, want men die mach verstaen, aldus: Nadien gheen sonde magh gheschieden, ten sy dan dat sulck quaet werck vrywilligh geschiede: soo moste Adam nootsaeckelijck vrywilligh sondighen of hy en mocht niet sondighen.

a Men mach ooc deselve uwe woorden verstaen aldus: God wilde vermidts zijn eeuwighe Predestinatie, om zijn bermhertigheydt ende rechtvaerdigheyt tot zijnder eeren te tonen, dat Adam soude sondighen. Wt kracht van welcke almoghende wille Godes most Adam nootsakelijck sondigen. Adam was in vryheyt van Gode gheschapen. Hy most sondighen, hy mocht in gheen ander wijse sondighen dan in sijn volkomen vryheyt daer hy in stont. So most [d]an Adam nootsaeckelijck ende dat nochtans vrywillighlijck sondighen.

b Siet die beyde sinnen machmen uyt u tweesinnighe woorden verstaen. Is d'eerste sinne u meyninghe, so zijn wyt daer eens, ende Augustinus ooc met ons, daer hy schrijft: (de civita. Dei,lib.5.cap.10.) Ghelyck mede als wy seggen nootsaeckelyck te zyn, als wy willen, dat wy met de vrye wille willen. Ende dan segghen wy sonder twyfel waerheyt, maer daeromme en onderwerpen wy de vrye wille niet, onder de nootsakelyckheyt, dat die vryheyt wech neemt.

c So en was Adam niet ghenootsaeckt tot dat zijn quade werck: maer hy dede dat vrywillighlijck, ende was hem daerom sonde ende te recht strafwaerdigh. Die sin houde ick voor waerheyt.

d Maer is u meening het laetste, soo heeft Adam niet gesondight. Want dan soude hy ghenootsaeckt, ende midtsdien oock niet vrywilligh dat quaet werck gedaen hebben. Ia hy soudet self niet gedaen hebben, maer d'almogende kracht Godes soudet dan door Adam, als door een wercktuygh gedaen, maer Adam soude da[n] Godes inwerckinghe gheleden hebben. Ende dan zijn wy strijdigh: want die meyninghe houde ick voor valsch ende ben wilvaerdigh sulc myn segghen vast te maken.

geref. calv.

175 Niet het eerste, maer het laetste houden onse Schribenten, ende ick met haer, tot dat my anders sal blijcken.

D. Coornh.

Bekendy niet dat God al doet dat hy wil, (psal.114.3) 'tsy dan sonder of met middelen door zijn almogende kracht?

Geref. Calv.

Soude ick niet? dat tuyght de Schrift klaerlijck, ende dat seggen d'onse openbaerlijck, 'tgeen God wil daer mach niemant teghen, maer het moet nootsakelyck geschieden ghelyck hy wil.(A.a.f.49.)

D. Koornh.

a Houden ende leeren de uwen niet self dat God self wilde dat Adam soude vallen.

Gereform. Calv.

Dat is noch huyden uyt veele onser vernaemste Schribenten gebleken, (xj.107.)

D. Coornhert.

176 Die 'te[y]nde wil, die wil oock het middel daer toe nodigh zijnde, so de uwe self leeren, H.196. siet vij.62.

Geref. Calv.

177 'tIs beyde waer.

D. Koornh.

178 Het n[o]dighe middel tot Adams val, was het sondighen.

Geref. Calv.

179 Het was.

D. Koornh.

180 Tot het sondighen was gheen ander middel dan dat Adam wil soude hebben om te doen 't gheen dat God hem hadde verboden.

Geref. Calv.

181 Noch seghdy recht.

D. Coornhert.

182 Dat middel heeft God dan mede ghewilt (vij.62.b.) namentlijck dat Adam wil soude hebben om te doen teghen 't ghebodt Godes, ghemerckt god ghedaen wil hebbe 'tgene hy verbiet te doen, (L.j.18.dist.3.

Gereform. Calv.

183 Ia trouwen, dat schrijfe oock Calvinus self duydelijck, dat god nemmermeer door der menschen handen en soude volbrenghen 'tgeen hy heeft besloten: soo hy niet en vermeerde in heure herten, dien wille, die voor 'twerc gaet. (D.227.) Ende Nicasius (Instit.A.B. pag.31.) schrijft: den val ende sonde Ade, mitsgaders de middelen van die, heeft god van te vooren gheweten, ghepredestineert ende voorsien. Soo dat Adam nootwendelycken sondighen ende vallen moste. 'tIs wel waer dat Adam sondighde willigh ofte met zynen wille: maer met sulcken wille, die der Predestinatie ende voorsienigheyt Godes onderworpen ende dienstbaer was.

D. Coornh.

184 Elcx maecksel is zijn makers werck ende niemants werck anders.

Gereform. Calv.

185 Hoe meyndy dat?

D. Coornh.

186 Dese werelt is Godes maecksel, sy is dan alleen Godes, ende niemants anders werck.

[fol CClviijv]

Geref. calv.

187 Ick verstaet, 'tis recht.

D. Koornh.

188 Die wille in Adam, om te doen tegen Godes [g]hebodt, was dan alleen Godes ende niet Adams werck.

Geref. calv.

189 Dat volght nootlijck. Oock schrijvet klaer uyt onse Sturmius (A.111.) maer waer leyt ghy my?

D. Koornh.

190 Tot de saken die nootlijcken volghen uyt dese uwe onware leere. Die baert dese hellighe niet heylighe vruchten: namentlijck dat Adam niet, maer God self in Adam gemaeckt heeft de quade wille: dat Adam noyt self heeft ghesondight, maer de quade wille die in hem was vermidts het werck Godes: dat God self wilde dat Adam tegen zijn gebodt soude doen.

a Mocht Adam sondigen sonder zijn wille? mocht zijn wille in zyn herte plaets hebben, als d'almoghende Go[d] self een ander wille daer inne formeerde? of mochte hy een selve werck teffens willen doen, ende niet willen doen?

b De machtighste wille moste dan noch de swackste vernielen, te weten des Scheppers almogende, des schepsels swacke wille. Adam hadde dan self gheen wille, veel min een vrye wille (xj.97.) Hadde hy dan gheen vrye wille, so en mochte hy oock niet vrywilligh ende oock nootsakelijck sondigen: maer moste onwilligh, dat is sonder wille lijden: dat die moghende wille Godes door zijn Predestinatie in hem dede teghen 't ghebodt Godes.

c God self dede dan, ende niet Adam, dat sondighe werck in Adam: tot kontmakinge van zijn glorie (so u leere hout) int tonen van sulcke felle bermhertigheyt ende tyrannijcke onrechtvaerdigheyt.

d God wilde dan self 't verderven van zijn goet schepsel met al desselvens onschuldighe afkomsten, om weynigh weder te ghenesen ende al d'ander menighte te laten steken int eeuwigh verderven: daer inne dan God selve, niet zy heur selve, heur inne heeft ghestoten ende genootsaeckt. Kondy dat ontkennen met waerheyt, laetse hooren?

Geref. calv.

191 Waer leyt ghy my, segge ick noch?

D. Coornh.

192 In u selfs dolinghen daer u de kromme ende verleydelijcke Slange, leydet in heur blinde ende swarte doolhof doort warregaern van syne vermetele ende venyninghe opinien, op hopen dat ghy die eens sout mogen voor sulckx kennen, haten ende verlaten, ende u vande bedrieghelijcke menschen afkeeren tot de ghetrouwe waerheydt, dat Christus is.

Geref. calv.

189 Heere God, wat seltsamer saken ghemoeten my hier telcken. Myne meeste pylen stuyten te rugghe ende treffen, niet mijn party, maer my, my selve treffen sy. Nochtans voldoet my u segghen noch niet. Wy kennen dat God self der menschen herten beweeght om die daer hyse wil hebben, te brengen. Wy kennen datter sonde gheschieden moste, soude hy bermhertigheydt tonen. God is de bewegher, God is de stierder ter sonden waert: maer God en doet de zonde niet, de mensch doet die, God bestiertse.

b Ick sitte als op een paert dat hinckt ende ick drijvet voort. Dits mijn werck. Dat hincken is des Paerts werck. Mijn werc is goet, des paerts werck is quaet. Ick sla wel op een misstemmende harpen. Wie moet niet bekennen dat het twistich klincken des harps, maer het wel spelen myn werck is. So gaet het met Godes inwercken inde verdorven mensche.

D. Koornh.

190 Dwaesheyt. Wie lochent dat Godes wyse goetheyt der verdorven menschen quade wercken wel kan stieren, ende wel bestiert? dat dan het quade werck des menschen, ende het goede, Godes werck sy?

a Maer wie bewijst waerschynlyck (waerlijck en vermachs niemant) dat God den oprecht ende goet-gheschapen mensche self verdorven, dat goede paert ghelemt, d'afkomst hinckende ende bevleckt ghemaeckt (f.128.) ende de welghestelde harpe ontstelt heeft? dit, niet dat, most bewesen zijn.

b Niet dat God de quade instrumenten wel gebruyct, maer dat hy de goede, quaet maect: dat is, dat God self den goeden Adam ende daer door alle zijn afkomste quaet heeft ghemaeckt. Heeft God self Adams wil, ende daer door hem quaet ghemaeckt, hoe mach[t] Adam ghedaen hebben? hoe kan Adam, sel[f] gheen wil hebbe[n]de, vrywilligh gesondight hebben?

c Ia hoe mach hy gesondight hebben sonder wille, ick swyghe vrywilligh ende nootsaeckelyck teffe[n]s. Yemant bewys, heeft hys macht, dat een mensch sonder zyn wille mach sondighen.

Gheref. Kalv.

191 Dat der eerste mensche ghebrecx oorsake is geweest een willig[h]e neyginge des willens ten qauden leeren d'onse self, te weten des willens die goet was gheschapen, maer soo dat sy mochte veranderen, (F.117. ende 118.)

D. Coornhert.

192 Ten gheschiet niet al dat mach geschieden, maer al dat moet gheschieden, dat gheschiet. Nu vraghe ick u of dese veranderlijcke goede wille mochte veranderen alleenlijc, of dat sy moste veranderen uyt een goede in een quade wille?

Gheref. calv.

193 Des menschen goet-gheschapen wille mocht niet veranderen sonder dat werck van anders te willen dan sy doe wilde, dat is: sonder inde plaetse van 't goede te willen, d'welck sy eerst wilde, het quade te willen.

[fol CClixr]

D. Coornhert.

194 Is willen een werck of een lijden?

Geref. calv.

195 'tIs gheen lijden maer een werc, niet des lijfs, maer des ghemoets.

D. Koornh.

196 Dats noch al recht ghesproken. Wy spreken nu van des menschen wille ende van desselfs veranderinghe uyt goet in quaedt, doen wy niet?

Geref. K.

197 Wat anders? Godes wille mach niet veranderen, veel min noch uyt goet in 'tquade, nopende des Duyvels wille, desselfs verandering en roert ons niet. Des eersten menschen veranderinghe van wille uyt goet in 't q[u]ade gaet ons allen aen, soo de onse leeren.

D. Coornh.

198 Recht seghdy. Die is verandert uyt goet int quade.

Ger. calv.

199 Sy is.

D. Koornh.

200 Niet sonder dat werck, so ghy terstont oock seyde, van anders te willen, dan sy eerst wilde.

Gereform. Calv.

201 Neen.

D. Coornh.

202 Alle werck heeft zijn eygen wercman, ende is elcx wercx werckman, die dat werck doet, maer niet die dat lydet.

geref. calv.

203 Dat moet zijn.

D. Coornh.

204 Wie was de werckman die dat werck wrochte, daer door Adams wille uyt een goet gheschapen wille veranderde in een quade wille?

geref. Calv.

105 Besa antwoort hier: Dat de wille verandert is door dien god die verliet, (F.118.) Ontreckende de ghenade, sonder welcke hy niet en mochte staende blyven, seyt Sturmius, f.111.

D. Coornh.

206 Dat verlaten ende ontrecken was Godes werck. Dit werck Godes veranderde dan Adams goede in een quade wille, Godt self is dan de werckman ende oorsaecke van Adams sonde ende quaetheyt: also God self dat werc dede, van Adams wille te verlaten: ende niet Adam, die sulcke verlaten leet, ende nootlijck moste lyden.

a Mocht het krancke Schepsel dan Almogende Schepper dwinghen by zijnen wille te onderstutten? ende die met zijn wijsheyt recht te bestieren? De mensche dan en verliet Gode niet eerst, maer God verliet des menschen wille eerst.

b Na dien nu sonder God niet goets en is, so en mochte in Adams wille, doe God, dat is de goetheyt, haer verliet, niet goets altoos blyven. Dit ontberen vant goede, was de quaetheyt van Adams wille, daer door dan Adam uyt een goedt schepsel is verandert in een quaet schepsel:

c Dit geschiede dan oock niet door Adams vrywilligh werck, maer door zijn nootsakelyck lyden, van dat God synen wille verliet. Dat was Godes, niet Adams werck. Wie anders dan God self, is dan de eenighe ende rechte werckman van Adams quaetheyt ende sonde? dit volght nootlyck uyt het voorsz. segghen van u Theodore Besa.

d Met hem stemt over een Petrus Martyr schrijvende (B.iij.j, dist.37.) aldus: Ende staet nochtans te aenmercken, soo veel des eersten menschens sonde belanget, dat die niet en mach gheseyt worden te zyn, de straf van eens anders sonde. VVant is hy d'eertste (sondaer) gheweest, soo en heeft hy gheen ander voor hem ghehadt.

e Maer dat God die sonde gants niet en wilde, en mach immers gheensins gheseyt worden: want hoe mochte die gheschieden tegen Godes wille? hy sagh voorwaer dat hy soude vallen, so hy met een overvloediger geest ende gave niet en worde bevestight. Hy en quam hem niet te ghemoete, hy en onderstutte hem niet metter handt op dat hy niet en soude vallen.

f Boven dien en soude hem de Duyvel niet hebben derren tenteren, soot God niet ghewilt en hadde. Behalven dat so hadde hy oock ghepredestineert in hem zyn goetheydt ende strengheydt te verklaren. Daer toe gaf hy hem oorsaecke, hy stelde hem een VVet, dien hy wiste dat hy niet en soude houden, ende gaf hem oock een VVyf, die hem aen locken soude.

g Entlyck en mochte hy het werck self, dat hy door 'tmiddel vande ontbering des oprech tigheydts, als het subjeckt sustineerde, sonder Godes macht ende kracht niet volbrenghen.

h Daer uyt dan blyckt dat god die sonde eenighsins heeft ghewilt, ende eenigherwys Authoor of oorsaker af is gheweest. Alhoewel het gheen straf en was van een voorgaende zonde.

i Maer daer teghen wordt gheseyt dat godt sulcx niet en wilde. Ende dier sonden Authoor of werckman niet en was. VVant hy verboot die ende straftese[,] &c. Daer mooghdy meer lesen. Dat zijn altsamen P. Martyrs woorden. Wat brengen die anders mede dan twee strijdighe willen inden eenvul[d]igen ende een quaet werck vanden goeden Gode?

k Die wist wat aenvechtinghe hem aencomen soude: soo hy hem daer teghen niet ghenoegh met sterckheyt ende wapeninge en begaefde, die Adam van self niet en mocht hebben, die sulcke swackheyt hadde niet uyter erfzonde, maer uyt Godes wille self. Wie anders soude die sonde veroorsaeckt hebben, dan God self?

l Dan God self, sonder wiens hulpe hy niet en mochte staende blyven, ende die met opset hem zyn hulpe onthielt, hem inden noot verlatende op dat hy vallen soude? op dat hy

[fol cclixv]

(Godt) sijn goetheyt ende strengheyt toonen soude?

m Dit schrijft hy het eynde te wesen, daer toe God Adam liet bekoren ende vallen. Dat was het middel dan tot betoon van Godes goetheyt ende strengheyt. Men segghe dan dat Godt onwijs is, of der zonden Adams oorsake.

n S[o]udet gheen onwijsheyt sijn van Gode, so hy wilde dat de menschen sonder het volherdigh bewanderen des weeghs ('twelck alleen Christus is, Ioh.14, 6) k[o]men souden tot hem int leven? So is de zonde oock d'eenighe wegh ten doode ende straf-waerdigheyt. Hoe moght God A[d]am of zijn nakomers rechtvaerdighlijcken straffen om Adams zonde, so Adam niet en hadde ghezondight? Wilde God dan het straffen, so wilde hy het zondighen, vij.62.

o Nadien dan God sijn strengheyt int rechtvaedigh straffen door Adam wilde toonen, so hier Martyr, Beza, Calvijn ende de uwen meest al leeren, ende dat niet sijn en moghte sonder Adams zondighen: so moet ghy oock segghen dat Godt self (niet Adam) de zonde heeft gewilt ende gedaen, ende mitsdien der zonden oorsake oock self is: of ghy moet seggen dat Godt onwijs is. Dit sijn beyd[e] Godslasteringhen. Wat seghdy nu hier toe?

Ger. calv.

207 Datter Beza toe seydt. Die, so[o]'t schijnt, wel merckende self dat hier wat op mochte worden geseyt, so hier nu van u wort ghedaen, seyt daer voorts aen sij[n]e voorsz. woorden aldus: VVant aen wien is God verbonden? F.118.

D. Coornhert.

208 Aen sijn woordt. Dat hy niet en verlaet het werck sijnre handen, Psal.137, 8. Was dat Adam niet? so leertmen tegen Gods geschreven clare woort. Wel aen, laet Go[d] v[e]rbonden sijn aen niemanden. Maer wie is [o]ock aen gode verbonden, dien Godt self buyten schulde, si[j]n eens ghegheven gave van des willens goetheyt weder beneemt?

Geref. Cav.

209 Neen, Adams wille veranderde sich van selfs vrywilligh, schryft daer noch Beza.

D. Coornh.

210 Neen, Beza schrijft daer strijdighe saken ende openbare onwaerheyt. Want veranderde A[d]ams wille uyt goet in quaet, door dien haer God verliet (als Beza dear schrijft) so is zy door dat werck Godes verandert in quaet. Is dat, so en moght zy nu al int quade verandert sijnde do[o]r Godes doen, gheensins door heur eyghen doen of werck int quade veranderen.

a Want onmoghelijck wast, doe die veranderinghe door Gode al was gheschiedt, dat die veranderinge door Adams wille of door yemant anders soude geschieden.

Gereform. Calv.

211 Maer (doet Beza zich hier, F.118, noch vraghen) indien sonder het Decreet Godes die veranderinghe niet en is gheschiet: so soudet voorwaer moghen schynen, datmen alle dat quaet Gode moste toeschryven.

D. Coornhert.

212 Dats nu looflijck anders gekalt. Neen, men laet so 'tgeschreven woort niet weder in den halse halen. Uoor heeft Beza al geschreven, dat die veranderinghe in Adams wille geschiede, door dien God haer verliet. Godt verliet haer niet teghen, niet sonder, maer door sijn wille, dats wat meer geseyt dan hy nu seyt: Niet sonder sijn Decreet.

Maer laet ons dit noch also mede nemen: so vraghe ick, of met die veranderinghe van Adams wille, uyt een goede in een quade wille, anders moghte geschieden dan 'tgheschiet is, dan niet: te weten, of in Adams machte stondt sijn wille in heur gheschapen goetheydt onverandert te doen blyven dan niet?

Geref. calv.

213 Beza self werpt hem self tegen, F.119. Dat het anders niet en moghte gheschieden dan't God ghedecreteert (of ghewilt) hadde, dat het soude geschieden. Daer op hy antwoort: Ick laet u dat beyde toe.

D. Coornh.

214 Dat is, dat God gewilt hadde dat Adams wille, die hy goedt hadde gheschapen, veranderen soude in een q[u]ade wille, ende dat het oock niet anders, dan Godt dat ghewilt hadde, en moghte geschieden.

Gereform. Calv.

215 Alsoo ist:

D. Koornh.

216 Al wat Godt heeft ghewilt, dat heeft Godt ghedaen.

Gereform. Calv.

217 Dat tuyght Godes gheest der waerheyt self inde H. Schrift (Psa.114, 134, [6] Iob 23, 13) ende d[']onse, dat Gods wille is, noodsakelyck moet geschieden, A a.fol.49.

D. Koornh.

218 Al wat Godt self doet, dat en doet geen ander dan God: gel[ijc]k doe God self Hemel ende Aerde schiep, doe en dede dat werck gheen ander.

Geref. calv.

219 Neen, maer Godt selve.

D. Coornhert.

220 God heeft (soo Beza schrijft) ghewil[t] dat Adams wille, uyt goedt in quaedt soude veranderen, Godt self ende niemandt anders heeft dan oock Adams wille uyt goedt in quaet verandert. Die veranderinghe was quaet, zonde, ende verderf.

a Niet Adam, noch Duyvel, noch yemant anders, heeft dan het quade, de zonde, ende het verderf, dat in Adam is geschiet, gedaen, noch veroorsaeckt, maer alleen God selve.

Ende dese leeringhen Beze komen wel over een met andere sijne leeringen, te weten, daer hy seyt, H.39. Dat God Adam of de mensche oprecht hadde gheschapen ende onnosel, maer

[fol cclxr]

dat nochtans ten verderven: Ende oock daer hy schrijft (H.108) dat Godt self alles doet, oock het quade niet uytgenomen.

b Sulcx leeren Calvijn met meest alle uwe andere Schrijvers mede, als voren 9 ende 10 gespraeck is geschreven, daer zy schrijven dat Godt het quade niet toe en laet, maer dat God self doet al datter gheschiet, maer dese u luyder leere strijt opentlijck tegen de waerheyt der [g]oddelijcker schrifturen, ende so heel teghen 'tghemeen verstandt selve, dat ghyse oock selve niet en derft beke[n]t staen, maer self wederspreeckt ende lochent, segghende dat God niet en is oorsake ende werckman van de zonde, van 't quade, ende va[n] 'tverderf: niet teghenstaende ghy leere[n]de dat Godt alles doet, oock het quade, te weten de veranderinghe van Adams goede in een quade wille, ende sulcx niet toe laet, so noodtvolgelijck leert, dat God self werckman ende oorsake is van 'tquade: als het noodvolgelijck is dat elck oorsaecke ende werckman is van sijn eyghen werck, dat hy self, ende niemant anders doet.

Geref. Calv.

221 Beza seydt neen daer toe.

D. Koornh.

222 Met wat redene?

Geref. calv.

223 Dat dese noodsakelyckheyt, waer deur noodsakelyck moste gheschieden 't gheen dat God gedecreteert (of gewilt) hadde, niet wech nam de wil, contingentie of gebuerlycheydt, maer ordineerde sulcx veel eer, ghemerckt de wille de voorneemst is onder de saken van de menschelycke wercken.

D. Coornh.

224 Alle macht is van Gode Ioan 19, 11, maer alle willen en sijn niet van Gode (Aug.de civitate. Die.lib.5, cap.8) des menschen wille is een macht des menschelijcken [g]hemoets, daer door hy yet voorneemt te doen of te laten. Wy neme[n]t nu dat Adams wille voor haer veranderinghe goet zy geweest, so dat haer voorne[m]en was Godes ghebodt te ghehoorsamen, of anders moght zy niet goet geweest zijn: Ist anders?

Gereform. Calv.

225 Neen, maer also.

D. Coornh.

226 Moghen twee strijdighe willen teffens ende van een selve sa[ec]ke bestaen in een selve mensche?

Geref. calv.

227 Gheensins: Wil de wille ja, zy mach gheen neen willen: Wil zy neen, sy mach oock gheen ja willen.

D. Coornh.

228 Recht, want dan soude zy een selve werck op een selve werck willen doen, ende dat oock willen laten[.] Waren zy even sterc, so soude elc anders voornemen beletten, so datter geen [d]oen of laten uyt mogt worden, sulcx dat het een onnut, ja geen willen en soude wesen.

a Maer soo d'een deser strijdigher willen machtigher ware dan d'ander, soo moste de swackste voor de krachtighste wille wijcken ende ontworden: Ende mitsdien de machtigste wille alleen wille blyven ende 't veldt behouden inde ziele om de menschelijcke krachten na haer believen te gebruycken. Hebdy hier wat teghens?

Gereform. Calv.

229 Neen, maer moet dat toestemmen.

D. Coornhert.

229 Nu staet te ondersoecken of de kracht van d'almoghende wille Godes haer gebiedt ende werckinge oock heeft inde krachten van de menschelijcke ziele, dan niet.

Geref. calv.

231 Dat mach niemant beneenen, dan die segghen wilde, dat de Schepper niet en soude gebieden, ende na sijnen wille wercken in alle sijne schepselen.

D. Koornh.

232 'tIs so, ziet nu watmen uyt alle sulcx nootlijc ende waerlijck soude moeten besluyten, so Beze bewijseloos segghen, vo[o]r verhaelt, waerheyt waer.

Gereform. Calv.

233 Wat?

D. Koornh.

234 Dat in Adam noyt, oock voor sijn val met een goede wil mach geweest zijn: Dats een goet voornemen om Godes ghebodt te gehoorsamen, want al v[a]n e[eu]wigheyt hadde God al gedecreteert of gewilt, dat Adam vallen, ende Godes geb[o]dt overtreden soude, so Beza, Calvijn, Martyr, etc. uytdruckelijc schrijven.

a Die eeuwige ende almogende wille Godes doet al dat zy wil in sijne schepselen, ende hadde mitsdien oock hare almogende werckinge in Adams ziele, ende desselvens krachten, so krachtelijck, dat daer inne niet anders en moghte ghewilt worden, dan des almogende Scheppers wille wilde, te weten dat A[d]am sijn gheb[o]dt overtreden, zondighen, vallen, ende verderven soude.

b So en hadde dan Adam noyt goede, maer een quade wille, te weten om teghen Godes ghebodt te doen. Hoe Beza dan sal moghen laten te segghen niet alleen teghen sich self, H.39, P.iij, 7, 8, 9, maer oock tegen de heylighe Schrifture, Genes.1, 31, dat Adam niet goet maer quaet vanden goeden Schepper was geschapen: te weten, met een quade wille, die Gods ghebodt wilde overtreden, laet ick hem bedencken.

c Maer laet o[n]s noch al nemen, so ick hebbe gezeyt, d[a]t Adam eerst een goede wille hebbe gehadt: so en moght [h]y 'tghebodt Godes niet overtreden sonder wille te hebben om sulck quaet werck te doen. Ist niet so?

Gereform. Calv.

235 Onghetwijffelt, sonder wille en wordt niet gewilt noch ghedaen. Dats onmoghelijck.

[fol CClxv]

D. Koornh.

236 Na dien nu God al van eeuwigheydt ghewilt hadde dat Adam vallen ende sondigen soude: so wast van node dat de almogende wille Godes in Adams ziele dat voornemen ende wille oock wercken soude: om sulcken val, sonde ende verderven te doen worden so Calvijn [oo]ck selve duydelijck heeft gheschreven:[dat] God door des menschen handen niet en soude volbrenghen 'tghene hy te doen heeft besloten: so hy niet en formeerde in heur herten, de wille, die voor 't werck gaet, ende Besa (I.cap.iij.prop.v.) want dewyle hy het eynde gheordineert heeft so moet hy immers de oorsaken die tot den selven eynde leyden oock verordineert hebben, ende die het eynde wil die wil oock de middelen ende die dinghen die tot het eynde spreken, (vij.62. Idem H.f.77.47. Sturmius A.f.115.

Geref. Kalv.

237 Dat schrijft hy ende d'anderen, ende daer en mach ick niet tegen.

D. Coornh.

238 Soo most dan die Almachtighe wille Godes, komende haer werckinghe te hebben in Adams ziele, daer inne willen doen teghen Gods ghebodt. Daer waren nu twee strijdighe willen in een selve sake, in een selve ziele, ende op een selve tijdt teffens.

a Die mochten daer inne tsamen soo weynigh ghemeenschap blijven houdende met malkanderen, als vuyr met watere, licht met duysternisse: maer moste nootlijck een van beyden uyt A[d]am ruyme[n] ende ter[s]tondt te niet worden. Welc van beyden soude dit zijn? des Scheppers, of des Schepsels, Godes almoghende of Adams swacke wille?

Gereform. Calv.

239 Dat wijst hem selven.

D. Koornh.

240 Daer gh[e]schiede dan terstont de veranderinge van Adams goede, in een quade wille, so dat ter selver ooghenblick Adams goede wille ruymde ende verdwijnde, ende in hem Adam nu niet meer en was Adams, maer Godes wille alleen.

a Adam en wilde dan oock doe niet meer self, maer God self wilde in Adam, dewijle dan Adam doe niet altoos meer en wilde, soo en mocht hy oock niet vrywilligh willen, want dat oock willen is. Mocht hy niet vrywillich willen: soo en was niet moghelijck, dat hy vrywilligh, ende oock daer by nootsakelijck soude willen, want hy mocht gants niet willen.

b Ende dat was nu ons gheschille, dat segghen uwe Schribenten dat wel magh zijn, ende dat hebbe ick nu bewesen onmoghelijck te zijn. Daer by dan dese uwe opinie klaerlyc ende waerlijc blyct valsch ende bedriegelijc te zijn: oock daer beneven so grouwelijc ende Godslasterlijck, dat sy onloghbaerlijck Gode self maeckt de eenighe werckman ende oorsaecke vande zonde, van 'tquade, ende van 'tverderf.

c Dae[r] by maeckt ghy Adam onschuldigh ende onsel, die dan heeft moeten lijden dat Godes almoghende wille self dat quade werc in hem wrochte: om welck werc Godes, niet Adams, God Adam ende alle zijne afcomste na u leere ten eeuwighen doode verdoemde: ende maect midtsdien Gode ooc een felle ende wreede tyranne int eeuwich verderven van zijn goede ende onnosele schepselen.

d Dit is mijn besluyt uyt uwer Leeraren eyghen woorden nootlijc v[o]lgende. Hebt ghy of yemant van alle uwe Vaderen waerheydt ende verstant, men besta sulck mijn besluyt te ontsluyten ende te wederleggen, maer ic vermoede sy dat so weynigh sullen bestaen, als sy bestaen hebben te wederleggen mijne boecken vande Toelatinge Godes, die nu al achthien Iaren in druck uyt ghegeven zijn gheweest, sonder datmen hier oyt ghesien heeft eenighe antwoorde daer teghen uyt komen.

Gereform. Calv.

241 Dat de dwang wech neemt de wille, o[f] de ghebuerlijcke saken (dat is die anders mogen gheschieden of niet gheschieden) bekendt Besa wel, F.120. maer hy en kent dat van de nootsaeckelijckheyt niet

D. Coornhert.

a Dat de nootsakelijckheyt de wille gantselijck wech neemt is nu terstont by my al waer te wesen bewesen, (xj.206.240.)

Geref. calv.

b Dat het anders is, bewijst Besa hier me[t] de Schriftuere. Christus moste sterven in sodanighe zyne oudtheyt, op sulcken tydt ende op sulcke plaetse, of anders zouden de Propheten hebben mogen liegen: Maer so ghy de natuerlycke ghemeenschap des vleeschs Christi aenmerckt, soo hadde hy, dits buyten twijfele, natuerlyck langher mogen leven, &c.

D. Koornh.

242 Was Christus soo wel self God als mensch, of was hy maer een Goddelijck mensch.

Geref. calv.

243 Christus was ooc self God ende d'eenighe so[n]e Godes.

D. Koornh.

244 Sone des eeuwigen Godes: of de eeuwighe sone Godes?

Geref. K.

245 De eeuwighe sone Godes: self oock eeuwelijck God gheweest, niet gheworden.

D. Coornh.

246 Christus was danvan eeuwigheyt met Gode een.

Geref. Calv.

247 Onghetwijfelt.

D. Koornh.

248 Sijn wille was dan oock van eeuwigheyt een met Godes wille.

Ger. calv.

249 Recht.

[fol CClxjr]

D. Koornh.

250 Godes wille is o[n]veranderlijck, te wete[n]: datse niet en magh veranderen van goet in quaet.

Gheref. Kalv.

251 Alsoo.

D. Coornhert.

252 Christi wille mocht dan oock so weynich als Godes wille veranderen van goedt in quaet, als mede als Godes onveranderlijc wesende.

gheref. calv.

253 Dat is alles waer.

D. Coornhert.

a Wy spreecken nu van Adams wille ende van desselfs veranderinge uyt goet in quaet. Ist niet so.

Gereform. Calv.

b 'tIs soo.

D. Coornh.

254 'tIs dan oock so dat het segghen Beze: hier inne ghevoert tot bewijs, dat de nootsakelijckheyt, de vrywilligheyt des menschen te weten Adams, niet en mochte wech ghenomen hebben, geen antwoort altoos waerdigh en is, maer als een impertinent of onvoeghelijck segghen gantschelijck is te verwerpen.

geref. calv.

Waerom dat?

D. Coornh.

Om dat het een spotlijcke bewijsinghe is van ongelijck tot onghelijck: ende staet also. Al wat in Christi wille waer is, dat moet oock waer zijn in des menschen wille: het is waer dat Christi wille, die eeuwigh ende onveranderlijck is, vrywilligh, ende daer by oock nootsaeckelijck doet alle dat sy doet: soo volght dat oock des menschen wille, die tijdtlyck ende veranderlijck is, vrywilligh ende daer by oock nootsaeckelijck doet al dat zy doet.

geref. Calv.

255 Neen soodanigh en is die bewijsreden Bese niet.

D. Coornh.

256 Letter wel op ghy sultse soo bevinden. De wille Christi, die God ende oock als Godes wille onveranderlijck is, heeft van eeuwigheyt vrywilligh ghewilt sterven opt beste zijns levens, als die menscheyt na den loop der natuyren noch langer hadde mogen leven, 'twelck sy hadde mogen laten ende niet willen. Dit eenmaels so by hem gewilt zijnne, moste doen nootsakelijck sulcx ende niet anders gheschieden. Ende sterf Christus midtsdie[n] alsoo nootsakelijck ende nochtans vrywilligh. Daer uyt volght dat de wille Adams die menschelijck ende veranderlijc wesende vrywilligh het sondighen mochte laten ofte doen, ende des niet te min het sondighen niet mogende laten, nootsakelijck sondighde, ende nochtans oock vrywilligh.

Sluyt dese bewysreden Bese? is sy niet sodanigh? soude sulcke bewysinghe ghelden, soo soude oock dese gelden: al wat in Christo waer is, dat was oock in Adam waer: Christus is almachtigh, ergo oock Adam. Christus is so goet dat hy niet quaets mach willen, ergo oock Adam, Christi wille magh niet veranderen, ergo oock niet Adams wille. Christus die God is, wilde self, om ons int leven te brenghen, willigh sterven in zyn jeugh[d]elijcke manheyt, en[d]e sterf so, doe hyt eens so ghewilt hadde, oock nootsakelyc: Adam die een mensch is heeft noyt wilt sterven, ende doe hy eens ghezondight hadde, sterf hy onwilligh ende oock nootsakelijc. Hy wilde sondighen, maer hy wilde niet sterven. Maeckt dese grove onghelijckheyt ghelijck kondy.

Geref. calv.

257 Dat is my soo ghereet niet om doen. Maer wat segdy tot het ander, daer aen volghende exempel?

D. Koornh.

258 Welck is dat?

Geref. calv.

259 De ghebeenten mochten worden ghebroken, so men siet opter ghebeenten natuyre: maer siet men op Godes decreet (of wille) soo en mochten sy niet meer ghebroken worden, dan God syn sententie, of voornemen veranderen. Ende also en neemt d'onveranderlycke nootsakelyckheydt de Godlijcken willes niet wech de gheboorlijckheydt of contingentie vande tweede saecke, (Besa. F.f.120.) di[t] schrijft oock Calvyn. (D.216)

D. Koornh.

260 Duyster voortstel, ghebogen Schrift, ende daer uyt zot bewys. B[e]wysen zy niet opentlyck dat heur klare waerheyt, slechte en recht sproken der H. Schri[f]t ende eenvuldige wysheydt ontbreeckt: die heur niet en ontsien sulcke blinde dinghen voort te stellen, met verkrachtinghe des geschreven woorts Godes, om deur sodane onwyse bewysinge heur waen[,] waerheyt te doen schynen?

Wel aen, laet ons dese contingentie of geboorlyckheyt verklaren met Bese eygen woorden. Die gheboorlyckheyt seyt hy daer voor te zijn, 'tgene dat mach geschieden, ende dat oock mach niet geschieden. Ist niet so?

Geref. calv.

261 Ia.

D.Coornh.

262 Wat is d'oorsake?

Geref. calv.

263 Dat God daer af niet en heeft besloten met zijnen almogende wille.

D. Koornh.

a Meyndyt aldus: dat sulcx sal geschieden, nochte oock niet, dat het niet en sal geschieden, maer dat Godes wille daer inne ledigh staet ende niet en heeft 'teen of 'tander ghewilt? maer so God daer inne ghewilt hadde dat het soude gheschieden, so mocht sulcx niet

[fol ccLxjv]

zijn geschiedt, dat is, het moste noodsakelijck so sijn geschiet geweest. Of so God hadde gewilt dat het soude niet geschieden: so waert g[e]schieden gantsch onmoghelijck gheweest, want teghen Gods wil mach niet altoos geschieden, maer buyten of sonder Godes wille geschiet vele, want van den dingen daer inne Godes wille ledigh is, so dat die niet en wil datse geschieden of niet geschieden, moghen de selve gheschieden of niet gheschieden. Dit sijn contingentia of ghevoorlijcke dinghen.

Maer soo en wast niet met de ghebeenten Christi, want al waren die van [n]aturen brekelijck: so waren zy nochtans onbrekelijck, ja onbuyghelijck, ver[m]its d'onbuygelijcke ende onveranderlijcke eenmael gewilde wille Godes, die als God self onveranderlijck is, e[n]de alle middelen van die te breken afkeerde, niet anders dan de zonne, wiens loop van natueren sich streckende is voorwaerts, te rugghe keerde, door't woort ende wille Godes, die alder natuerlijcke dinghen schepper is, ende gebiedende Heere, Esai.38, 8.

Geref. calv.

b Ick mercke u meyninge, ende begin Beze misbruyck in dese sproke te mercken.

D. Koornh.

264 Maer merckt ghy oock, dat Beza hier weder-spreeckt sich self ende u leere, van dat het God self alles doet, ende niet altoos toe en laet van de dinghen die ter werelt gheschieden: of dat hy alle wille, swijghe vrywilligheydt, oock uyt Adam selve, wech neemt?

Geref. Calv.

265 Neen.

D. Koornh.

266 Mercket nu dan: so daer yet is geschiet in Adam, als hy noch goedt was, dat in sijn macht stont te doen of laten, soo mach Godt selve sulckx niet ghedaen hebben, maer heef[t] dat toeghelaten, ende heeft dan Adam wat ghe[da]en vrywilligh, ende niet noodsaeckelijck.

a Want daer af en was by Gode niet ghewilt of ghedecreteert, dat hy't soude doen, of dat hy't soude laten, ende hier inne bestondt dan Adams vr[y]heyt, te weten, in dit niet willen Godes, of in dit sijn ledigh sijn, of ru[s]ten in die sake.

b Maer so daer in Adam niet en is geschiet dan dat Godt selve hee[f]t ghedecreteert, ghewilt ende ghedaen: so en heeft Adam noyt ghehadt vrye wille om yet te doen of te laten: maer heeft noodsaeckelijck, ende niet vrywillighlijck gedaen 'tgeen hy gedaen heeft.

c Daer ziedy mijn laetste segghen nu oock bewesen te si[j]n: namelijck dat het voorschreven bewijs Beze een zot bewijs is. Ist geen z[o]t bewijs, dat self bewijst valsch te sijn, 'tghee[n] de bewijser self daer mede meynt te bewijsen dat het waer sy?

e Nopende mijn segghen voorschreven van de geboghen Schrift, en mach niemant verholen sijn: Die daer ziet dickmael in de H. Schri[f]t te blijcken, dat God de meester blijft boven sijnen Wet, by hem eenmael de nature ghegheven in alle gheschapene dinghen: uytgenomen alleen in die vrye willekeure die hy den redelijcken mensche eenmael heeft ghegheven.

d Wie heeft daer niet ghel[e]sen dat het water totten gront wijckende aen beyde[n] zijden als een muyre staende blijft tot een droogen ende veyligen doorgang der menschen? Exo.14, 21, 22, Iosue 4, 10. Dat de zonne stille stont ja (so terstont verhaelt is) achterwaerts ging? Dat het vuyr menschen daer inne blijvende de selve niet en verbrande? Dan.3, 24. Dat een maghet sonder manlijcke metwerckinge, een zoon baerde? Mat.1, 18. met ontallijck[e] vele andere dinghen, die teghen der natueren Wet ende aert sijn gheschiet, alleenlijck door dien der natuyren Schepper ende meester wilde, dat sulcx soude geschieden?

f Want alle natuerlijcke, maer onredelijcke schepselen, wille dervende, so noodsaeckelijck de Goddelijcke schickinghe moeten gehoorsamen: dat oock alst den almogenden Schepper sulcx soude willen, het vyer verkoelen, ende het ys branden soude moeten.

g Maer wie heeft erghens een woordt inde H. Schrift ghelesen, betuyghende dat Godt Adam, die hy redelijc ende met macht hadde geschapen, om vry te moghen willen ende niet willen, eenigh werck heeft noodsakelijck doen willen of niet willen?

h Dit most bewesen sijn, maer dat niet: want dit leestmen nergens, maer dat tot vele plaetsen inde H. Schriftuere. Moght de zoon sonder vriesen het weecke water met sijn ghedachte so hart maken, dat hy, oock Petrusdaer op moghte gaen als op't landt: Soude Godt de Uader, door't spreken vant selve sijn Almachtigh woordt, de breeckelijcke beenen Christi niet onbrekelijck moghen maecken? Ia hadde hy de selve in heur natuerlijcke ende weecke brekelijckheyt latende, niet moghen verbergen, of Hemelen in sijne hooghe Hemelen, datse niemant en hadde mogen genaken[,] om te raken, swijghe om te breken?

Geref. calv.

267 Dat machmen niet lochenen.

D. Koornh.

268 So en machmen mede niet, dat, hoewel zy eerst inde scheppinge schijnen breeckelijck gheweest te sijn met aller anderer menschen natuerlijcke ghebeenten, de ghebee[n]ten Christi noyt brekelijck, maer ee[u]welijck gantsch onbrekelijck sijn gheweest, vermidts de eeuwighe ende almoghende wille Godes van aenbegin hadde gewilt datse niet en souden moghen worden ghebroken. Dats verde van daer, datse teffens tot eenre tijdt souden sijn geweest, brekelijck ende ooc onbrekelijc.

269 So en was dit dan gheen contingens, so Beza qualijck seydt, te weten, een sake die moghte geschieden, ende oock niet geschieden, maer moste noodsakelijck niet geschieden. Is dat niet een geweligh buyghen ende verkrachten der Heyligher schrift? Wat segdy hier toe?

D. Coornhert.

270 Dat icx niet en versta, oock niet 'tghene Nicazeus pag.24, schrijft, wijsende op Calvijns Inst.iij.boec xxiij, cap.7, dist. seggende: De Stoische Philosophen die hebben wel bekent, datter een noodtwendigheyt aller

[fol ccLxijr]

dinghen is die sy hebben ghenaemt Fatum a fando, maer hier inne hebben sy ghefaelt, dat sy de kause der nootwendigheyt aller dinghen toegeschreven hebben den planeten ende der natuere, dien sy behoorden alleen toe geschreven te hebben der Predestinatie Gods. Door d[e]se nootwendigheyt der Predestinatie Gods heeft Adam ghesondight, ende is hy ghevallen inde schult der eeuwiger doot ende verdoemenisse. Door dese nootwendigheyt der Predestinatie Gods sondigen de verworpene, ende sullen nootwendelyck verdoemt worden. Door dese nootwendigheydt moste Christus lyden, Luc.24.26. door dese nootwendigheyt heeft Iudas Christum verraden (Actor.1.16.) door dese nootwendigheyt hebben de Ioden Christum ghekruyst, (Act.1.28.) ende nochtans mach niemant segghen, ghelyck wy lesen dat den knecht van Senoden Philosophe seyde, dat hy t'onrechte ghestraft werdt, om dat sulcx als hy heeft ghedaen, nootwendelyck gheschiede.

D. Koornh.

271 Seker 'tzyn grouwelijcke, ongehoorde onredelijcke ende onschriftlijcke laster reden die ick gheen wederlegh ghewaerdighe, ende meyn niet datse u konnen behagen om heure al te naeckte plompheyt.

a Laet Besa, of yemant anders, wie dat het sy, bewijsen dat God van eeuwigheyt gewilt heeft dat Adam nootsakelyck soude vallen, ende men zal moeten belyden dat Adam noyt vrye wille ghehadt heeft om staende te blyven, of om te vallen. Dats mede wijdt van nootsakelyckheyt ende vrywilligh te valen. Want wie kan de nootsakelicke wille, ordinantie ende predestinatie Gods wederstaen of veranderen? maer dan sal oock Beze metten synen over heur zyde moeten bekennen: dat sy lerende mette heylige schrift dat Adam vrye macht hadde om te willen staende blijven of te vallen: onwaerheyt daer aen seggen, dat sy leeren dat God gheen oorsake en is van de zonde, want sy leeren, daer sulcx nootsakelijck uyt moet volgen: Insgelijcx dat God Adam onrechtvaerdelijck heeft ghestraft.

b Maer moeten bekennen dat heur leere inhout tegen de H. Schrift dat Adam noyt vry en was, maer nootsakelyck moste vallen: dat God self, niet Adam, heeft ghesondight ende dat God den onschuldigen Adam tyrannichlijck ende onrechtvaerdelijck heeft ghestraft met des selven onschuldige afkomste.

c Dit alles is Beza, Calvijn, ende al heur aenhang onmoghelijck te wederleggen, ende blyct derhalven dese heure opinie van Adams nootsakelijcheyt, ende nochtans vrywillichlyck sondigen, een menschelycke, wederschriftelycke ende onvernuftige versieringe.

Geref. calv.

Ten derden schrijft Besa daer noch (F.120.) dat Christus oock door des Vaders decreet of wille is ghestorven ende dat nochtans willigh.

D. Koornh.

272 Calvinus (C.vj.53.) voor sich hebbende die woorden Godes: Laet ons den mensche maken tot onsen beelde ende ghelijckenisse: seyt dat God zich niet en beraet metten Engelen, noch dat hy oock niet te hulpe en roept den Hemel ende d'aerde (so sommighe Ioden droomen) noch dat hy oock niet sich selven aen spreeckt (soot anderen ongheschicktelyck uyt legghen) maer dat hy zijn wijsheyt te rade, ende zyn macht tot gemeenschap des wercx beroept, etc.

a So men nu niet seggen wil, dat Christus, die des Uaders woort is, niet eeuwich met den Uader is gheweest, of dat zyn wil met des Uaders wil niet van eeuwigheyt een eenighe wille gheweest en is, oock dat de Uader yet sonder zijn wijsheyt Christo heeft gedaen: so moetmen segghen dat Christus, als de wijsheyt des vaders wesende, med[e] in den eeuwigen reatslach Godes, nopende zijn sterven voor 't me[n]schelijcke gheslacht, niet alleen mede tegenwoordigh is gheweest, maer oock sulcx mede toe gestemt ende oock self vrywilligh sonder alle nootsakelyckheyt met ten vadere ghewilt heeft.

b Welcke syne vrye wille doe nootsakelijck is gheworden: overmidts des selfs onveranderlijckheyt, ende oock om dat Christus self de waerheyt is (Ioan.14.6.) die, so hy anders dan eens gewilt ende ghesproken was, dede, gheen waerheyt meer soude moghen wesen noch onveranderlyck blyven. Die seyt oock self, van sich self, dat hy zijn leven gaf voor zyne Schapen. Oock dat niemant het leven van hem nam, maer dat hyt self verliet ende weder soude aennemen (Ioan.10.15.16.).

c Wil Besa of yemant anders sulcx of derghelijcken van Christo opten mensche Adam te passe brenghen ende segghen, so heeft een selv[e] werck vant sterven Christi mogen gheschieden vrywillighlijck, ende oock met een nootsakelyck: daerom m[a]gh oock een selve werck van Adams vallen ende sterven soo mede gheschiet wesen: sy sullen dan ooc eerst moeten bewijsen dat Adam voor zynen val vrywillighlijck ende met voorbedachten rade heeft willen vallen ende sterven: ende men sal heur toe laten dat Adam na sulck beraden ende vrywilligh voornemen, maer niet daer voor noch teffens, nootsakelyck heeft moeten vallen ende sterven.

d Laet heur sulcx metter Schrift bewijsen, hebben sy macht om te bewysen dat loghen waerheyt is. Meer soude ick hier moghen teghen 'tvoorsz. onbewesen seggen van Besa, bewijsen, ende desselvens onwaerheyt voor ooghen stellen, soo dese selve sake hier naest voor (xj.241.) int handelen van Christi jong sterven, niet al volkomelijck van my en waer bewesen.

Geref. calv.

273 'tIs onnodigh, 'theeft lange nu gheduert, oock ist maeltydt. Dus wil ick gaen wat eten ende vroegh rusten om margen tijdelijck te moghen weder hier zijn, ende onse saken te eynden. Goeden nacht vrunt.

D. Coornhert.

God gheve u zijn eeuwighe dagh.

Eynde des Elfden gespraecx.