Vande predestinatie, verkiesinghe en de verwerpinghe Godes

[fol cclijv]

Tvvaelfde Ghesprake.
Tusschen Geref. Cal. ende D.V.C.

Van Godes openbare ende verborgen Wille, ende of in Gode tvvee strijdige Willen sijn.

Gereform. Calv.

1 Goede marghen vrundt.

D. Koornh.

2 Die gonne u de Heere, die ons desen marghen heeft ghejont.

Geref. calv.

3 Al wederomme hebdy my hier vroe marghens. Gidter avondt scheyde ick met hooftzeer, ende kome nu in de marghen met hertseer. Uoor minder pijne comt meerder droefheyt my ontrusten, min quelde my d[e]s Lichaems smerte, dan 't verdriet int herte.

D. Coornhert.

4 Hoe dat lieve man?

Gereform. Calv.

5 Na mijn slape huyden de klocke twee mijn hooft ruste, maer quam terstont in ghedachten die mijn zinnen grootelijck ontrusten. My quam voor de redene van Christi vereenighde wille met sijn Uaders wille, die onses gisterigen ghespraecx eynde was, daer uyt vermerckte ick het begin van't aenstaende, daer voorbeelde my sodane swarigheyt, datse mijn gemoet swaerlijck beswaerde, want ick noch voor my, noch voor u, derhlaven gheen uytkomste en sach, want wy sullen noodlijck comen moet[en] ae[n] de verborgen wille Godes. Die is my, ick kent, onbekent. Dat houde ick van u mede. Moeten [s]y niet dolen die van onbekende dinghen oordeelen? Is de dolingh niet sorghelijck in so hooge saken, die onse nederheyt hooghe onthooghen? De hooghste sijn de swaerste vallen. Lieve segt doch waer de nederheyt voor ons nederen niet veyligher ende heyligher, dat is saligher? Wat noodt ist ons die ongrondelijcke diepte der Godtheyt te willen doorgronden? Ist niet beter [d]ie van verde te eeren, dan in't diep gronderen daer inne te verzincken ende te verdrincken?

D. Koornh.

6 Dats nu gantsch anders gekalt, dan ghy spraeckt in ons eerste beghinne, j.13, want doe hielt ghy't metten uwen heel noodigh, dats meer dan nut.

Gereform. Calv.

7 Ick heb zedert ghehoort dat my doe niet voor ooren en was ghekomen: Daer door zie ick nu dat ick doe niet en sagh. Ghy selve hielt hier af te gronderen doe voor sorgelijck, so houde icx nu mede.

D. Coornhert.

8 So doe ick als noch oock. Maer doe seyde icx, ende nu mede, noodigh te sijn geworden: door dien uwe voorneemste Leeraren, heur onware Leere van de Predestinatie waer waenden te doen schijnen: veler te diep daer inne al hadden gewadet. Zy meynde de ongrondeerlijcke wille Godes te doorgronden: waer door zy vele grondeloose waengronden hebben gestelt: daer op zy heur o[n]ghegronde leere so onwijselijck op ginghen gronden, dat zy nu heur gheloovers verleyden, ende vast houden in zonden. Dese heylose dolingen sijn nodich nu ontdeckt te worden, sal 'tvolck uyt desen Babelschen dool-bou geraken. Omme 'twelc bequamelijc te doen, wy nu niet en sullen ondersoecken de verborgen, maer de gheopenbaerde wille Godes, daer inne sullen wy soecken na sodanen verborghen wille Godes, als nu uwe Leeraren leeren, maer mey[n]e wy die daer in niet en sullen vinden.

Gereform. Calv.

9 Hoe, of op wat wijse?

D. Koornh.

10 De H. Schrift salt ons wijsen. Wijst [o]ns die erghens een wille Godes, die sodanigh is als u volck leeren van de verborgene, so moete[n] wy die toestemmen, want wat de H. Schrift getuyght, dat is alt'samen waerheyt, ende dan en sal ons die wille Godes niet meer, als eerst, verborghen, maer openbaer sijn. Maer so wy die i[n]de Schrift soo ni[et] en vinden, maer oock plat s[t]rijdigh daer tegen: Wy sullen niet moghen ghelooven Godes verborghen wille sodanigh als de uwe leeren te wesen: Maer het teghendeel inde schrift ziende, sullen wy moeten weten der uwen, verziert ende valsch te wesen. Of soudy menschen segghen sonder, ja teghen het tuyghnisse Godes van Gode selve, boven het tuyghnisse Godes gelo[o]ven?

Gheref. Kalv.

11 Gheensins. Maer houdt ghy, dat God ons inde H. Schrift heeft gheope[n]baert s[ij]n gantsche wille? W[y] moghen dan beginnen, want dit u voornemen is recht. Doch sal ick niet langhe moghen blyven, want ick moet voor een weke of twee van huys reysen ende dat mogelijck noch desen margen. Uallet so, men sal my hier halen. Ghy hebt nu de saken int hooft, ende mooght die dan by u self voort in gheschrifte stellen, om een aenhang te worden van't ghehandelde, so wordt dat volco[m]en. Ick salt in mijn wederkomste met u wel overlesen.

D. Coornh.

12 Ick wilt doen, ende nu dese sake beginnen. De wille Godes is als God self onghemete[n] ende oneyndl[ij]ck: maer wy ende ons verstant is ghemeten, oock eyndtlijck. Het eyndlijcke of matelijcke, en mach het ghene dat ong[h]emeten ende one[y]ndtlijck is niet begrijpen, maer al dat van Gode mach gheweten worden (ende dat ons ter saligheydt om weten noodigh is) heeft Godt den menschen self gheopenbaert, of door den Schepselen, of door sijn beschreven woordt, Rom.1, 19, 20, daer uyt ick dit besluyte:

[fol ccliijr]

b Alle 'tghene yemandt, wie hy zy, voortbrengt voor een wille Godes die verborghen is, ende strijdich teghen Godes wille, ons in de H. Schrift [g]eopenbaert, moet ick achten voor onwaerheyt, of God self voor onwaerachtig, maer God is waerachtig (Ioan 3, 33, Ier.10) en alle mensch is logenachtig, Rom.3, 4. Godes woort moetmen dan geloven, en niet de loghenachtighe menschen, die daer stoutelijck spreken van den godlijcken saken, die sy selve segghen verborghen te wesen voor allen menschen.

c Sodanigh segghen zy te wesen dese verborghen wille Godes. Die is heur, als mede mensche[n] sijnde, dan oock verborghen. Soo spreken zy daer af, als de blinde van den verruwen. Wil hy niet bedroghen sijn die 't seggen sodanigher vermeteler blinden ghelooft, betrout ende op bout?

Geref. K.

13 Wilt ghy dan verachten den grooten ende noodtlijcken onderscheyt die in de wille Godes maken, niet alleen al onse, maer oock mede meest alle oude Uaderen? Ick meen tu[ss]chen de verborghen wille Godes, die zy de behaghelijcke ende de geopenbaerde, die zy beteeckende noemen?

D. Koornh.

14 Neen ick voorwaer, want rechte onderscheyt dient tot rechte verclaringe des meynings. Die dan meer duysterheyts, dan verclarings by brenghen, en can ick voor geen rechte onderscheyden aennemen. Sodane is in mijnen (wat die by anderen is dat laet ick staen) ooghen die voorsz. onderscheydt der School-vaderen.

Geref. calv.

15 Om wat reden? Ick acht die nochtans recht.

D. Koornh.

16 Godes wil is (als God self) eenvuldigh niet tweevuldig of dubbelt. God heeft maer een wille, geen twee willen. Anders moghte God, vermits die verscheyden willen in sich selfs oneens ende strijdigh worden.

a Dit mach ja moet vallen, waer twee of meer willen sijn dan een, want twee is niet een. Dat niet een is, dat is ongelijck, te weten 't een niet als 't ander. Onghelijck mach oneens ende twistigh worden: maer niet dat ghelijck is, als het een is. Dese eendrachtige eenheyt ende gelijckheyt van wille was uytgebeelt inde eenwillicheyt of eenmoedigheyt der eerste Christenen met die woorden:

b Ende de menighte der gheloovighen was een herte ende een ziele, Act.4, 32. Was dese eenheyt door den gheest Godes in den menschen: Ende souder verscheydenheyt of onderscheyt wesen inde wille Godes selve.

c Waer inne doch? Int verstant? so waer de eene wil wijser dan d'ander, ende moght d'onwijse wat anders willen dan de verstandighste wille. Siet daer alree twist. Moet niet een rijck dat in sich selve gedeylt is, verwoest worden? Mat.12, 25. Sal God, so hy met sich selve twistigh moghte worden, oock bestendigh blyven?

d Daer hebdy reden waerom ick niet en mach toestemmen dat in Godes wil onderscheyt is, noch min dat in Gode souden sijn twee verscheyden willen, dat niet en mach wesen sonder onderscheyt tusschen d'een ende d'ander, want daer gheen ondersch[e]yt en is, blijft niet over dan een eenigh een.

Gereform. Calv.

17 Dits wat wonders. Seght dan, was 'tverbodt, dat Godt Adam gaf, niet Adams wille?

D. Coornh.

17 Dits wat wonders. Seght dan, was 'tverbodt, dat Godt Adam gaf, niet Adams wille?

D. coornh.

18 Het was.

Geref. Cal.

Adam dede teghen 'tverbodt, ende daerom⁺ teghen Godes wille. So maeckt u segghen Godes wil niet Almachtigh, ghemerckt de mensch daer tegen moghte doen. Dats openbare Godslasteringhe.

D. Coornhert.

19 Hola! Uerhaest u niet. Adam dede teghen Gods verbodt, maer niet teghen Godes wille. Inden verboden ende geboden Godes vindtmen groot onderscheyt, maer geen altoos in Godes wille. Alle dat God heef[t] verboden ende gheboden was ende is godes wille dat hy dat sulckx ghebiet ende verbiet. Maer sijn alle godes verboden ende gheboden alleens, sonder eenighen onderscheyt te hebben?

Ger. calv.

20 U meyningh is my duyster, verclaert die.

D. Koornh.

Gaerne, God gebiet ende verbiet over al sijn schepselen. Die sijn redelijck of onredelijck: De redelijcke mogen doen tegen 'tgeen God heur gebiet int laten, ende tegen 'tgheen God heur verbiet int doen, van 'tghebodt of verbodt: Maer dat en vermach gheen onredelijc schepsel, oock int minste niet: maer moeten altsamen ende elck nootsakelijck 'tverbodene laten ende 'tghebodene doen: al waer't oock teghen heur ingeplante natuer.

a Soo droegh het weecke water Petrum Mat.14, 29. So braeckte de Walvisch het ingeslockte aes levendigh uyte, Ionas 2, 11. So stont de zonne stille, Ios.10, 13, ging te rugghe (Isa.38, 8) ende so heeft d'aerde, de bosschen (4 Esd.4, 13, etc.) berghen, Uelden, ende oock de zee elck heur verbodt van [h]eur palen te overtreden, 'twelck zy eeuwelijck niet en vermoghen, Psalm 103, 8, 9, 148, 6. Ierem.5, 22.

b Maer soo en ist niet metten redelijcken mensche. Daer over heeft God niet, als over Paerden ende Muylen met breydel of toom willen gebieden, Psalm 31, 9. Waer leestmen dat eenigh onredelijck Schepsel sijn ghebodt heeft overtreden? Nerghens. Adam heeft Gods ghebodt overtreden: Dit maghmen niet ontkennen, Gen.3.

c So segt ghy nu een van beyden: dat Adam ghedaen heeft teghen godes verbodt, daer inne de wille godes soodaigh was, dat die Adam vrye keure ende macht gaf om dat verbodt te gehoorsamen of daer teghen te doen, maer niet jeghen Godes wille, gheme[r]ckt daer inne gheen wille godes en was van dat

+ Ofmen in 't zondigen tegen 'tgebodt of wille Gods doet.

[fol ccLxiijv]

Adam soude staen of vallen, maer een waerschouwende raedt ende verbodt, dat Adam moght gehoorsamen of overtreden: of zeght ghy nu selve, wildy immers dat verbodt Adams te sijn geweest Godes wille: dat Adam teghen Godes wille heeft gedaen, ende volgens dien dat God niet almachtich is, 'twelc segghende ghy sult moeten Gode lasteren, dat ghy my t'onrecht aenseyde.

Geref. calv.

21 Ick weet quaelijck wat segghen. Ick mercke u segghen mijn meyning teghen te l[o]open, oock dat icx niet wederspreken can, ende dat icx niet grondelijck versta.

D. Koornh.

22 Merckt, in alle 't ghene Godt verbiedt of gebiet, is sijn wille, maer dat op sulcke wijse ende so verde in elck, so ende als hy dat daer inne wil. Die is inde geboden der willelosen of onredelijcke schepselen dat zy moeten maer inden mensche (reden ende wil hebbende) dat hy mach gehoorsamen of niet.

a Het mogen, is Godes wil, ende niet verder int gebodt Adams, ende niet het moeten. Waer dit, soo moste hy (als d'ander schepselen) nootlijck ghehoorsaemt hebben d'almogende wille Godes, die dan int verbodt Adams soude sijn gheweest, als over d'onredelijcke schepselen.

b Maer nu was sulcke wille Godes niet in Adams verbodt, maer een moghelijckheydt, ende niet een noodsakelijckheydt van gehoorsamen. Sulck niet willen Godes, maer sijn willen van moghen gehoorsamen of niet, gaf Adam macht daer toe, ende dede Adam int overtreden na sijnen, niet tegen Godes wille, maer teghen Godes verbodt.

c Het verbodt godes is een verclaringh van dat hy sulck geschieden niet en wil, maer het willen godes dat het niet en gheschiede is een almachtigh beletten dat sulcx niet en geschiede. Godes niet willen zietmen aen den verbode vande vruchte, daer hy af moghte eten, so de daedt betoonde. Maer het willen godes dat eenigh daet niet geschiede: saghmen aen't krachtelijck beletten van't eten vanden boom des levens, int verstoten uyten Lusthof ende des Engels uytweren, dat Adam daer in niet moght komen. Daer mercktmen lic[h]t den grooten onderscheyt tusschen godes niet willen dat yet geschiede, 'twelck Godt verbiet: Ende tusschen het willen dat yet sal niet gheschieden int beletten, dat God verbiedt mach gheschieden ende gheschiet: maer dat Godt belet, mach niet geschieden, ende gheschiedt nemmermeer.

Geref. Calv.

23 Ick soudet beter verstaen, so ick wel verstont wat ghy verstaet by de wille Godes.

D. Coornh.

⁺24 Die houde ick te wesen een goet besluyt om yet doen of te laten, 't welck altijt, ende in allen saken geschiet. Het willen doen, doet dat wort of blyve in allen schepselen, na, oock teghen haer natuere, maer inden redelijcken na of teghen heur voornemen. Aengaende godes wille om yet te laten, is niet veroorsaken inden redelijcken schepselen eenig[h] quaet.

25 Metten kortsten, de menschen en mogen oock niet goets dencken uyt heur selve (2 Corint.3, 5) als van heur selve, want God is alleen goet, ende komt daeromme alle goedt van hem, oock tot een goede gedachte toe.

Gheref. Kalv.

26 Ick merck u meyninghe, so wildy wederom datter niet quaets in den menschen of Engelen vanden goeden Gode, oock niet een quade gedachte, gelijck vander zonnen klaerheyt gheen duysterheyt altoos en mach comen.

Al anders houdent d'onse in dit laetste: maer int eerste, namentlijck, dat niemandt yet goets van sich selfs mach dencken, zydy't met heur eens.

D. Coornhert.

27 Dat weet ick niet. Maer hoe meyndy u segghen van 't quade, daer in ick oneens soude sijn met u volck?

Geref. calv.

28 Hout. D'onse leeren dat Godt self alles doet, niet uytghenomen, na Pauli woorden, Eph.1, 11 (H.108) in Adam is zonde ghedaen ende is gevallen na den raet des verborghen wille Gods. God niet alleene toelatende maer oock ni[e]t willende beletten dese[n] val, ende wat God toelaet dat wil hy oock, anders soude hy sulcx beletten. (A.E) Daer teghen hout ghy dat God het quade self niet en doet maer toelaet. Maer dat sluyt qualijck, want oft noch also moght sijn, so laet God het geschieden des quaets toe, met of teghen sijn wille. Seghdy met sijn wille, so doet Godt dat self, maer seghdy tegen sijn wille, so is hy niet almachtigh.

D. Koornh.

30 Soo wilde Godt datter gheen quaet e[n] soude geschieden, so en mocht niet quaets geschieden, ghemerckt sijn wil (die almachtigh is) dat soude beletten, maer want uyt Gode (als wesende goet) niet quaets en mach voort komen: soo en heeft hy noyt yet quaets voorgenomen of besloten te doen of te veroorsaecken in eenighe sijnre goede schepselen.

a God heeft dan noyt willen doen, nu mach geen werck sonder wille gedaen w[o]rden van Gode. God heeft dan 'tquaet dat in Adam geschiede (ja oock dat oyt gheschiedt is in yemande) self niet gedaen: noch ghy (so ick nu mercke) mijn verclaringhe van de wille Godes niet heel wel verstaen. Sonderlingh dat ick sprack van Godes niet willen in sij[n]en verbode: End[e] van sijn willen int beletten, dat eenigh werck niet en geschiede.

b Maer wel, ghyluyden hout dat God niet altoos toe en laet, maer self alles doet. Adam heeft gewilt vande verboden vrucht eten: die wil [h]eeft Adam self gemaeckt, ende niet God: of God heeft self die wil gemaeckt, ende niet Adam.

Gereform. Calv.

31 Ioannes Calvinus spreeckende (in sijn boeck vande Predestinatie, D.pag.227) van der quaden quade wille, seydt dat God niet volbrenghen en soude door der menschen handen het ghene dat hy heeft beslooten,

+ Gods wille.

[fol ccLxiiijr]

ten waer hy formeerde inde rmenschen herten, de wille die daer gaet voor 'twerck. Daer ziedy wel der onseren leere te zijn, dat God self ghemaeckt heeft die wille in Adam om vanden verboden vrucht te eten.

D. Koornh.

32 Dat blijckt onloghbaer, ick kent uyt uwer Schribenten seggen. Daer tegen blyckt uyt het segghen van Godes Schribent, namentlijck de H. Geest in Moyse, dat Godt niet e[n] wilde dat Adam van den verboden vrucht soude eten.

a So moet ghy nu ooc seggen een van beyden, te weten: dat God tot Adam seggende: vande boom des wetens goets ende quaedts en suldy niet eten: daer by meynde, daer suldy af eten, ende dat God neen segghende metten monde, maer ja meynende in zijnen gronde, dubbelt van herten is: of dat God niet en wilde, ende oock teffens wilde dat een selve werck soude gheschieden 'twelck in sich selfs strijdigh is, ja oock onmoghelijck. Want wilde God dat Adam niet soude willen van den verboden vrucht te eten: soo en mocht hy dat niet willen, maer wildet God, so en mocht hyt niet willen.

Geref. calv.

33 Nochtans lees ick by Meester Ian Calvyn, N.64. dat God door een verborgen decreet of wille ter dolinghe schickt, den hy b[e]veelt recht te gaen.

D. Koornh.

34 Dat God den mensche, Adam, beval recht te gaen int ghebodt van alle de vruchten des Lusthofs te eten, gen.2.16. is waerheyt want daer onder was oock de boom des levens, daer hy rechts weeghs na toe gaet, die gode gehoorsaemt in zijnen ghebode.

a Maer onwaerheyt ist dat god yemandt noch niet verdoolt zijnde ter dolinghe schict, ende een stoute versieringhe Calvini. Waer heeft hy dat inde Bybel ghelesen? nerghens. Of heeft hy sulcx ghelesen int boeck van de verborghen decrete of wille godes? neen hy oock, want is dat boeck verborgen, so ist hem mede verborghen.

b Maer wie mach zijn sondigh vernuft geloven buyten ende teghen de H. Schrift? daer beveelt god elc recht te gaen, maer en beveelt niemant te dolen. Schickt nu god yemandt, den hy beveelt recht te gaen) ter dolinghe, soo Calvyn hier dichtet, soo wil god dat een selve mensche doolt, dien hy niet en wil dat hy doole. Is dat niet een openbaer strijdelijck spreken van godes een vuldighe wille?

c Of is willen datmen dole ende oock niet willen dat men dole een selve wille? hoe salt de mensche hier maken om niet te sondigen? doot hy, doende na Godes verborghen wille: hy sondight teghen godes ghebodt, dat hem beveelt r[e]cht te gaen. Maer doolt hy niet, doende na godts openbaren ghebode, hy sondight teghen godes verborgen wille.

d Of salmen hier Libertiniseren ende van sonde gheen sonde maken, maer segghen: dat ic dole en komt niet uyt mijnen maer uyt Godes vergborgen wille, die my ter dolinge schict ende wie ben ick arm schepsel, die des almogendes schickinghe soude moghen behinderen of wederstaen? Daer ziedy de vrucht va[n] uwer Leeraren versieringhe van een dubbelde ende menighvuldighe wille Godes.

Gereform. Calv.

35 Neen so niet, want Calvinus schrijft self daer teghen also: L.j.18.dist.3. Maer hoe wel zynen (Godes) wille eenigh ende enckel is, soo schynt ons die menighreley: om dat wy door swackheyt onses verstants, niet en begrypen, hoe hy op verscheyden wyse een ding wil ende niet en wil dat het gheschiede. ende noch: (N.54.) Hy weet by sich self, hoe hy wil ende niet en wil dat een selve dingh geschiede.

D. Coornhert.

36 Calvinus schrijft al te vrymoedelijc, vele saken die Godes gheest inde Bybel niet en schrijft. Die heeft dit daer niet gheschreven. Wat weet hy dan, dat God een selve ding wil ende niet en wil? men moste immers weten dat sulcx by Gode is, salmen waerlijck moghen weten, hoe of op wat wyse sulcx is:

a Maer ten is so niet als Calvyn daer dichtet: dus en magh niet gheweten worden hoe 'tselve is. Mach hyt oock niet begrijpen. Ist niet vermetelheyt anderen voor waerheyt te willen leeren ende doen gheloven 'tgheen hy self niet en kan begrijpen? kant de meester niet, hoe salt de jonger konnen?

Geref. calv.

37 Nochtans bewijst meester Ian Calvijn de selve syne meyninghe van Godes willen ende oock niet willen in een selve werck, met verscheyden exempelen, die alle ende elck sulcx verklaren, al en ist niet met de selve woorden uytghedruckt: als God niet wilde dat de Sonen van Eli gehoorsaem souden zyn haers Vaders raet, dese wille was verschelende vande VVet, daer gheseyt is, dat de Sone zyn Vader eere? (I.Calv.predestinati[o]n.D.f.241. ende L.1.xviij.dist.1.dist.2.etc.) ende dat onder anderen oock met den exempele van Absolons bloetschendingh[e] aen zyn Uaders Wijven. Semeis vloecken aen den Coning. Hadde God sulcx niet inde Wet verboden? wilde God selve niet dat Absolon e[n]de Semet sulcx soude doen? dat blyckt nu immers Calvyns seggen waerheyt: dat God een selve ding wil ende niet en wil. Dus ist niet gedicht, soo ghy Calvino opdichtede.

D. Koornh.

38 Dit is voren, x.104. ende 113. bewesen dat in dit werck quaet ende goet gheschiede. Quaet was het willen ende doen, (om een te nemen) vant bloetschende tegen het goede verbodt Godes: maer goedt was het werck vande rechtvaerdighe straffe Davids, om zijn moordelijck overspel.

a Seght my nu, wilde God dat quade ende goede werc beyde: of wildet Absolon beyde, of wilde ende dede Absolon alleen 'tquade, ende niet het goede, ende so mede God alleen het goede ende niet het quade werck.

Gerefrom. Calv.

39 Neen, salmen recht segghen, soo houde ick 'tlaetste, dat elck het zyne alleen wilde.

[fol cclxiiijv]

D. Coornh.

40 Thoont nu u verstant, int thoonen van 'tghene dat God selve soude hebben gewilt, ende niet gewilt in een selve werck. Seghdy van 'tquade werck dat het Godt wilde, of Absolons wille formde, om die bloedtschendinghe te willen ende te doen: so onschuldight ghy Absolon, ende maeckt Gode, als quaetheyts oorsake, schuldigh. Seghdy over d'ander zijde int goede werck, dat Godt niet en wilde David straffen, soo prijsdy Absolons rechtvaerdigheyt, ende niet Godes.

a Maer segdy dat God int goede alleenlijck wilde de rechtvaerdigheyt van de straffe, soo vindtmen in dat werck van straffen niet altoos dat God niet en wilde. Wederom seght dat Absolon alleen wilde dat quaet werc van bloetschenden: so vindtmen niet met allen daer inne dat God wilde. So wilde elck sijn werck alleen, ende is daer niet met allen inne dat God in een selve werck wilde, ende niet wilde. Ende hier blijckt Calvijns verzieringe onwaerheyt te sijn van dat Godt een selve ding soude willen ende niet willen.

Geref. calv.

41 Is dit u bewijs al recht? wy en connens niet begrijpen, daerom en ist niet.

D. Koornh.

42 Neen, so en bewijs ick niet, maer aldus, ende dit mijn bewijs is recht. Calvijn self kent dat h[y] sulcke strijt-willigheyt in Gode niet en begrijpt, dus en verstaet hyse niet. Ende oock dit: Calvijn wil anderen leeren 'tghene hy self niet en verstaet: Dus bestaet hy in desen blint sijnde, andere blinden met sich te verleyden in de graft des doolinghs. Sluyt dat bewijs of niet?

Gheref. calv.

43 Hy en wil niemant verleyden, die selve sijn onverstant bekent. Meester Ian Calvijn bekent self opentlijck niet te verstaen, hoe God op verscheyden wijse een ding wil, ende niet en wil dat het gheschiede, soo gheseyt is. Immers sulc[k] sijn beken noch breeder verclaerende, vernieut hy't met dese woorden een luttel daer na.

a Ia als wy niet en verstaen hoe God wil gedaen hebben dat hy verbiedt te doen: so laet ons onse swackheyd in ghedachtenisse komen, L.j, 18, Dist.3.

D. Coornhert.

44 Die sijn onkonde eens weeghs bekennende, daer beneven af laet die wegh voor de rechte aen te wesen, oock self daer inne niet voort en gaet, maer stille staet, bethoont dat hy niemant en wil verleyden. Doet Calvijn in desen also?

a Neen, maer het trechte teghendeel, want niet tegenstaende sijn uytgeperste beken sijns onverstants gaet hy voort sijn doolweg inne, seydt vastelijck die een rechte wegh te sijn, ende arbeydt om allen anderen op die doolwegh te leyden. Wil hy dat niet verleyden? So doetmen anderen met sich doolen, om te schijnen niet te doolen, dats hertneckelijck ja [v]erderflijck doolen.

b Want in plaetse van den menschen af te raden van die meyninge voor waerheyt aen te nemen, dat God gedaen wil hebben dat hy verbiedt te doen, beveelt hy onse swackheydt te bedencken ende bestaet te doen schijnen waer te sijn, die sijne onwaere opinie van Godes dubbeltheydt ende twee verscheyden willen, d'een tegen d'ander strijdende.

Gereform. Calv.

45 Ghy willet alles op d'onse schuyven. Hebdy dan niet gelesen (Gen.22, 2) van dat Godt Abraham beval sijn zoone te offeren, daer door Abraham (Gods spreken wel kennende) hielt dat het Godts openbaere wille was, dat hy Isaac soude dooden, ende Godt na sijn verborghen wille wilde sulcx niet als namaels bleeck. Of was God doe verandert?

D. Koornh.

46 Neen, by God is gheen veranderinghe, of Gods wille was niet verscheyden of contrarie, noch sijn wille was noyt dat Isaac soude gedoot werden, maer Abraham beval hy't tot proef sijns gehoorsaemheyts. Dat bevelen was Godts wille om Abraham te versoecken. Dit dede God niet tot sijn verderven (als de Duyvel versoeckt) maer tot sijn verbeteringe int oeffene[n] van sijn onderdanigheyt. God seyde oock niet, ick wil dat Isaac van dy ghedoot sal werden.

Ger. calv.

47 So veynsde God in sulck gebieden aen Abraham anders dan hy wilde sich ghelatende.

D. Coornh.

48 Sulck veynsen is van self niet quaedt, maer middelbaer, men macht wel ende qualijck doen, wel alst geschiedt ten goeden, qualijck alst ten quaden eynde gheschiet, dit was ten goeden eynde Gods goet veynsen.

Geref. Kalv.

49 Maer door sulckx veynsen soude Abraham niet anders wetende dan dat het Godt sos wilde, die zoon-moordt hebben moghen doen.

D. Doornhert.

50 Onmoghelijck wast, want Gods wille wast dat Abraham sijn zoone niet soude dooden, maer sulcx beletten, soo hy oock dede, Gen.22, 11. Soo scheen Godes wille Ezechiam te doen sterven, Eza.38. Ende Ninive in 40 dagen te doen vergaen (Ioan 3, Iere. 18.8) tot niemants schade, maer tot heur verbeteringhe, ende dede, dat hy scheen te willen doen, niet. God zagh al tegenwoordigh het eynde dat Abraham, Ezechia, ende Ninive toekomende was, wat zyluyden, ooc wat hy soude doen, ende hadde noyt wil om 'tgeseyde te doen. Weet yemant so sekerlijck als Abraham wiste hem yet doen van Gode bevolen te sijn, hy mach niet zondighen aen't willen, ende bestaen sulckx so te doen. Wil God dat hy't niet en sal doen, sijn almogentheyt sal 'tbeletten. Over des menschen zyde is dan hier niet quaets in, noch ooc niet over Godes zyde, diens wille niet verscheyden of strijdigh wesen mach, als u volck qualijck leert, ende noch terst[o]ndt uyt u Calvijn ghehoort is.

[fol cclxvr]

Geref. Calv.

51 Hoe soudt ghy konnen verantwoorden u aen segghen van dat onse Leere in Gode maeckt twee strijdighe willen: Machmen grouwelijcker Godslasteringhen bede[n]cken?

D. Koornh.

54 Nu suldyt moghen zien: Beza schrijft dat ghebieden ende verbieden con[t]rarie ofte strydighe dinghen sijn, H, 181.

Gereform. Calv.

55 Dunckt u dat [o]nrecht?

D. Coornhert.

56 Neen, maer is recht ende waer: Calvijn schrijft, dat God ghedaen wil hebben dat hy verbiedt te doen, L.j, 18, Dist:3, xij, 44, b, so terstont is ghelesen 'tgheen God seydt dat hy gedaen wil hebben, is gebieden: Gebieden ende verbieden sijn (soo Beza recht schrijft) contrarie oft strijdighe dinghen: Dese beyde wil God so Calvijn schrijft. Nu ziedy immers (meyn ick) dat u Leere in Gode maeckt twee strijdighe willen.

Gereform. Calv.

56 Nochtans bewijst Calvinus terstondt daer aen sijne meyninghe waer te sijn, van die strijdighe willen Godes met twee exempelen van twee zoonen, een goede, die teghen Godes wille met goeden wille wil dat sijn Uader levendigh blyve: Den welcken God wil dat hy sterve: ende een quade zoone wil met quade wille, dat Uader sterve, 'twelck God mede wil met goede wille, ende komt des quade zoons quade wil, so wel niet met Godes wille over een, hoewel zy 'tselve w[i]l dat God wil: als des goede zoons goede wille, dat God niet en wil willende. Sijn daer niet co[n]trarie willen? Die meyningh schrijft ende bewijst Calvinus ter voorschreven plaetsen, L.j.xviij, Dist:3.

D. Coornhert.

58 Ia, het sijn tusschen Gode ende Menschen: Wie lochent dat? Wat vindtmen meer meer dan sulcx? Dit behoeft gheen bewijs: maer dat in Gode self contrarie willen sijn, dat most hy bewijsen: Dat doet hy niet, dat vermach hy oock niet, maer bestaet in blindheyt op desen wegh, hem self (soo hy schrijft) onbekent sijnde, andere blinden met sich te verleyden, so ick stracx seyde, xij, 44, a.

a Hier staet mede te mercken Calvini blintheydt in dit sijn blint bewijs in allen deelen onwaerachtigh sijnde: Eerst is onwaerachtigh dat twee willen in Gode, daer ghevonden werden in een van beyde der Uaderen, 'tzy inden ghenen die Godt wil dat sterven, of die hy wil dat leven sal, want dese en wil God niet dat sterven, noch d'ander niet dat leven sal: maer is Godes wil van elck maer eenreleye ende nergens inne strydigh: Dats een onwaerheyt.

b Nopende der zoonen wille, dat niet Godes wil (daer wy af spreken) en is, sijn beyde quaet, ende teghen Godes wille, dat is wydt van dat des eenen wille goedt soude sijn, ende des anderen een met Godes wille, want Godes wille is goet, so wel als hy sijn Schepsel doet sterven, als langher laet leve[n]. Daer tegen wil de zoone die sijns Uaders langher leven wil: Macht een goede wille sijn, die teghen Godes wille (die goet is) wil? Die onrechtvaerdelijck wil dat de Schepper niet en soude doen met sijn eyghen schepsel wat hy wil.

c Niet beter en gaet het met des manslachtighen zoons wil, die, soo veel aen hem staet, een Uader-moorder is. Wil of gebiedt God yemant doot te slaen? hy verbiet dat. Waer in is nu des quaden zoons wille eens met Godes wil? Daer inne dat hy teghen Gods gebodt wil? of om dat hy, soo wel als Godt sijn Uaders doot wil, maer tot een ander eynde: namentlijc God ten alrebesten, de zoon ten gquaden eynde?

d Of mach des quaden menschens wille ten goeden eynde strecken? Of mach sulck quaet menschen quade wille, eens sijn met des goeden Godes goede wille? Even so eens als de wille van twee menschen eens sijn, die (wesende op eenen wegh) d'eene zuydwerts, d'ander noordwerts loopen.

e Siet daer nu d'onwaerheyt in beyde Calvijns (of wiens die mogen sijn) exempelkens waer mede Calvijn hier bestont te bewijsen Godes dubbelde of twee-willigheyt. Soude dat moghen heeten met reden, swijghe met schrif[t]uere te sijn bewesen? Ende dit sijnse die van der Catholijcken Exempelkens preken, spotlijck spreken. Wat kondy oock hier doch teghen spreken?

Gereform. Calv.

59 Ick en weet waerlijck nauwelijckx wat spreken: wy verwerren. Weten wy wel waer af wy nu spreken?

D. Coornhert.

60 Met allen wel, wy spreken vande tweestrydighe willen, die uwe Leeraeren dichten inden eenvuldighen Gode. Hebdy dat noch niet ghenoegh ghemerckt by my te zijn bewesen, soo mooghdy oock noch wat daer gheschreven staet lesen.

Gheref. Kalv.

61 Hier (D.131.) staet, dat God altydt de zonde heeft gehaet. Wildy daer wat teghen segghen?

D. Coornh.

62 Mijn seggen suldy hooren: Leest eerst wat Beza daer seyt, believet u, H.47.

Geref. calv.

63 Gaerne. Maer dat derde, 'twelck hangt uyte voorste dingen, hebben wy (schrijft Beza) d'aldervaste volgh-reden te wesen bewesen: dat is so gheschiet: daerom was het Godes raet, dat so soude geschieden. Dit schrijven oock d'onse: (A.E, art.iij) Dat dit also zy, (te weten) dat Adam ghevallen is na den raedt des verborghen wille Gods: daer toe allegeren wy de uytkomste der saecke, die sulcx geleert ende geopenbaert heeft.

D. Koornh.

64 Merckt nu op mijn seggen: Al wat God haet, dat en wil hy niet, ende dat God haet, en doet hy niet. Nadien u Godt de zonde haet, so en wil Godt de zonde niet, ende en doetse oock niet. Dat Adams zonde is gheschiet, en ontkennen uwe Schryvers niet.

[fol CCLxvv]

Gereform. Calv.

67 Gheensins.

D. Koornh.

68 Het was dan Godes raedt, ende midtsdien oock sijn wil dat Adam soude doen de zonde, die God haet, ende niet en wil dat soude gheschieden. Zijn dit niet verscheyden, ja strijdighe willen in Gode, namentlijck te willen dat Adams zonde soude gheschieden, ende niet te willen dat die zonde soude gheschieden?

a Immers in der wijsen alsmen ghemeenlijck seyt: dees mensch ziet, maer hy is blint, hy loopt, maer hy staet teffens stille. Of soudy houden dat voor een willen Godes, te willen dat Adam soude zondighen, ende sijn niet willen dat Adam zondighen soude.

Ger. calv.

69 Dat waer ja ende neen van een selve sake geseyt. Wie soude dat segghen?

D. Koornh.

70 Seght noch, houdyt voor een selve sake, dat Godt ons wat ghebiedt te doen, ende dat hy ons wat beloo[f]t te geven?

Geref. Kalv.

71 Neen. Het een is bevelen, maer 't ander is beloven, het gebieden of bevelen den menschen (niet den onredelijcken Dieren) houdy, ende ick nu met u, niet so veel als ick plachte voor een krachtelijck willen Godes, als wel voor een lieflijck raden Godes, anders moste so nootlijck in den menschen als in den anderen onredelijcken schepselen, Godes ghebieden onvermydelijck gheschieden, ende e[n] moght dan Adam Godes geb[o]dt noyt overtreden hebben ghehadt. Dit merck ick nu eerst recht ende waerlijck by u ondergescheyden te sijn.

a Maer so en ist niet met Godes beloften, want hy is ghetrou ende almachtigh, dus wil ende mach hy gheven 't gheen dat hy belooft. Daer blijckt Godes wil, dats wat meer dan raden, want al wat God belooft te gheven, dat wil hy self volbrenghen: maer al dat God gebiedt, en wil hy self niet volbrenghen. Anders soudet al gheschieden dat God den mensch gebiedt.

D. Koornh.

72 Wel hebdy verstaen, onthouden, ende ghesproken. Nadien dan God self in sijnen beschreven woorde tuyght dat hy belooft eenigher menschen herten so te besnijden, dat zy G[od]t den Heere sullen lieven uyt alle heur herte, ende uyt alle heur ziele, Deutro.30, 6, so machmen niet twijfelen, of God wil sulcx gheven, of doen worden. Of houdy anders?

Geref. calv.

73 Neen, maer alsoo.

D. Coornhert.

74 Daer teghen schrijft Calvijn (C.iij.94) onmoghelijck te wesen tot sodanighe liefde hier te moghen komen, dat yemant Gode lievet van gantscher [h]erten, etc. Oock dat noyt yemant op Aerden Gode alsoo lief ghehadt heeft. Daer hoordy Calvijns wederspreken der voorschreven beloften, hoort nu sijn reden van sulcx sijn wederspreken.

a Hieronimus (schrijft Calvijn daer mede) schroom niet inden banne te doen, die daer hielden dat des VVets onderhouden onmogelyck is. VVat Hieronimo goedt heeft gheacht, en acht ick (seyt Calvijn daer) niet onmogelyck noeme ick 'tghene door Godes dispensatie o[f] schicking wordt belet dat het noyt en is geweest, nochte oock namaels niet en sal wesen. Te weten, dat hier eenig mensche God also lief heeft ghehadt, of so lief sal hebben, want van sodane liefde spreeckt Calvijn daer: Ende den Prediker op den Catechismum, (Ser.k.f.296.) dat God hier niet volcomelijck wil wederbaeren van weghen sijner ordeninghe.

b Dat Godt nu sulcke liefde belooft ende mitsdien oock sijn wil is om te geven blijckt opentlijck, want hy self getuyghet inde Heylig Schrift, maer dat God sulcx wil beletten door sijn dispensatie, schickinge, [o]f ordeninghe. Schrijft daer Calvijn metten Catechismus preker opentlyck uyt sijn goetduncken, ende niet uyt de H. Sschrift, maer plat daer tegen. Willen doen ende willen beletten zijn niet alleen verscheydene, maer plat uyt tweestrijdighe willen. Weet ghy daer yet teghen?

Geref. calv.

75 My dunckt dat d'onse daer teghen souden seggen dat sulcx niemanden hier ter werelt maer den geloovighen hier na inden Hemele wort belooft, ende daer eerst ghegeven sal worden.

D. Koornh.

76 Inden Hemel sullen gheen onherborene noch onbesneden herten comen, hier niet, daer salmen de herten besnijden, wederbaren ende de vleeschelijcke lusten dooden. Hier wercktmen, hier strijdtmen: Daer sal men rusten ende vrede ghenieten. Desen groven uytsluyp hebbe ick u v[o]lck al dicht versperret in mijn Hemelwerck of quade toeverlaet. Dus mooghdy daer niet door.

Gereform. Calv.

77 Daer is noch meer op te segghen. Calvijn spreeckt daer van de liefde niet, die God in Deutronomio belooft te gheven, die oock onvolmaeckt is, als maer zijnde, liefde van gantscher herten, ende van gantscher zielen: maer hy spreeckt vande liefde, die ons Godt beveelt inden Evangelio die volmaeckt is, ende meerder dan d'ander, namentlijck van gantscher herten, zielen, ghemoeden ende krachten. Dats nu een ander liefde.

D. Koornh.

78 Ick ken sulck heur ydel segghen wel. Al stont inde Deutronomische belofte, maer een van beyden alleen uyt-ghe[d]ruckt, het waer dan hert, ende gheen ziele, of ziele ende gheen herte, so en moght aen de beloofde liefde niet altoos gebreken, want by elck is geseydt dat woordeken gantsch. Wat gantsch is, dat is ooc volmaeckt, ende wat volmaect is, daer en is oock niet gebrecx aen.

a Wederomme al stonden inden Evangelio ses of 8 deelen, so dat by de viere noch toegevoeght waren deser ghelijcke woorden: van gantser zinnen, van gantser ghedachten, van gantser affectien ofte bewegingen, van gantser lusten, van gantscher begeerten, ende van

[fol CCLxvjr]

gantscher willen: so en souden alle dese toevoeghselen de vier daer ge[n]oemde niet gebrekelijck maken.

b Soo mede dese vier, niet en maken ghebreck in een vande beloofde twee, ick swijge in beyde. Want een alleen is van noode soo des menschen, of herte, of ziel, vol sijnde van Liefde gantselijck lief heeft: Wat mach daer aen ghebreken?

c Of soude een mensche God moghen lieven van gantscher herten, sonder Godt te lieven van gantser zielen? of van gantser zielen, sonder Godt te lieven va[n] gantser herten? Dats even so onmoghelijck, alst is teffens te zien met het eene ooghe opwaerts na den Hemele, maer met het ander nederwaerts na der aernde, want een selve kracht treckt (oock uwes ondanckx) 't ander mede ten Hemelwaert.

d Soo ist mede met d'ander woorden daer toe gevoeght inden Evangelie, alleenlijc tot meerder verclaringe, dat God met ghee[n] gedeelder, maer uyt geheelder herten, of zielen, of gemoede, of krachten, of hoemens soude mogen noemen, dat inden mensche, ende daer over heerschapt, lief ghehadt wil wesen.

e Want dat maer een is, niet vele, die in den mensche ghebiedt over al sijn doen of laten. Also mede een eenighe God, niet vele Goden des menschen Heere ende ghebieder is, die als de alderbeste ooc alleen moet lief gehadt worden in ende boven alle dat wesen heeft ende is.

f Siet so blijck noch al eve[n] vast dat u leere lasterlijck inden eenvuldighen ende eenighen G[o]de verziert twee strijdighe of contrarie willen. Soude het rijcke Godes, ja God selve (als in sich selven gedeelt) oneens ende stry[d]igh sijnde, dan niet moghen, ja moeten vergaen, ende tot niet worden? Matth.12, 25.

Geref. calv.

79 Uwe redenen heb ick wel verstaen, die en mach ick nu (dat moet ick bekennen) geensins wederspreken. Nochtans is onder Leeraren opinie hier af in my oudt ende soo diep gewortelt, dat my ondoenlijck is, de selve so schielijck uyt te roeden. Dat eyscht tijt, betrachting ende rijp overweghen. Dit wil ick doen. Immers ick met het doen, want myn ghemoedt sal my in desen twijfele niet laten rusten. Het is een vande alderwichtighste saken.

a Wat mach meer Godes Eer beroeren ende der mensche[n] heyl dan ditte? So Godt twee-strijdighe willen heeft, een verborghen ende een openbare: daer d'eene het selve belet, dat d'ander gebiedt: Wie sal sulcken dubbelden Godt (in sijn gheschreven woordt anders dan sijn verborghen| wille is houwende) voor eenvuldigh, oprecht, ende waerachtigh houwen ende betrouwen?

b Wie sal moghen seker sijn, ja wie sal niet altijt noodtlijck moeten twijfelen: Of 'tgene Godt ons gebiet of verbiet in sijnen beschreven woorde, oock sijnen wille is so gedaen of ghelaten te worden: Dan of hyt met sijnen verholen wille recht anders wil?

c Sullen de menschen dan oock altijdt daer aen m[o]eten twijfelen, wie sal mogen de Godlijcke Schrift geloven, warachtigh te wesen? wie sal een ware gelovighe moghen sijn ende een vast gelove moghen hebben is s[o] stadigen swijfel zijnde?

d Ende nadien sonder een waer ende vast geloof niemant saligh en mach worden? wat mensch die in sulcken twijfel altijt wanckelt sal saligheyt verhopen moghen, die in dese opinie niet en wanckelt, maer vast staet?

e Ick bevinde my nu te wagghelen in dese onse opinie vande twe verscheyden ende strijdighe willen Godes, dat is my oock (int wel bedencken komende)niet leedt, maer moet u om uyter herten eenvuldelijck te spreken deshalven hooghlijck bedancken, voor u moeyten int bescheyden bericht aen my bewesen?

f Want hoe 'tselve oock mach bevallen in mijn voorder natrachten, 'tsal m[y] moeten baten ende niet mogen schaden. Bevinde ick mijn oude opinie noch oprecht te wesen: zy sal niet geswackt, maer veel meer dan te voren bevestight sijn. Maer so ick die oock bevinde onwaerheyt, ende u gevoelen oprecht: so en macht my gheen schade, maer moet my gro[o]t gewin vallen, l[o]gen om waerheyt verwisselt te hebben. Wat Koopman soude niet gaerne dreck verliesen om gout te winnen?

D. Koornh.

80 Dese uwe redenen vol redens verblyden my: niet mijnent halven, om danck by u behaelt te hebben, hoewel het den vrome[n] een lust is vroomheyt ende deughde te vinden in den Menschen, van de welcke danckbaerheyt die minste niet en is: maer my is uwenthalven lief dat ghy mijne woorden soo wel hebt verstaen ende ter herten genomen, so dat ghy door dat middel in dese salighe twijfel sijt gekomen, ende in voornemen om dese sake sonder een vast voor-oordeel met scherper aendacht te overweghen.

a Saligh noem ick dese uwe twijfel, om dat de hartneckige waen eender valscher opinien vast aen de loghen ende onsaligheyt schroeft: sodanich weet, niet waen, ick uwe opin[i]e van de strijdighe ende verscheyden willen Godes te wesen, ende sijt nu op weghen, om midts 't Godtsvruchtigh ondersoeck ende ernstigh bidden, om in desen tot de waerheydt te komen: Dat niemant en vermach so langhe hy moet willighlijck vast blijft gheketent, ende sich self uyt een vermetel oordeel verstijft in sijn valsche waen.

b De Hee[r]e zy gedanckt. Nu en behoefdy dan niet dat ick u de onwaerheydt meer bewijse: maer sal genoegh sijn, voor dese reys, dat ick u maer aenwijse, de plaetsen in desen, nu al sijnde bewesen, in o[n]se vorige gespraken: Die mooghdy met u nemen, so ghy reyst, ende ledigh sijnde, by wijlen na zien.

c Dat sal u moghen nut sijn int nadencken deser saken, tot omsichtigher overweginghe der selver want het gheschreven papier ghedenckt vaster dan de vluchtige g[e]denckenisse of memorie selve: om claerder e[n]de seeckerder het eene met sijne redenen teghen 't ander te overweghen, ende [o]ntwijffelijck te Oordeelen.

Gereform. Calv.

81 Wel seghdy. Maer suldy my uwe ae[n]tee[c]keninghen wel betrouwen? ghy hebter niet anders af, ooc sijnse meyn ick, by u noch niet herlese[n] noch ghebetert.

[fol cclxvjv]

D. Coornhert.

82 Seer wel. Om u is dit spreken tusschen ons gheworden, voor u zijn die ghespraken gheschreven. Sy sullen door u oock anderen moghen nut zijn. Ghy alleen (al wordense verloren) zijt my den arbeyt waerdigh, oock zydy verstandigh ende my niet ongonstigh. Dus suldy daer i[n]ne wat misstelt zijn[d]e, wel ten besten konnen duyden.

Gheref. calv.

83 Herts vrundelijck spreeckt ghy tot een gants onverdient. Ick dancke u, ende sal de ghespraken gaerne met my nemen ende lesen: nu ghyt my van selfs aenbiedet, dat ick u niet soude hebben derren verghen, ende wil u die tot mijnder eerste wederkomste getrouwelij[ck] weder in u selfs handen leveren.

D. Coornh.

84 Daer legghen sy. Daer inne wil ick u nu aenwijsen de plaetsen, daer al tusschen ons nu ende dan, van uwer Leeraren dubbele ende strijdighe willen Godes is ghebleken, ende sal die met vouwen in slaen ende teeckenen. Siet, daer is ten eersten een, ix.36.c. ghy sult moghen het voorgaende ende het navolghende daer by lesen. Daer is noch een, j.34.b.c. oock daer, x.66.a. hier mede, x.62. ende daer noch, xj.104. van gelijcken hier voor, vj 49.151. hier na, vij.142.b. noch voorwerder, iij.42.a. Item hier achter, xj.182.190.

Geref. calv.

85 Hola, vrunt, daer hoore ick mijn vrouwe na my vragen. Nu moet ick reysen. d'Ander sulcke plaetsen die hier meer inne moghen zijn: sullen my van self wel voorkomen, int [o]verlesen. Want ick dat wil doen van begin ten eynde toe. Die sal ick dan wel aenteecke[n]en, want my dese sake ter herten gaet. Nu e[n] magh ick hier niet langer vertoeven.

D. Coornh.

86 Gaet in vreden. Neemt daer al de elf ghespraken draeghtse met u. Leest ende bewaert dat huyden tusschen ons is ghevallen ten halven, dencke ick terstont in u afwesen in gheschrift te stellen, om u weder gekomen zijnde, mede te behanden metten aenhangh vande leelijcke ongheschicktheyden, nootlijck uyt uwer Schribenten opinien volghende, midtsgaders oock vande vermetelheyden.

Geref. calv.

87 Men roept my, ick moet wech, stellet, ick salt dan moghen sien. Nu bevele ick u met grooten vrundelijcken danck des Heeren ghenade.

D. Coornh.

Die sy met u ende be[h]oede u v[o]or 'tquade.

Eynde des twaelfden ghespraecx.