Vande predestinatie, verkiesinghe en de verwerpinghe Godes

Thiende Gesprake.
Tusschen Geref. Cal. ende D.V.C.

Of God het quade niet toe en laet, maer dat oock self doet, ondersoeckt meest uyter Schriftuerlijcke geschiedenissen.

Geref. Calv.

1 GOden marghen vrient, hier ben ick al weder. Hier inne schijn ick de bysitten te slachten, die meest lieven de Boelen, die haer meest slaen. Ghy treft my telcke[n] hardt, ende ick kome telcken weder.

D. Coornh.

2 Soud[e] niet wel mogen zijn dat ghy slacht de vroeden, die liever van vrunt ghewondet zijt, dan vande bedriegher ghekust? Prov.27.6.

Geref. Calv.

3 Hoe dat het sy, weet God best: maer ick week wel dat ick altijdt van hier scheyde met soo ontroerder herten: dat het my doort nadencken der ghesprokenen redenen mijn slap[e] des nachts kort, ende het overweghen der saken lang maeckt, om nu oock de sake niet langh te vertrecken, soo laet ick dat varen ende kome aent verhalen vande sproken ende exempelen der Heylighe Schrift: daer mede d'onse meest bevestighen haer leere: dat God

[fol CCxLjr]

het quade niet toe en laet, maer dat selve doet want daer op zijn wy gister gescheyden.

D. Coornh.

6 Moogdy lijden dat ick eerst een woordt of thien segge, dat vele sal mogen voorderen tot verklaringhe van desen gheschille: ende dat noch uyt twee vermaerde Doctoren, eenen oudt ende eenen nieu, maer beyde by den uwen in hoogen aensien wesende?

Geref. calv.

7 Seer gaerne, welcke zijn die?

D. Coornhert.

8 Augustinus ende Bullingerus. Ende schrijft de laestgenaemde eerst int alghemeen vande quade daden die inde H. Schrift Gode schijnen toegheschreven te worden alsoo: (Bullinger inden oorsprong der dwalingen. cap.iij.fo.5.col.3.

a Daeromme, wanneer de Schriftuere seyt, dat God den mensche tot zonden heeft overgegeven, of dat hyse verhart heeft: soo wordt ghemeenlycken een wettelycke oorsake daer vooren ghestelt: als totten Romeynen daer wort geseyt, Rom.1.28. Hy heeft heur overghegheven in eenen verkeerden sinne, maer daer gaet voor, waer uyt, sulcx als volght:

b God hevet heur gheopenbaert, ende 'tgene dat van Gode kenlyck is, is heur openbaer, ende dewyle sy God ghekent hebben, ende hem nochtans als God niet gheeert noch gedanckt, maer zijn waerheyt in logenen ende de Scheps[e]len boven den Schepper gheeert ende ghedient hebben: daerom heeftse God overghegeven tot een schandelycke beweginghe.

c Op deselve maniere leestmen oock totten Thessalonicenseren: (2.Thes.2.11.) Godt sal heur senden een machtighe dwalinghe, maer de oorsake wert daer by gheset: daerom dat sy de liefde der waerheyt niet aenghenomen en hebben, op dat sy mochten saligh worden. Dat alles schrijft daer Bulli[n]ger.

d Ende schrijft Augustin[u]s hier van aldus: Aug. de gra. & lib.arb.cap.23. Als ghy dan den Heere hoort seggen: Ick, de Heere, hebbe den Prophete verleyt, Ezec.14.9. ende dat d'Apostel seyt, hy ontfermt wiens hy wil, ende dien hy wil verhart hy: Rom.9.18. soo ghelooft ghetrouwelyck ende ontwyfelyck des ghenen quade verdiensten: inde ghenen dien hy toelaet verleyt of verhardet te worden: maer inden ghenen wiens hy ontfermt de ghe[n]ade Godes, vergheldende, niet quaedt met quaet, maer goet voor quaet.

e Noch ghy en sult daeromme Pharao den vryen wille niet benemen, overmidts God tot vele plaetsen seyt: Ick hebbe Pharao verhardt: of, ick hebbe verhart, of, ick sal verharden Pharaons herte, want dat en maeckt niet dat Pharao zijn herte [n]iet self en heeft verhardt.

VVant, dat wordt mede van hem ghelesen, als de wormen van hem waren wech genomen, soo de Schrift seydt: ende Pharao verswaerde zyn herte, ende en wilde het volck niet laten gaen, Exod.8.15.19.

f Ende daer door verharde God zijn herte door een rechtvaerdigh oordeel, ende Pharao self door de vrye wille. Weest daerom versekert dat u arbeyt niet vergeefs en sal sijn so ghy int goede opset voortvarende ten eynde toe volhart. Want God, die sodanigen, die hy verlost, nu na haer goede wercken niet en vergelt: die sal dan elcken na zijne wercke[n] vergelden.

g God sal ghewisselijck vergelden quaedt⁺ voor quaet, om dat hy rechtvaerdigh is: ende goet voor quaet, om dat hy goet is: ende goet voor goet om dat hy goet ende rechtvaerdich is: alleenlijck en sal hy geen quaet voor goedt vergelden, om dat hy niet onrechtvaerdig en is.

h God sal dan quaedt met quaedt loonen, dats straf voor onrechtvaerdigheyt: ende hy sal quaet met goet loonen, dats ghenade voor onrechtveerdigheydt: ende hy sal goet met goet lo[o]nen, dats ghe[n]ade voor genade. Dat alle zijn Augustin[i] woorde[n].

Gereform. Calv.

9 Ick kenne die wel, Bullingers mede, immers my is niet verholen dat Besa schrijft, H.133. recht te zijn by Gode dat hy sonde met sonde straft. Dit hout oock so Petrus. Martyr, B.Clas.ij.loc.ij.dist.27. met vele andere onser voorneemste leeraren, maer tot wat eynde hebdy sulcx willen verhalen?

D. Coornhert.

10 Uerhaelt nu believet u, 'tgeen ghy voor hebt te seggen van sproken of gheschiedenissen: daer uyt u v[o]lck bestaet te bewijsen, dat God het quade niet toe en laet, maer dat hy 'tselve doet, daer op wil ick antwoorde gheven, die telcke[n] u dat wel sal verklaren.

Gereform. Calv.

11 Soo beginne ick dan dat de ziele betreft eerst, want my dat voor al ter herten gaet: daer de Propheet seyt also: Ist dat een Propheet bedrogen zijnde, yet voortbrengt, ick, God, hebbe die Propheet bedroghen, ende mijn hant sal op hem zijn, Ezech.14.9. Calvinus die sproke alsoo voortghebracht hebbende, seyt daer op aldus, N.55. Du beveelste ons te ver[n]oegen mette toelatinge. Godt seyt dat zijn wille ende hant d'oorsa[k]e zijn, besiet nu wat ghetuyghe gheloofwaerdigher zy, etc. Daer brenght Calvinus immers voort gheen gloose, gheen collectie, maer het klaere wo[o]rt Godes self. Lieve wat valt daer toch tegen te disputeren?

D. Koornh.

12 Daer hebdy alree a[n]twoorde op u vraghe terstont aen my gedaen, x.8.d. hier antwoort Augustinus u in 'tgunt by my uyt hem was verhaelt: dat des Propheten quade verdiensten waren voorgegaen, daerom hem God strafte: vergeldende, na Bese, Martyrs ende meer anderen der uwer segghen, d'een sonde met d'ander.

a Lieve wiens verstant is hier schriftmatiger: Calvijn, die daer wil dat God self den Propheet boos maeckt: of der anderen alle leerende dat God hem boos vint, ende met nieuwe boosheydt rechtvaerdelijck d'oude straft?

+ Matt.16.27.

[fol ccxLjv]

b Oock trecken uwer overzettinghen verscheydenheyden desen Text selve in twijffele, want onder meer anderen so leestmen in een gedruckte Bybel tot Leyden (Anno 1581. by Paets ende Bouwenszoon) dese Text alsoo: zo doch een bedroghen Propheet wat spreect, dien wil ick, de Heere, wederom laten bedrogen worden, Eze.14, 9. Is dat nu ee[n]s met Calvini Text: ick, God, hebbe die Propheet bedroghen?

c Is laten bedroghen worden, dat door een ander gheschiedt, een selfde sake, dat daer is self bedrieghen, dat niet door een a[n]der te geschieden wort toegelaten: maer God 't self de souden doen?

d Maer Calvino zy sijne oversettinghe na wil noch al toeghelaten: so is hem hier noch al inden weghe het voorsz. segghen van uwen Bullinger, ende hooghste gheachten Augustino selve.

Geref. calv.

13 Waer inne dat?

D. Koornh.

14 Merckt ghy dan noch niet dat zy daer segghen, im[m]ers Augustinus op desen sproke selve, datmen alsdan ontwyfelyck moet gelooven des ghenen, die verleydt wordt, quade verdiensten? Dit zietmen daer opentlijck te wesen des volcx Afgoderye in den twee naest voorgaende veerskens.

a Immers uwe Geneefse annotatie druckt claerlijck uyt dat des volckx zonden ghestraft worden door den valschen Propheet: die self oock mede als een loghenaer ghestraft wort met overleveringe onder sijnen vader Satan, alder logenen Uader, om dat zy lust hebbende tot logenen, Godes waerheyt verachten, ende so met dwalingen, die zy verdienen, van Gode rechtvaerdelijck gestraft worden.

b Merckt ghy nu noch niet hoe schandelijck Calvijns partijdige blintheyt de H. Schrift misbruyckt, daer met hy Gode die lasteren van loghen ende bedrogh opdicht.

c Heeft Godt dan dat bedrogh gedaen, dat soude dan sijn als Oorsaker des bedrogs aen den onschuldighen Propheet ende volcke, of als rechtvaerdige straffer van des Propheets ende des volcx zonde, door sich selve, of door sijnen beudel de bedrieghelijcke Satan.

d Seytmen dit laetste, 'tis eenstemmigh mette gantse Schrift, ende Gode Eerlijck. Maer seytmen het eerste, 'tis tege[n] de gantse Bybel ende godslasterlijck, vermits men dan van Gode maeckt ee[n] liegher, een bedrieger, ende een wreeden Tyran.

e Wat ick hier met waerheyt meer soude mogen seggen op het oneygentlijck spreecken deser plaetsen, nopende dat woort, bedrogh, van tweereleye bedrogh, een dat quaedt ende een dat goet is, oock van 't eynde waer toe dit bedrogh strecket, ende van de grouwelijcke lasteringhen uyt dese uwe misduydinghe noodtlijck volghende, daer 'tanders verstaen sijnde, niet ongheschickts altoos met sich en brengt, mooghdy breedt genoegh lesen in mijn eerste boeck vande toelatinge Godes, tal.82. oock hebdy al gisteren een proef daer van gehadt inden bedroghen Koning Achab (ix.73.a.b.etc.) Maer soude u daer mede niet ghenoegen: my suldy bereyt vinden om u breeder te antwoorden.

Geref. calv.

15 ´tIs so: Laet ons nu voort gaen.

D. Coornh.

16 Gaerne, so ghy wilt, so doet.

Geref. Calv.

17 Met dat bedrieghen Godes heeft oock maeghschap de Sententie Pauli, 2.Cor4. houdende: Inde welcke de God deser werelt de zinnen verblint heeft, namentlijck der ongeloovigen, VVaer uyt (seyt Colvinus, L.Instit.j.boeck int xviij.cap.dist.22) komt dat anders, dan om dat die kracht der dwalinge komt van Gode: op dat die die loghenen ghelooven, niet en hebben willen de waerheyt gehoorsaem sijn?

a Daer blijckt immers wel, dat Calvinus de kracht der dwalinghen bewijst van Gode te komen uyt des Apostels woorden selve.

D. Koornh.

18 Waerschijnlijcker soudy spreecken daer wel te blijcken, dat Calvijn, self verblindt wesende, plat teghen des Apostels woorden die kracht der dwalinghen so blindelijck als lasterlijck God toeschrijft, niet tegenstaende 't selve daer van d'Apostel openbaerlijck den Duyvel self wert toegeschreven: Ende dat noch niet van den onschuldighen (dat hem, Calvijn, toestont te bewijsen) maer aen den rechtschuldighen.

Geref. calv.

19 Dat's wel een recht co[n]trarie duydinge dan Calvini. Maer hoe bewijs dy dat?

D. Koornh.

20 Eerst, nopende de straf, bekent Calvijn self met sijn byghevoeghde sproke Pauli, die daer oock recht toe past, van de loghenen te gheloven, om dat zy de waerheyt niet hebben willen gehoorsaem zyn. Uerclaert Calvijn daer self niet heur blintheyt een rechte straffe Godes te sijn?

Geref. calv.

21 Hy doet.

D. Coornh.

22 Uerclaert d'Apostel 'tselve mede niet naecktelijck met der verblinden uytgedruckte hoedanigheyt: namentl[i]jck der ongelovigen? Seyt hy niet dat die verblint waren?

Gereform. Calv.

23 Wie mach dat ontkennen?

D. Koornh.

24 Wie mach dan oock ontkennen dat de Apostel daer spreeckt van heurluyder welverschulde blindtheydts straf, vermits heur ongheloovigheyt. Is dat niet rechtvaerdigheydt?

Gereform. Calv.

25 Ongetwijffelt.

D. Koornh.

26 Rechtvaerdigheyt doen int straffen van

[fol ccxLijr]

'tquade, te weten van ongheloof, is dat oock quaet doen?

Gheref. calv.

27 Geensins, maer 'tis goet doen.

D. Koornh.

28 Doet dan Calvijn niet opentlijck quaet, te weten onrechtvaerdigheydt hier inne: dat hy onder so groven misbruyck der H. schrift met ho[o]ghster vlijt Gode self een quaet werc toesch[r]ijft?

Geref. Calv.

29 Doet hy datte?

D. Coornhert.

30 Uraeghdy datte? Waer toe brenght hy die woorden Pauli, ende ghy de selve met Calvijns gloose anders voort: dan om te bewijsen dat Godt sulcke quade wercken, als hier het verblinden is, ende terstont het bedrieghen was, niet toe en laet, maer selve doet? Dat ist noch alleen niet, maer doet noch een ander stuc in dit selve, dat niet min, maer eer meer laterlijck is.

Gheref. Kalv.

31 Wat?

D. Koornh.

32 Hoe traechlijc mercktmen, datmen ongaerne siet. Merct ghy dan niet, dat Calvijn hier opentlijck d'Apostel uyt leyt recht teghen d[']Apostels klare woorden?

a Want daer Paulus self uytdruckelijck seyt dat de God deser werelt de sinne heeft verblint: daer duydet Calvijn dat Duyvelsch werck opten God des Hemels, makende soo vanden waren God den duyvel, of vanden Duyvel God.

b Want so hy wilde segghen dat Godes rechtvaerdigheydt sulck ongheloof strafte door den Duyvel, als zijn boedel: soo waer hem dese text teghen ende mocht hem gheensins dienen tot bewijs dat God het quade self doet, ghemerckt, soo ghy self bekent (wie macht ontkennen) het quaet te straffen geen quaet en is, maer een goet werck.

c Siet wat lelijcker ende grouwelijcker lasteringhen u Leeraren den waren Gode mede bekladden, tot verschooningh van dese heur lelijcke opinie.

Gereform. Calv.

25 Van dat God self bedrieght of verblint hebdy op eenige sproken geantwoort, hoort nu daer af een klaer ende schrickelijck exempel voort stellen by Calvinum. Wat dingh? seyt hy (N.55. Daer G[o]d zijn wraeckdienaer tot sich roept, ende hem openbaer bevel geeft omme te bedriegen: scheelt dat niet met allen van alleenlijck het toelaten? De stemme Godes is gheensins twijfelijck: wie sal ons Achab bedriegen? Hy en beveelt den Sathan oock niet duysterlijck: gaet ende weest een loghenachtighen gheest inden monde aller zijnre Propheten. Ick soude nu wel willen weten, of doen ende toelaten een ding is?

D. Coornh.

26 Dats nu al beantwoordt, soo in myne toelatinghe, als oock int korte op gisteren, ix.73.a:b. Maer ick soude Calvijn metten zijne[n] mel willen vraghen of rechtvaerdigheyt doen, dat daer Godes werck was, ende lieghen oock bedrieghen, dat Sathans werck was, een selve ding is?

Gereform. Calv.

27 Nochtans gebiet God self den Sathan dat quade of zondighe werck van bedriegen.

D. Coornhert.

28 Dat werck gebiet hy gheen ware Propheet, maer een die al van selfs een logenaer was, so dat hy log[d]en sprekende, uyt zijn eygendom sprack, Ioan.8.44. dats niet uyt Gode. Hy loogh ende dat gaerne: maer loog God die de waerheyt is? Hy bedroogh ende dat gaerne: maer bedroogh God die self de trouwe is?

God maeckte den Sathan lieger noch bedrieger, dat hy sich self al te voren hadden gemaerckt: Maer God stierde des bedriegelijcken Sathans logenpijl opten bedroghwaerdighen g[o]dloos. Nu soude ick gaerne weten uyten uwen, of in dat rechtvaerdighe ende goede werck Gods, te weten dant wel ende rechtvaerdigh bestieren van dat quaet ende onrechtvaerdigh werck Sathans, eenig quaet gevonden mach worden?

28 't Quade self te doen of veroorsaken is altijdt sonde: Maer een anders quaet doen ten besten eynde te stieren of wel te gebruycken, is altijdts deughde. Dit heeft God hier inne ghedaen, ende noch bestaet Calvijn metten zijnen van sulck rechtvaerdich ende deugdelijck werck Godes, quaet ende sonde te maken, om zijn onware opinie waer te d[o]en schijnen, ende soo va[n]den doolgeest met Achabs Propheten self bedrogen zijnde, oock anderen met liegen te bedriegen.

c Eenige uwer voornaemste Schribenten zijn hier inne opentlijck Calvino teghen. Schrijft Petrus Martyr dit bedriegen, niet [k]laerlijck toe, niet eenigh quaet doen, of yemants quaetheyt veroorsaken of quaet maken, maer het rechtvaerdigh straffen Godes aen den strafwaerdigen Coninc ende volcke? leest hem selve, (B.clas.iij.loc.dist.32.) ende ghy sult bevinden zijn ghevoelen te zijn gheweest: dat Achab wel verschult hadde verblint, gheloghen ende bedroghen te worden.

d De selve meyninghe hadde oock Bullinger, so ghy [h]em lesende, Dec.iij.ser.x.f.133 etc. sult moghen sien. Oock is Augustinus die de uwe met ghewelt pogen over heur zijde te trecken, overmidts sy, boven al d'oude Uaderen, vele va[n] hem houden, ende sonderling Calvijn self, hem s[o]nderlinge hier inne opentlijck teghen.

e Die schrijft op desen text van Achabs bedrogh tot verscheyden plaetsen, d[at] hem sulcx geschiede vermidts zijn voorgaende ende welverschulde boosheyts straf, ende om een uyt allen aen te wijsen, seydt hy) contra Iulia. Pelagi.hb.5.cap.3.) Godes bevelen totten Sathan verhaelt hebbende, alsoo: wat suldy [hier] toe segghen? Ditte, te weten dat de Kon[in]gh de valsche Propheten gheloovende self heeft gesondight, soo was dit oock self der zonden

[fol CCxLiiv]

[s]traf vermidts het oordeel Godes, ende het seynden des boosen Engels.

f Siet, Augustinus namet al mede, ende dat na des Schrift getuygenis, een straf van zijn voorgaende sonden. De bedreven sonde te straffen is rechtvaerdigheyt: maer een goet schepsel sondigh te maken is ongherechtigheyt. Dat eerste tuyght de Schrift met waerheyt van Gode, maer dit laetste dicht Calvijn Gode op met onwaerheyt. Wie is hier te ghelooven?

Gereform. Calv.

⁺29 Maer seght doch lieve, ter goeder trouwen. Wat behoevet Calvini of yemants uyt legginge, daer d'Apostel self uytdruckelijck schrijft: dat God eenighe sender de werckinge der dolinghen, op dat sy de logen souden gheloven? Hy seyt niet God laet sulcx toe, maer Godt doet het: immers hy seydt noch daer by, waer toe God heur sulcx sendet, te weten op dat sy de loghen souden ghelooven.

h Is dat niet om te bedriegen? Die het middel wil, die wil oock het eynde, vij.62. Het middel is de loghen tot het bedrogh, ende de werckinge der dolinghen ist middel tot verleydinghe. Dit is immers quaet. Dit doet ende werckt God immers selve.

D. Koornh.

30 Gaet voort, schaemt u het besluyt uwes voortstels niet. Wat wildy hier uyt sluyten? qualijck wilt daer uyt. Dat God het quade niet toe laet maer oock selve doet?

Geref. Calv.

31 Wat dunckt u moet het niet volghen?

D. Koornh.

32 Moet dan niet v[o]lghen dat ghy Godt oorsaecke maeckt van 'tquade.

Gereform. Calv.

33 'tIs niet quaet om dat het God die selve de goetheyt is, selve doet.

D. Coornhert.

34 God selve en doet geen quaet, om dat hy selve de goetheyt is. Ist werck dat God daer inne doet niet quaet, so en doet de goede God het quaet niet, dat daer inne gheschiet, maer een ander die quaet is. Wat ist quaet dat daer in gheschiet? doling veroorsaken door liegen. Dat doet de logen-geest, ende d[o]ol-geest Sathans. Wat ist goede dat daer inne geschiet? het rechtvaerdich straffen vande verwerpers der waerheyt vande ongheloovigen ende van de toestemmers des boosheyt[s], 2.Thes.2.10.12. Dit is Godes werck daer inne.

Seght ghy nu ter goeder trouwen, seydt d'Apostel dat God self in heur ghewrocht, maer niet toeghelaten, hadde sulck heur verwerpen der waerheyt ende heur toestemmen des boosheyts, daer door sy de straf hadden [ve]rdient?

Geref. Calv.

35 Dat en seggen wy mede niet.

D. Koornh.

36 Dat heeft God dan toeghelaten ende niet self ghedaen.

Geref. calv.

37 Het begint na 'toude te gaen. Dat wy voor ons leere voortbrenghen, blijckt teghen ons. Seker dat moet ick hier bekennen: want dit quaet doet God niet, hy laet het dan toe. Dit strijdt teghens onse leere van dat God niet toe en laet, oock in 'tander stuck dat God selve alles doet datter gheschiet.

a God ghebruyckt hier den Sathan, van selfs quaet zijnde, als een verdorven instrument tot zijn boedel, int rechtvaerdigh straffen vande onrechtvaerdighe menschen. Men mach voorwaer niet segghen dat sulck goedt werck Godes quaet sy.

b Onse volck brenghen mede voort Pauli woorden houdende: ende ghelyck sy niet bedacht en hebben om Gode te kennen: so heeft heur God overghegheven i[n] eenen verkeerden sinne: op dat sy deden dat niet en betaemt, Rom.1.28. Maer ick duchte soo 'tvoortstel van eender aert is, mette voorgaende sproke: dat my oock gelijcke a[n]twoorde sal werden.

D. Coornh.

38 'tIs niet sonder redene bedacht. Calvijn die sproke mede gheweldelijck buygende, L.Inst.j.boeck, cap.18.dist.2. tot bevesting[e] deser zijnder dolinghen, schrijft ditte: Na d[e] a[n]der wyse wordt God gheseyt selve de menschen te gheven tot eenen verkeerden sinne, ende te werpen in schandelycke begeerlyckheyden, want hy is de voorneemste Autoor zynder rechtvaerdiger wrake, ende de Sathan is alleenlyck de dienaer.

a Lieve seght doch, hoe mochte hy meynende zijn opinie daer mede te onderstutten, die de selve doch krachtelijcker selve daer mede wert omme gestoten? Hadde heur boosheyden die wrake niet verschuldet hoe mocht die wrake niet tyrannisch zijn? soude dat Gode een eere wesen? was die wrake dan oock om heur boosheyden (so d'Apostel daer uytdruckelijcken seyt) ende midtsdien oock rechtvaerdigh, hoe mocht dit rechtvaerdigh straffen Godes quaet zijn?

b Wat is dan 'tquaet dat God hier inne self heeft ghedaen ende niet toegelaten? seydt d'Apostel dat God selve in heur wrochte dat sondigh werck, dat sy niet bedachten om Gode te ken[n]en? voorwaer neen hy. Want dan waer dat quaet niet heur maer Godes werck self in heur geweest. Met wat rechtvaerdicheyt soude dan God Authoor mogen zijn geweest van zijn wraecke, over, niet heur, maer zijn selfs quaedt werck in heur luyden?

c Augustinus besigh zijnde int verkeeren deser woorden Pauli, Rom.1.28. cont.Iulia. Pelagi.lib.5.cap.3. schrijft dat dit zonden zyn ende straffinge van voorgaende sonden, ende noch, hierom heeft heur God overghegheven

+ 2.Thess.2.11.

[fol CCxliijr]

tot heurs herten begeerlyckheyden in onsuyverheyt, &c. Ende: hier siedy oock al de oorsake, waerom sy overghegheven waren zonder alle twyfelachtigheyt betoont.

d VVant hy hadde gheseyt wat sy te vooren quaets gedaen hadden, ende hy voeghde daer by: daeromme heeft God overghegheven in heurder herten begeerlyckheyden. Daeromme is dit de straffe der voorleden sonden, &c.

e Dat alles schrijft Augustinus, met Augustijn stemt oock teghen Calvijn metten zijnen u luyder Bullinger, hem mooghdy daer op sien, Dec.iij.Serm.x.fol.133. Had de nu God selve in he[u]r ghewracht die voorgaende zonden, so waren niet sy, diese niet, maer God, diese selve ghedaen hadde, daerom strafbaer gheweest, als der selver oorsaker ende werckman.

f Schaemdy u die Godslasteringhe te belijden: soo belijdt dat God dat quaet niet gedaen hadde, maer syluyden selve, dat Godt niet al datter gheschiet en doet, te weten het quade ende sonde niet: ende dat de menschen dat selve doen maer niet Godt, die dat toe laet.

Geref. calv.

39 My dunct ghyt meest al wilt schuyven opter menschen voorgaende zonden ende schulden, dat God heur quaets heeft ghedaen.

D. Koornh.

40 Niemant en heeft God yet quaets ghedaen, maer wel veelen ghestraft om heur quaet doens wille. Dat is gheen quaet doen maer goet doen, rechtvaerdigheyt doen, ende deughde doen.

a Sodanigher gheschiedenissen der ghestraften quaetdoenders om heur voorgaende zonden verhaelt Augustinus een groot deel aen malkanderen te kennen gevende, dat God zonde met zonde straft, als eyghen hartneckigheyt met harder verhardinghe: moetwillighe blintheyt met nootsakelijcke blintheyt: selfs ooren stoppinghe met onvermijdelijcke doofheyt: alle welcke straffinghen Godes so opentlijcken blijcken rechtvaerdigh te wesen na der Schriftueren: datmen om die verantwoordinghe niet en behoeft te lopen soecken inden verborgen oordeelen Godes.

Geref. calv.

41 Waer ende hoe doet Augustinus sulcx?

D. Coornhert.

42 Teghen Iulianum, Pelagianum, lib.5.cap.3. daer schrijft hy ditte.

Als daeromme wort gheseyt, dat de mensche wort over ghelevert zyne begeerten, Roman.1.24. so wort hy door de selve strafwaerdigh, want hy dan wort verlaten van Gode, hy valt, hy bewillightse, hy wort ghebonden, ghevanghen, ghetrocken ende beseten. Daer yemant af verwonnen is, diens verbonden, dienaer is hy, 2.Petr.2.29. ende dan wort hem de navolghende sonde tot een straf der voorgaende zonde. Hier op seyt P. Martyr seer wel. B.j.14.dist.28. Licht valt de verklaringhe: by leverdese over heurder herten begeerten: soo hy self daer na opent, daerom waren die begeerten te vooren al quaet, wat dede God? Hy liet toe dat sy heur quade begeerten gehoorsamen. Hy en maeckte die niet quaet, &c. Ende schrijft S. Augustijn [h]ier af (de Predestinatione Sanctorum lib.j.cap.10. Hy is machtigh om te voorsien 'tgeen hy self niet en doet, als de zonden. VVant daer zijn eenighe zonden, die also s[o]uden zyn, datse oock straf zyn der zonden, daer af gheseyt is. Hy heeftste in een verkeerden sinne ghegheven, &c. Dat en is daer gheen zonde Godes, maer een oordeel.

Of en i[s]t gheen zonde ende straf der zonde (schrijft Augustinus ter eerst voorschreven plaetsen noch teghen Iulianum) daer ghelesen wort: de Heere heeft heur een Swindelgeest inne gheschoncke[n], dat sy Egypten verleyden in alle heure wercken, ghelyck als een die droncken is tuymelt? Isa.19.14. Ist gheen zonde ende str[a]f der zonde, daer de Propheet seyt tot Gode: waerom hebstu ons doen dolen van dynen weghe, ende onse herten verstocket dat wy dy niet e[n] souden vreesen? Isa.63.17. Ist gheen zonde ende straf der zonden, daer weder gheseyt wort tot Gode: Siet, du⁺ biste vertoornt, ende wy hebben ghesondight, daeromme hebben wy gedoolt, ende zijn alle gheworden als onreyne.

So gaet Auguginus daer voort door de gheschiedenissen vander herten verhardinge der Heydenen die door Iosue waren uytgeroedet: Iosue.11.20. dat Roboam na de[s] volcx goeden raet niet en hoorde, 3.Reg.12.15. hier by diende de sonden Eli) dat Amasias, de Koning van Iude, niet en volghde de goede vermaninghe des Koninghs Ioas van Israel? 2.Par.25.20.

Geref. K.

41 Doet God niet self alle datt[e]r geschiet seyt ons volck: waer toe seyt d'Apostel dan: VVant uyt hem (Gode) ende door hem ende in hem zijn alle dinghen, Rom.11.36. Wat is daer doch uyt gheslooten dat God niet self en werckt, maeckt of doet?

D. Coornh.

44 Wt, in, ende door Gode zijn ende bestaen alle dinghen: maer seyt Paulus daer dat God alle datter gheschiet selve werckt? de dinghen zijn wesen, ende bestaen door Godes kracht, in zijn wesen: maer de wercken of werckingen zijn self gheen wesen.

a Uan sommige wercken komt wesen, van sommige wert wese[n] (dat gheschapen was) tot niet. Uan alle Godes wercken wort wesen, so is Hemel, aerde, mensche ende alle dat wesen heeft ontfangen wesen geworden door Godes werck van scheppen: gheen niet altoos en wort van Gode ghewracht, maer altijdt van niet, wat of wesen.

b Van sommighe menschelijcke wercken wesen uyte kracht Godes inde natuere ghestelt, als vant bykomen des mans ende der vrouwen komen kinderen. Maer van aller menschen sondige wercken comt niet voort.

+ Isa.64.5.

[fol CCxliiiv]

Sonde ontwesent ende maeckt wesen tot niet van 'tgeen het te vooren was. Soo maeckt dootslach vanden mensche geen mensch, soo dat hy de doode roepende is, ende niet meer een mensch.

c Siet dat is tot niet maken. So maeckt de zonde dat de mensch, die o[n]nosel ende goedt was, sondigh e[n]de qua[e]dt wordt, dats ontwort 'tgeen dat hy was, so dat hy nu niet onnosel zy, [n]iet g[o]et [a]ls te voren: ende so maect gulsigheyt dat de ghesonde mensch siec wort: dat is [n]iet gesont, datter de voorige gesondtheyt niet meer en zy.

d Die niet maeckt de mensch. Dits verderven ende ontwaden 'tgeen goet was. Dit is de vrucht vander zondighen menschen, maer niet vanden Heyligen ende goeden Godes werck. Die maect dinghe[n] die wat zijn, dat is alles goet. Soo zijn dan alle Godes wercken goet.

e Maer die mensch sich van Gode, het goede wesen afscheydende: maeckt sich selve tot niet: ende alle zijn zondighe wercken doen niet anders dan 'tgoede te verderven ende tot niet te maken: 'tIs dan niet wonders dat van Gode, die wesen is ende goet, alle dinghen komen, te weten alle wesen ende goet: maer wonder soudet zijn, soo uyt dat goede wesen eenighe quaet of niet, dat sonde is, soude voort kome[n], soo uwe Leeraren leeren teghen dese klare woorden Pauli, ende teghen Godes wese[n] ende [n]ature.

f Dese meyninghe is op dese selve sproke oock verklaert by Augustinum (de natura bo[n]i advers Manich.cap.28.Rom.11.36. daer hy schrijft: Maer als wy hooren: alle dinghen zyn uyt hem ende door hem, ende in hem: soo hooren wy daer te verstaen alle de natueren die natuerlycken zijn, want uyt hem en zyn de zonden niet, die de natuere niet en volgen, maer bederven, welcke zonden de heylighe schrift met vele manieren betuyght te komen uyte wille, so verde schrijft dat Augustinus.

g Ten behoefde, geen bewysens, dat alle dingen uyt, van, ende in Gode zijn, de welcke alle, niet altoos uytgenomen, goet zijn. Maer dat alle wercken uyt Gode zyn, soo wel quade als goede, dat stont u te bewysen. VVant daer gheschieden oock quade wercken.

H Nu wert van niemant yet ghedaen sonder zij[n]en wille, die voor 'twerck gaet. Ick weet dat alle macht van Gode is, ende dat gheen werck en wort sonder machte, al heeft men al schoon de wille. Maer al heeftme[n] macht om yet te doen[n], is daer gheen wille t[oe], ten wert geen werck. Nu is, so Augustinus recht seyt, alle macht van Gode, maer niet alle wille, Aug. de civit.Dei, lib.5.cap.8.9. ende, so de selve mede schrijft (ibid.lib.2.cap.4.) so is elck (mensch) quaet door zyn eyghen wille.

i Maeckte God die quade wille in ons, soo waert niet onse, maer Godes werc ende wille: e[n]de so quam onse quaetheyt, niet uyt ons, maer uyt Gode selve. Dit leeren die uwe met heur opi[n]ie dat God selve alles doet, ende de zonde wil, sonder yet toe te laten, wie anders van God self maken sy so doende oorsaecke ende werck-man vande zonde ende 'tquade?

Geref. Calv.

45 Wel aen, ick sie dat de veelheyt der saecken, ons souden verwerren, ende telcken 'tgeseyde weder d[o]en seggen. Daerom laet ick mijn cedelken varen, daer hebdy Calvini Nederlantsche Institu[t]ien, die handelt hier af volkomentlijck in een bysonder Capittel, reyckt my hem believet u, so mogen wy ordentlijcken dat selve examineren.

D. Koornh.

46 Ick ben des oock al te vreden, daer zi[j]n zijne institutien, brenght voort dat u goedt dunckt.

Gereform. Calv.

47 Daer ist Capittel dat ick meyne, L.inst.j.boeck.xviij.cap.dist.1. Hoordt nu, ick sal lesen, antwoort wanneert u goet dunct. Daer rijst een sware vraghe, uyt andere plaetsen die betuyghen: dat God den Duyvel selve ende alle verworpen menchen na zijn goetduncken buyght ofte treckt.

D. Koornh.

48 Uerstaet Calvijn met zijn aenhang dat God na zijn goetduncken ('tsoude beter, na zijn weten zijn) buyght of treckt de Duyvel ende verworpenen die hy quaet vint: maer niet quaet maeckt: so ist gheen sware vraghe dat zijn onghemeten goetheyt ende wijsheyt, de quade instrumenten ten goeden kan ghebruycken, want de menschelijcke siectghenesers konnen wel venijn of vergift, tot gesontmakinghe ghebruycken.

Maer wilt ghy of Calvijn ende uwe Uaderen segghen, dat God alle dinghen in sulcker wijsen self doet: dat hy oock self va[n] den goeden Enghel ende menschen een Duyvel ende godloos maeckt: om na zijn goetduncken tot zijnre glorien ende verdoemenisse van vele menschen te buyghen ende te trecken soo salt een sware vraghe zijn, ja al te swaer, om voor Calvijn, ende alle de uwen te beantwoorden: sonder God self Oorsaker vant quade te maecken, of u leere valsch te doen blijcken.

Geref. calv.

49 Wy sullen dat mercken int vervolg[h]. Hier staet voort aldus: Inst.j.boeck, xvii[j].cap.dist.1. Want hoe hy door de sulcke werckende, door haer boosheyt geensins besmet en wort, ja hoe hy zy[n]e dienaers rechtvaerdelijck straft, ende self onschuldigh is in een werc, dat hy met hem ghemeyn heeft, dat kan het ghevoelen dese vleesch kuym verstaen.

[fol CCxliiijr]

D. Coornhert.

50 Seer lic[h]telijck. Het eynde oordeelt vant werck. God ende de Tyran Pharao willen beyde een selve werck, namentlijck, het volck Israel verdrucken: maer de eyndlijcke meyninghen sijn gantschelijck verscheyden. Pharaons eynde is 't volck Israel onder zijn slaver[n]ye te bevestighen: Godes ey[n]de is sijn volck Israel, tot blijck van sijn waerheydt ende trouwe, te verlossen: Ende den Godlosen Tyran, tot kondtmaeckinghe dat hy almachtigh ende rechtvaerdigh is te straffen.

a Pharaons eynde is quaedt, ende daerom oock sijn doen in dat werck: maer Godes eynde is goet, ende daerom oock Godes doen in dat selve werck. Lieve wat is daer doch inne dat de menschelijcke reden self niet lichtelijck en verstaet?

b Des Beudels lust om bloedt te storten int onthalsen van dootslagers t[o]t sijn gewin, en maeckt der Rechteren lust om te beletten 't storten van den onnoselen bloet door sulcke rechtvaerdighe straf niet quaet. So wederom der Rechteren goet voornemen, des beudels wingerige bloetdorst niet goet maeckt. Ende dit al in een selve werck van den dootslaghers te dooden. Is dit werck van sulcken beudel dan niet quaedt, ende 'twerck van sulcke Recteren niet goet? Wie verstaet dat niet lichtelijck?

Gereform. Calv.

51 Ick lese voort: Hier uyt is dat onderscheyt gekomen tusschen doen ende toelaten. VVant dese knoop scheen velen niet ontbindelyck te syn: te weten, dat de Duyvel ende alle Godlosen alsoo sijn onder de handt ende Heerschappye Godes: dat hy haer boosheydt beweeght tot wat eynde hy wil, ende die ghebruyckt tot sijnen oordeelen te volbrengen.

D. Koornh.

52 Neen Calvinie, dat was gheen knoop, dus behoefde die gheen ontbindens. Dese knoop dicht ghy de rechte knoop roerdy niet eens aen. Vindt oock yemandt swarigheydt int verstaen dat Godes wijse goetheydt door sijn almoghende kracht der quader voornemen of wille, 't zy D[uy]vel of Goddeloos, teghen heur opset ten besten eynde bestiert?

a Voorwaer neen. Maer dat is de rechte knoop, dat ghyluyden leert, dat God niet altoos toe en laet, maer alles, so wel 'tquade als 'tgoede datter geschiedt, self doet: Ende dat hy des niet te min gheen oorsaecke soude sijn van 'tquade of zonde. Dit is geschiedt als de Duyvel ende Adam noch geen quade, maer goede sch[e]pselen waren. So moet God selve, na dese uwe opinie, dat quaede werck gedaen hebben van zondighen, waer door sy quaedt sijn geworden, ghemerckt Godt dat quade werck (na u leere) niet en heeft toe ghelaten, maer self gedaen.

Dese grouwelijcke lasteringhe volght noodlijck uyt dese leere. Schaemdy u Godt so te lasteren, soo moet ghy u leere valsch te wesen belijden: Schaemdy u dat, soo moet ghy Gode lasteren. Dit is de rechte knoop. Ontbindt die, hebdys macht.

Gereform. Calv.

53 Indien moghelyck waer dier matigheydt te ontschuldighen, die door den schyn der ongheschicktheyt verschrickt sijn, waert dat zy niet en sochten verkeerdelyck met een logenachtighe bescherminghe de rechtvaerdigheyt Godes te bevryden van alle quaedt vermoeden.

D. Coornhert.

54 Het is waerheyt dat de Manicheen sulcx onwijselijck, doch uyt goeder meeninghe gesocht hebben. Maer niet minder ist waer, dat Calvijn mette sijnen, niet tot verantwoordinghe, maer tot lasteringhe van Godes rechtvaerdigheyt, ende tot verschooning van dese heur loghen-leere, Gode bestaen te beschuldighen.

a Lieve welck van beyden is hier verschoonlijcxte? De Manicheen, die om Gode van ongerechtigheyt ende 'tquade te verschoonen een quade God hebben gedicht: Of Calvijn, die om sijn valsche opinie te verschonen God self oorsake van 'tquade, ende eenen quaden Godt maeckt?

Geref. calv.

55 Het schynt (schrijft hier aen n[o]ch Calvinus, Inst.j.18, dist.1) ongheschickt te sijn, dat door den wille ende het bevel Godes de mensche verblindt wordt, die terstondt sal van zyne verblintheyt gestraft worden.

D. Koornh.

56 Gheensins, indien de mensche sich self door sijne zonde verblint. Want dan is die sijne blintheyt een rechtvaerdighe straf Godes over des menschen zonde. Maer dan doet de mensche selve die zo[n]de, daer door hy blint wort: dan doet het Godt oock niet alle datter geschiet, maer laet dat werck van zondighen toe: Ende dan blijckt oock dese uwe opinie in beyden deelen, so van Godes al doen, als van sijn niet toelaten, opentlijcken valsch.

a Maer wildy dese valsche opinie noch verantwoorden, so verantwoordt, kondy, Gode van die grouwelijcke tyrannye: dat hy self door sijn wille, die niemandt mach wederstaen, den zienden mensche buyten schulde blindt maeckt: ende den ellendighen blinden om sulcke sijn onschuldige van God veroorsaeckte blintheyt, terstont sal straffen.

b Soude God so niet, om sijn eygen werck, den onnooselen mensche straffen? Hebdys macht, verantwoordt sulck u versiert werck Godes, van tyrannye, ende den werck-man, God, van felheyt, die meer dan duyvelsch is.

Ger. calv.

57 Dat laet ick anderen bestaen, ick en vermachs niet, Calvijn seyt voort: Daeromme nemen zy een uytvlucht, segghende: Dat sulcx gheschiet alleenlyck door de toelatinghe Godes, ende niet door de wille Godes.

D. Coornh.

58 Dat en is gheen uytvlucht, maer een nodig[h] ende recht onderscheydt tusschen het willen Godes dat niet en mach sijn sonder het doen Godes, overmidts God al doet dat hy wil (Psal.134, etc.) ende tusschen het niet willen Godes, ghemerckt God zonder wille

[fol CCxliiijv]

niet met allen en doet. Want daer gheen wil en is, en wort gheen macht ghebruyckt: God mach doen al dat hy wil: maer hy en wil niet doen al dat hy mach. Van desen o[n]derscheyt is ghehandelt, vj.181.

Gereform. Calv.

59 Maer dewyle God openbaerlyck betuygt dat hy selve dat doet, soo verwerpt hy die uytvlucht.

D.V. Coornhert.

60 Daer gheeft Calvijn onware getuygenisse van den gheschreven woorde Godes, want dat nerghens in de gantsche Bybel en spreeckt dat God alle dingen doet of werckt: so vele het quade of de zonde aengaet, te weten de quade willen die voor de quade wercken gaen: in den Enghelen of Menschen, noch onbedorven wesende. Hier ist geschille. Dit is oock gheschiet. Dit heeft Godt oock niet g[e]daen. Laet hooren nu hoe Calvijn dese sijn [v]ermeten onware tuyghenisse sal konnen waer maken.

Geref. calv.

61 Ende dat de menschen (seydt Calvijn) niet en doen dan door den verborghen wille Godes, ende niet en handelen door hare raedtslaghen, anders dat hy te vooren heeft by hem selven verordent, ende nu door syn verborgen beschickinge voor neemt. Instit.L.j.boeck,xviij.cap.dist.1.

D. Coornhert.

62 De menschen en doen niet quaedts, of ten wordt door de verborghen wille Godes toe ghelaten: Ende doen mi[t]sdien de Men schen, maer niet God self, het quade (daer a[f] ist gheschil) of de menschen en doen't niet, maer God self door sijnen verborghen wil: ende dan doen niet de menschen, maer Godt selve het quaet. 'tEerst maeckt den menschen 'tlaetste Gode, quaetheydts oorsaeck[e]r ende werck-man. Neemt keur van beyden een.

a Datter volght is 'tselve. Want verstaet Calvijn by die voorgaende ordeninghe, beschickinghe, ende het voornemen Godes, de bestieringhe van der menschen quade handelinghen ten alderbesten eynde, so hier voor uyt u Bullinger wel is bewesen (ix.20) so is die heele Bybel Calvijns getuyge daer inne, als wesende waerheyt. Maer meynt hy daer mede, dat God al te vooren self gewilt heeft: dat sulcke quade handelinghen in de[n] menschen souden geschied[e]n: Wie anders maeckt Calvijn dan Oorsaker ende werck-man van de quade handelinghen, raedtslaghen ende zonden dan God selve?

b Want God doet al dat hy wil, Psal.114, 3. dat quaet was al te vooren, so Calvijn seyt, de wille Godes. Soo hevet Godt self oock ghewilt ende ghedaen. Maer hier inne tuyght de gantsche Schriftuere teghen dese valsche leere ende tuygh[n]isse Calvini.

Geref. Calv.

63 Dat (segghen Calvini) wordt door vele ontallijcke ende clare ghetuyghenissen bewesen. Ibidem.

D. Coornhert.

64 Dat is in Calvijns noch in niemandts macht met een eenighe claere tuyghenisse te bewijsen.

Gereform. Calv.

65 Dat wy boven uyt de Psalmen hebben by gebracht, dat Godt doet al dat hy wil, is sonder⁺ twyffel te verstaen oock van alle wercken der menschen. L.j.xviij.dist.1.

D. Koornh.

66 Siedy wel? Daer ist dat ick seyde. Het eten vanden verboden vrucht inden Lusthof was een werck der menschen. Calvijn seydt dat des Psalmisten woorden voorsz. sonder twijffel te verstaen sijn oock van alle wercken der me[n]schen. So moeten die oock sonder twijfel verstaen sijn van dat zondighe werck onser eerster Ouderen.

a Dit zondighe werck wilde dan God self. Int verbieden van dat werck betoont Godt claerlijc, dat hy niet en wil[d]e, dat sy dat zondigh werck souden [d]oen. So wilde dan, na Calvijns seggen, God: dat zy't souden doen. Maer na Moyses segghen wilde Godt niet dat zy't souden doen: So moet dan God teffens een selve werck gewilt hebben, ende oock niet gewilt hebben dat het soude geschieden, dits strijdigheyt in den eenvuldighen Gode. Het een schrijft Moyses door ingheven van Godes geest: maer 't ander Calvijn uyt sijn verwaent onvernuft. Wie salmen hier ghelooven?

b Dats een, ten tweeden, indien God self al doet datter gheschiet, om dat Godt doet al dat hy wil: soo heeft Godt self dat zondigh[e] werck gedaen, ende niet onse eers[te] ouderen, die dan als Instrumenten ghedaen worden, maer selve niet en deden. Wie anders dan Godt self maeckt Calvijn hier d'oorsaecker ende werckman van de zonde ende 'tquade? Sulcke openbaer lasteringhen schroomden [d]e Manicheeen van Gode te segghen, maer Calvijns stoutheyt niet.

c Des Psalmisten woorden sijn loutere waerheyt: Godt doet al dat hy wil. Maer seyt die daer, of erghens, dat Godt alle wercken der menschen wil? Dat Godt zonde of boosheyt wil? Dit m[o]st Calvijn bewijsen. Waer mede sal hy dat doen? Met desselfs Psalmisten woorden (Psal.5.5) houdende: want du biste een Godt, die gheen boosheyt en wil? Besnoeyt hier de Psalmist sijn voorgaende: al: niet opentlijck van alle quaet of boosheyt? Wie mach dat lochenen?

d Soo wil dan de goede Godt niet dan dat goet is. Hy doet dan oock niet dan dat goedt is. Dat werck van Adam ende Eva is ghedaen. Dat was quaet. Godt en hevet dan niet ghewilt noch ghedaen, maer onse eerste Ouderen. Hy hevet heur dan te doen toeghelaten. God laet dan 'tquade toe, ende en doet niet al datter geschiet.

e Hier blijckt Calvijns Leere nu opentlijck valsch: Ende dat noch uyten ghetuyghe[n]is self, die Calvijn hier voortbrengt om die waer te sijn te bewijsen. So slaet de waerheyt heur vyant altijdt met sijn eyghen misbru[y]ckte swaert. Ende hier siedy den leelijcken inga[n]g Calvini, in sijn voorghenomen bewijs dat God alles selve doet, oock het quade.

+ Psa.114,3

[fol CCxlvr]

Gereform. Calv.

67 Ist dat Godt is (schrijft Calvinus noch) de beschicker des Vredes, ende des kryghs,⁺ gelyck daer geseyt wort, ende d[a]t sonder eenighe uytneminge: wie sal dorven segghen dat de menschen, sonder sijn weten ofte toe-doen worden sonder cause door blinde roeringe gedreven? L.j.boeck, xviij.cap.1.dist.

D. Coornhert.

68 Calvijn heeft voor te bewijsen, dat God het quade, te weten de zonde, oock self doet: Wat dient dese sproke ter saken? Urede ende Oorlogh mach God maecken om 'tquade te voorhoeden, of om dat te straffen: Is daer eenigh quaedt of zonde in dat werck Godes gelegen? die in de straffe des oorloghs souden vertwijffelen, can hy, om dat te voorhoeden, de troostelijcke vrede gheven: ende die in de weeldighe vrede hem souden vergeten, mach hy, om sulcks te voorkomen, het landt verderflijcke oorlogh toeschicken. In geen deser twee doet Godt eenigh quaet.

a Al anders dan hier Calvijn schrijft, leestmen by Zachariam Ursinum, daer hy seydt (223) Godes voosienigheyt wel te zyn oorsake van de straf, maer niet van de schuldt, want (schrijft hy) God is oorsake van alle dat goedt is. Alle straffingen zyn goedt, want zy sijn een executie van de rechtvaerdige oordeelen Godes. Daerom is God oorsaker van de straffingen. God (seyt hy noch) is de Rechter. Daerom is hy oock Oorsaker der traffinghen ende belooninghen.

⁺b Hier toe dienen der Schriftuyren tuyghnissen: Ick de Heere, ende daer en is gheen ander, formerende het licht, ende scheppende de duysternissen: makende vrede, e[n]de scheppende 't quade. Ziedy wel dat hy niet op de schuldighmaeckende zonde, die quaedt is, maer op der zonden rechtvaerdighe straf, die goet is, dat werck Godes, heeft verstaen, ende dat te recht? Immers leest ghy selve wat Calvinus selve op die selve sproke heeft geschreven, Calv.Comment. in Isa.45, 7.

Geref. calv.

69 Ick ziet daer voor u legghen by u, so't schijnt in Duytsch vertaelt. Ick sal't nazien ende lesen om ons werck te verkorten.

D. Coornh.

72 Hebt ghy't ghelesen? So ziedy wel, dat hy hier in sijn Commentarien self, opte selve sproke selve het teghendeel van sijn schrijven in sijn Institutien schrijft, daer mede hy self sijn leere, van dat het God selve al doet, oock het quade, te weten de zonde, ende die niet toe en laet, gantschelijck te schande maeckt, vals bewijst ende te gronde stoot?

b Want geeft God, so hy hier recht schrijft, den quaden de boosheyt niet inne, so doet dat yemant anders. So laet God sulcx toe, ende so doet God niet alle datter gheschiet. Is dit alles niet het platte jeghendeel van dese sijne Leere?

c Die moetmen dan valsch bekennen, ende dit uyt Calvijns naeckte woorden selve, met de H. Schrift over een stemmende: of ghyluyden moet met den Libertijnen over een stemmen, ende segghen datter gheen zonde of quaet en geschiet. Wat weet ghy teghen sulcx te zegghen?

Gereform. Calv.

73 Ick hoore meer dan ick wederspreken, oock dan ick noch toestemmen can. Daerom wil ick voort lesen uyt de Institutie. Daer seyt Calvijn noch dit, L.j.xviij, dist.1. Maer uyt de sonderlinghe Exempelen sal meer lichts comen.

D. Coornh.

74 Calvijn merckt self wel dat hy int doncker wandelde, Eccl.2.14, met die sijne nevelighe verduysteringhe der klarer Schriftueren. So mistrout hy sijn onclaere verclaringhe, ende wil die erghens soecken. Laet hooren waer.

Gereform. Calv.

75 VVy weten (L.j.xviij, dist.1.) uyt het eerste capittel Job, dat de Duyvel comt voor God, om de bevelen Godes te ontfangen: also wel als de Engelen, die gewillighlyck gehoorsaem zyn. Sy doen dit wel op verscheyden wyse, ende tot verscheyden eynde. Maer nochtans also, dat zy niet en konnen aen-gaen anders, dan door den wille Godes.

a Ende hoewel daer na schynt een toelatinghe Godes beteeckent te sijn, dat de Duyvel so[u]de den Heylighen man verdrucken: Nochtans dewyle de woorden Iob waerachtich syn: De Heere heeft ghegheven, de Heere heeft wech genomen, gelyc het den Heere behaegt heeft, also is het geschiet (Iob.1, 22) so verstaen wy daer uyt, dat God zy geweest de Authoor dier versoeckinge, die de Duyvel ende boose rovers bediende.

b De Duyvel soeckt den H. Man tot vertwyfelinghe te trecken tot razerye: De Sabeen grypen ende roven wreedelyck, ende ongoddelyck eens anders goet: Iob bekent dat hy is door God van alle syne goeden berooft, ende arm geworden, om dat het Gode also behaegt heeft. So dan wat de Menschen doen, ofte ooc de Duyvel selve: God hout noch[t]ans het stier, om haren arbeyt te schicken tot volbrenginghe zynder oordeelen.

D. Koornh.

76 Ia seker Calvijn, daer schijnt doch een toelatinghe, ende daer was oock een toelatinghe van des Duyvels ende der Sabeen quaet voornemen ende wille: die van self al eerst in heur was, die Godt tot sijn goedt voornemens volbrenghen gebruyckte: maer lochendy dat, so seght daer teghen dat Godt alle sulcx doe eerst self maeckte in den Engel ende Sabeen, die te vooren in heur niet en was.

b Seghdy 't eerste, so hadden sy heur self quaet gemaeckt, ende hadde Godt het quade werck in heur niet self gedaen, maer toe ghelaten. Segdy dan oock het laetste, so spreeckt ghy dat daer niet en staet geschreven (in Iob niet alleen niet, maer oock nerghens in de heele Bybele) maer plat daer teghen, ende maeckt opentlijck Gode self de eenighe oorsaker ende werckma[n] van't quade, dat zonde is.

+ Ma.45.7.

+ Isa.45.7.

[fol CCxlvv]

Gereform. Calv.

77 Moet ghy niet bekennen dat Godt self dat werck dede, al dede hy 't door den Duyvele, van Iob te versoecken?

D. Coornhert.

78 Ia, van Iob te beproeven. So versochte God Abraham, Gene.22.1. So versoeckt Godt oock door valsche Propheten, Deut.13.3. ende dat ten goeden, namentlijck op dat zy souden moghen weten, of zy Gode oock ghehoorsaem waeren ende lief hadden (wat can hy weten die niet en versoeckt? Eccels.34.9) maer vintmen in dat werck Godes eenigh quaet of zonde? Is God een versoecker ten quaden?

Geref. calv.

79 Daer seyt d'Apostel neen toe, Iac.1.13.

D. Koornh.

80 Nu seyt Calvijn hier self, dat de Duyvel socht den H. Man tot vertwijfelinghe te trecke[n]. Maer Godt en was daerom daer oock [n]iet ledigh, maer hielt het stuyr, om heur arbeydt te schicken. Dat seyt oock daer Calvinus.

81 Dit bestuyren was Gods werck, ende een goedt werck, maer dat quade werck was des Duyvels werck. Dat quade werck dede Godt dan niet selve, maer liet dat toe. S[o] doet Godt oock niet al datter gheschiet, ende so blijckt valsch te wesen sulcke Leere. Wat seghdy daer teghen?

Geref. calv.

82 Ick denck meer dan ick can segghen. Maer wat seghdy van de woorden Iobs? Die bekent selve dat hy is door God van alle sijnen goede berooft, ende arm geworden om dat het God so behaeght heeft.

D. Koornh.

83 Dede God quaedt of zonde, dat hy nam dat sijns was? Moght hy't niet weder nemen door wien't hem geliefde? gheschiede Iob onrecht? Benam Godt Iob sijn oprechtigheyt ende deughde? staet daer yet van sulcx geschreven, so brenghet voort.

Geref. K.

84 Neen, Iob selve houdt dat werck des Heeren voor recht, ghebenedyt God, ende nemet van des Heeren handt selve, sonder te zien opten quaden Instrumenten, daer door God het sijne weder neemt.

D. Coornh.

86 Also In den Duyvel, ende in den roofgierighen Sabeen is quaet, die wilden quaet ende dedens, so vele als God heur toeliet, maer niet verder. Wat quae[d]t vindy in al dit werck over Godes zyde? Die liet het toe, dede dat niet, ende doet daeromme niet al datter gheschiet. Vernoeght u dit, 't is my lief[,] of neen, so moght ghy desen handel breeder ghehandelt zien in mijn eerste boeck van de Toelatinghe, Tal.116.

87 Hier doet dan Calvijn in dit stuck al mede een vertooninge hoe vlytelijc hy arbeyt om Go[d]de van quaet doen, ende quaetheydts veroorsaecken te beschuldighen in een werck: daer de heylighe ende oprechte Iob, als Gode beter kenne[n]de, den Heere om gebenedijt. Soude dan Iob Gode om eenigh quaet gedaen te hebben konnen benedyen? Dat doen Godlose, maer geen oprechte menschen als Iob was.

Geref. Kalv.

God wil dat de trouwelose Achab bedrogen worde (schrijft Calvinus daer voort, L.j.xviij.dist.1) De Duyvel noodt zynen arbeyt tot de sake. Hy wordt gezonden met een seker bevel, dat hy zy een loghenachtigh geest inden mondt zynre Propheten. Ist dat de verblindinghe ende onzinnigheydt Achabs is Godes oordeel: so is dat dichtsel der naecter toelatinghe te niet. VVant het waer te bespotten dat een Richter soude alleenlyck toelaten, e[n]de niet oock ordonneren wat hy wilde ghedaen hebben, ende de volbrenginge zynen Dienaer bevelen.

D. Coornh.

88 De straf aen den godloosen Achab over sijn voorgaende bedreven boosheyt was een goet ende rechtvaerdigh, geen zondig werck. Dat goede werck doet God oock selve. Wat dient dit om te bewijsen dat God alles selve doet, oock het quade, ende dat God mitsdien het quade niet toe en laet?

a Nochtans brenghet Calvijn daer toe by. Laet hem bewijsen dat God selve Achab een godloos gemaeckt heeft: dat Godt selve Achabs loghen-propheten self loghenachtigh ghemaeckt heeft: dat God self den Duyvel een logen-geest gemaeckt heeft, als zy noch onnosel ende goedt waren: Ende dan salmen moghen ghelooven, dat Godt selve sulcke boosheyt gedaen heeft, ende niet toeghelaten dat Achab, sijne Propheten ende de Duyvel heur self verdorven hebben.

b Dit stont Calvijn toe te bewijsen, 'twelck men soude moeten bekennen quaedt doen te sijn, ende niet heur alder eyghen quaedtheydt rechtvaer[d]elijck te straffen 'twelck goet doen is. So hy dat vermach, men sal genootsaeckt sijn te belijden, dat God self alles doet, oock het quade ende zonde, dat God niet quaedts toe en laet, ende die loflijcke lasteringhe Godes, dat God oorsaker of werckman is van 't quade, oock mede dat God selve quaet is, ja dat God na sulcke valsche Leer een Duyvel is. Is sulcke Duyvelsche Leere niet uyt den Duyvele self?

c Dit merckte Calvijn wel, wijckt af van het rechte geschil, namentlijck of G[o]dt selve het quade oock doet, maer niet toe en laet: Ende verberght sich onder het rechtvaerdich straffen Godes, dat een goet werck is. Rech[t] ofmen dat lochende Godes werck self te wesen, ende niet dan een toelaten.

Gereform. Calv.

89 Calvinus in sijn voorneme[n] voortgaende, schrijft daer noch (L.j.xviij.dist.1) also: de Ioden hebben voorghenomen [C]hristum uyt te roeyen: Pylatus ende de Kryghsknechten sijn der selver booser razender begheerten gehoorsaem. N[o]chtans bekennen de Discipulen in heur ghebedt (Act.4.28) dat de godlosen niet ghedaen en hebben, dan dat de handt ende raedt Godes verordent hadde, gelyck oock Petrus te vooren gepredickt hadde,

[fol CCxlvjr]

Act.2, 23. Dat Christus is door verordenden raedt ende voorsieninge Godes overghelevert om gedoot te worden; ghelyck of hy seyde, dat God (den welcken van den beghinne aen gheen ding en is verborghen geweest) wetens ende willens verordent hadde, dat de Ioden voltracht hebben. 'tSelve machmen oock lesen by Bezam, H.116.

a Gelijck hy erghens dat werderomme verhaelt, segghende, Acto.3.18. Dat God, die het door alle zyne Propheten heeft te vooren verkondight, dat Christus lyden soude, heeft dat also volbracht op dese meyninghe.

D. Koornh.

90 In dese salighmakende gheschiedenisse van ons Heeren doodt is goedt ende quaedt gedaen.Seghdy daer teghen?

Gheref. calv.

91 Gheensins.

D. Koornh.

92 Het quade was het haten, het benijden, het vervolghen, het valsch wroeghen, ende tuyghen met het vermoorden van t onnoosel Lam Godes. Maer het goede was, het schencken, het leveren ende het opofferen desselvens, tot versoeninghe ende salighmakinghe des werelts.

Geref. Calv.

93 Recht.

D. Koornh.

94 Die beyde wercken, te weten, goede e[n]de quade, sijn gedaen by den goeden 1 Gode alleen, by den quaden 2 menschen alleen, by hen beyden 3 tesamen, of by d'een het goede 4 alleen, ende by d'ander het quade alleen. Wat seghdy hier toe?

Gereform. Calv.

⁺95 Men merckt niet duysterlijck dat Calvijn hier alle 'tgheheele werck met alle sijne ommestanden Gode alleen to[e]schrijft. Dat doet Beza mede opentlijck, H.124.723, segghende: dat hy onsinnigh soude moeten schijnen die het lijden der Heylighen Gode soude willen toeschrijven, maer het aen-doen van sulcx niet. So sy dat niet so en hielden, souden zy (dit wisten zy wel) moeten belijden dat God selve niet alles en doet, dat de mensche[n] sulck quaedt deden, ende dat God, die dat niet self en dede, toegelaten soude hebben.

D. Coornhert.

96 Dat schijnt wel (Godt weet het) d'oorsake van sulck heur schrijven te sijn geweest: Soudet dan voor Gode Eerl[ij]cker schijnen, sulck moordelijck quaedt werck self te doen aen sijnen lieven ende onnooselen zoone, dan sulcx toe te laten? Wel aen. Hevet dan God self i[n] die geschiedenisse voorseyt alles alleen ge[d]aen (so dese leeren) so heeft Godt de Uader oock selve sijnen geliefden Zone gehaet, benijdt, vervolght, valschelijck ghewroeght, overtuyght ende vermoort.

a Dat waer niet anders, dan of zy seyden, dat die liefde den gelief[d]en heeft ghehaet, benijdt, ende vervolght: de waerheyt heeft de waerheyt valschelijck gewroeght ende overtuyght, ende de rechtvaerdigheyt heeft d'onnoselheyt in de rechtvaerdigheydt self vermoort. Die schandelijcke ende lasterlijcke stucken moete[n] noodtsakelijck opdichten den Godt des Hemels, al die toestemmen des[e] Helsche opinie deser schrijvers, van dat God self alles doet, ende [ni]et altoos toe en laet, e[n]de dat [o]nlochbaerlijck in dese so Eerlijcke ende Lof-waerdighe gheschiedenisse onses Heeren Iesu Christi.

b Dat sal noch daer mede niet genoegh si[j]n, maer daer en boven salmen dan oock moeten segghen: dat de hatelijcke, nydighe, valsche, ende moort-dadighe Ioden, ende de staetsuchtighe, baetsuchtige, ende godlose Heydenen, niet met allen tot dit qua[d]e werck ghedaen en hebben, anders dan een bloot lijden, (als een swaerdt totten doodslagh) gemerck[t] God, self alles niet uytghenomen doende, heur niet altoos self te doen heeft toegelaten oock dat quade niet: Maer als, van Gode, ghebruyckte Instrumenten, sulckx hebben gheleden onvermydelijck: also God self dat in ende door heur heeft ghewilt ende volbracht.

c Daer uyt dan oock nootlijck moet volgen dat zy alle aen dat q[u]ade wer[c]k onschuldigh sijn geweest, maer Godt alleen, als de oorsaker ende werck-man daer aen schuldigh is. Men mach niet bedencken saecken die lasterlijcker sijn van Gode te gevoelen: die opentlijcker strijdigh sijn teghen der H. Schrifturen waer[h]eyt: ende [d]ie ontwijfelijcker moeten volghen uyt dese Opinie Calvini ende Beze.

d Het tweede stuc was, dat dit gantse werck⁺ so wel 'tgoedt als 't quade dat daer inne is geschiedt, ghewilt ende gedaen soude moeten sijn geweest by den quaden menschen alleen. Maer dit blijckt openbaer onmoghelijck, want ten stondt niet in menschen, swijghe in der godlosen vermoghen, den zone Godes te schencken of te leveren. Sy en hebben dan oock 'tgoede, dat in des Heeren doot is gheschiet, niet ghedaen, veele minder alleen ghedaen.

e Heeft de goede Godt dan het quade niet⁺ gedaen, noch de quade menschen het goede niet gedaen, datter geschiet is in de doot des Heeren: so en hebben God ende de Menschen dat⁺ niet beyde, te weten het goede ende het quade niet te samen ghedaen: Maer hebben dese beyde, namentlijck Godt ende de quaede menschen elck 't sijn op sich selven ghedaen, te weten, d'een tgoede alleen, ende d'andere het quade alleen.

f Calvijn, Beza, met alle heur toestemmers in desen, moeten hier dan noodtlijck segghen een van beyden te weten, dat de quade menschen alleen hier inne gewilt ende gedaen hebben alle het goede werck, ende niet altoos van 'tquade: maer dat God het quade hier in alleen heeft ghewilt ende ghedaen, ende niet altoos van 'tgoede: of zy moeten segghen dat god, als goet wesende, alleen ghewilt ende ghedaen heeft alle het goedt in dit werck, maer niet altoos van't quade: Ende dat de quade menschen alleen hebben ghewilt end[e] ghedaen alle het quade dat i[n] desen is gheschietl

g Dat eerste sullen sy heur wel schamen te segghen: maer het laetste sullen zy (oock heur ondancx) wel moeten segghen. Sy sullen dan oock niet moghen lochenen, dat zy de heylige

+ j.

+ ij.

+ iij.

+ iiij.

[fol ccxLvjv]

Schrift, oock in d'alderwightighste saken, gheweldelijck misbruycken om heur onware leere waerachtigh te doen schijnen: daer inne dat het God self alles doet, ja oock mede het quade, ende dat hy dat niet toe en laet. Gemerckt hier nu niet min krachtelijc dan warachtelijck is ghebleken dat niet van Gode, maer vande quade menschen het q[u]ade ghedaen ende van Gode toeghelaten wort.

h Dit alles, als wesende een treflijcke sake, hebbe ick hier op moeten segghen, wat langer dan mijn voornemen was, om u te vernoegen, oock veele korter dan icx vermochte, om u niet verdrietigh te vallen. Daer inne ick my verliet, te weten aengaende mijn kortheyt, op mijn eerste b[o]eck vande toelatinge nu dick vermaent, daer 'tselve langer is gehandelt, ende tot uwen believen alst past gelesen mach worden.

Geref. calv.

97 Te lange zydy my niet gheweest, maer hebbe u met verwondering, ende daeromme oock onverdriet[e]lijck hooren redeneren van dese heerlijcke sake. Lieve seght, handelt Augustinus daer niet met allen af? zijn ghevoelen soude ick hier op wel hebben willen hooren.

D. Koornh.

98 Hy schrijft hier af t[o]t verscheyden plaetsen, vande welcke ic u een of twee die my [n]och indachtigh zijn, waer sal lesen. Reyckt my doch dat uyterste besloten boeck op een na.

Gereform. Calv.

99 Datte?

D. Koornh.

100 Ia. Daer vinde ick 'tgesochte, hoort [en]de siet my lesen wat Augustinus (Enar. in Psal.) hier schrijft, opte[n] Psal.65.3. d'Apostel heeft gheseyt, Galat.2.20. die my heeft lief ghehadt ende heeft sich self voor my overghegheven: vanden Vader wort gheseydt, Rom.8.32. die zijn eygen Soon niet en heeft ghespaert, maer heeft hem voor ons allen overghelevert.

a Heeft dan de Vader den zoon overghelevert, heeft de soon sich self overghelevert, wat heeft dan Iudas ghedaen? De Vader voor ons den zone overleverende inden doot, heeft wel ghedaen: Christus voor ons sich self overleverende inden doot, heeft wel ghedaen: Iudas om zyn gierigheyt zyn meester overleverende heeft qualyck ghedaen.

b VVant het goet dat ons gheschiet is doort lyden Christi, en sal de boosheyt van Iudas niet toegherekent worden: hy heeft zijnder boosheydts vergeldinge, Christus zynre ghenaden lot ende danck.

c Ende noch schrijft de selve van 'tselve breder, Exposit. in Epistolam, Ioan,tract.vij.cap.4.9. verhaelt hebbende: VVy vinden in een selve daer God den Vader, daer inne wy oock vinden Iudam: maer den Vader benedyen wy ende Iudam vervloecken wy. VVaerom benedyen wy den Vader ende vervloecken wy Judam? VVy benedyen de liefde, wy vervloecken de verraderye.

d Sagh Iudas oock op de groote weldaet die den menschelijcken gheslachte door de overleveringhe Christi soude gheschieden, dat hy om deswillen Christum leverde, God sagh op onse saligheyt, daer door wy zyn verlost: Iudas sagh op het loon, daer voor hy zyn Heere verkochte: de Soon selve sagh opt loon dat hy voor ons gaf, Iudas sagh opt loon, dat hy ontfing om te verkopen.

e De verscheyden meyninghe dan, heeft verscheyden daden gemaeckt, van een selve daet, so wy dan na die verscheyden meyningen ofte voornemens dese daedt waerderen: men sal d'een moeten lieven, d'ander verdoemen: d'een loven, d'ander lasteren. Soo vele vermagh de liefde, siet hoe sy alleen onderscheyt, siet hoe sy alleen der menschen wercken oordeelt, &c. Dat schrijft daer Augustinus hier af.

f Die onderscheyt Godes ende Christi goede, vander quade menschen quade, werck, deser geschiedenissen bescheydelijc van malcanderen. Hy schrijft Gode ende Christo, alleen 'tgoede daer inne toe, ende niet quaets: maer Iude het quade, de gierigheyt, verraderye, etc. alleen ende niet goets, dat goedt dede, dat quaet liet God toe. Maer u Leraren mengen dese verscheyden wercken, willen ende voornemens van Gode ende den menschen niet alleen verwerdelijck onder een, maer schrijven oock den goeden Gode alle 'tquade werc der quade menschen daer inne toe, ende verschonen de Ioden ende Heydenen van heur quade daden. Sijn dat niet onbescheyden, godlose ende laterlijcke schrift-drayingen?

Geref. Calv.

101 'tIs wijsheydt niet te schrijven boven zijn weten, ende 'tis sotheyt yet te oordeelen boven zijn verstant. Ick laet andere heur schriften verantwoorden, ende denck niet te oordeelen dat ick niet en kan verantwoorden. Tot noch toe hebbe ick maer ghehoort over een zijde. Nu bevinde ick wat vrucht d'ander party te hooren kan baren, ende om de selve noch meer te genieten wil ick Calvijns schrijven voort lesen ende u daer teghen horen. Absolon (schrijft Calvijn daer noch, L.j.18.dist.j.) heeft door schandelycke byslapinghe zyns vaders bedde ontreynighende een grouwelyck stuc bedreven (2.Reg.16.22.) Nochtans betuyght God dat selve zyn werc te zyne. VVant dit zyn zyne woorden, (2.Reg.12.12) Du hebste dat gedaen int verborgen, maer ick sal het int openbaer doen ende voor dese zonne. Calvinus dese selve geschiedenisse med[e] elwaert verhaelt hebbende, N.56. seyt also: Hy en seyt niet: Ic sal lyden dat dit geschiede: maer ick salt doen.

D. Coornh.

102 In die gheschiedenisse zijn mede tweereleye wercken, als schandelijck hoerderye, met rechtvaerdige straffinge: waer af 'teerste quaet, maer 'tander goet is. Dede God self dees beyde, soo dede Godt oock self schandelijcke Hoerderye, als een tweede Iupiter. Dedese Absolon beyde, soo dede hy oock rechtvaerdigheyt[,] ende was dan oock self rechtvaerdigh. Want Ioannes schrijft: die rechtvaerdigheydt doet, die is rechtvaerdigh, 1.Ioan.3.7. welck van tween stemdy toe?

[fol ccxLvijr]

[G]eref. Calv.

[1]03 Gheen van bey[d]en, want het eerste waer Godslasteringhe, ende het a[nd]er waer onwaerheyt.

D. Koornh.

104 Wel seghdy. Godt heeft dan 't een, [e]nde Absolon 't ander gedaen: te weten God het goede, maer 't quade niet: Ende Absolon 'tquade werck, maer 'tgoede niet.

Geref. Calv.

105 Dat moetmen bekennen.

D. Koornh.

106 So moetmen oock noodlijck bekennen dat God niet self al en doet datter geschiet, te weten, het quade of de zonde niet. God laet dan de zonde toe. Siet hier al mede u volck in heur eyghen strick[en] gevangen.

a Want met desen ende d'ander Exempel meynden zy te bewijsen, dat God alle dingen self doet, oock 'tquade, dat zy ontkennen van Gode toeghelaten te worden: ende daer uyt selve blijckt klaerlijck, dat God selve niet alle dinghen en doet, maer dat hy [']t quade toelaet te gheschieden. So bewijsen Calvijn, Beza, ende d'anderen, dat zy liever de H. Schrift misbruycken, gode der zonden oorsaker maken, ende sijn goetheyt lasteren: dan zy Gode souden de Eere geven, Ios.7.19, heur dolinghe met schaemten belyen, ende heur navolgers van doling bevryen.

Geref. C.

107 Jeremias verkondight dat alle de wreetheyt, die de Chaldeen in Iudea bedryven, is Godes werck. Also wort Nabucadnezer Gods Dienstknecht genaemt. God roept alomme dat de godloose door zyn blasen ende flyzen, door het geluyt sijnre bazuyne, door sijn h[e]erschappye ende bevel, verweckt worden totten Krygh.

D. Koornh.

108 Dat Calvijn metter H. Schrijft dede blijcken, dat de Israeliten doe waeren een rechtvaerdigh ende onschuldigh volck: Dat die Chaldeen ende Nab[u]cadnezer oprech[t]e ende goede I[n]strume[n]ten waeren, de welcke God self wreedt maeckte, om dat sijn onschuldighe volck so wreedelijck te mishandelen: wie soude niet moeten bekennen dat God alle 't quaet dat daer gheschiede, niet toeghelaten maer selve gedaen hadde?

Nu tuyght Ieremias daer, ende doorgaens dat Is[r]ael een afgodisch, godloos, hartneckigh volck was, ende mitsdien te recht strafwaerdigh. 't Selve zietmen oock daer in de godloose ende wrede verderf-gaerns, die hy sodanigh vandt, maer niet en maeckte, ende tot rechtvaerdigher straf sijns volckx ghebruyckte. Lieve segt doch, wat ist quaedt dat God in al dat werck heeft gedaen? Dat hy quaede Menschen door quader Menschen quaetheyt rechtvaerdelijck, jae b[a]rmhertelijc (op dat zy wederomme tot hem moghten keeren) strafte? Eza.9, 11, 12.

Gereform. Calv.

109 Hy naemt den Assyrischen Koning den roede sijnes toorn, ende een bijl die hy met sijnder handt roert.

D. Koornh.

110 Int voorgaende is dit ooc beantwoort, want het is al 'tselve. Calvijn selve gloseert op dese plaetse alsoo: Dat God ghedronghen werde sijn volc door de Assyriers te straffen, &c. Als of een Rechter de Diefleyder tot sich riep, ende hem beval den misdadighen te binden: of dat hy den scherperchter geboodt hem te ont[h]oofden: so roept de Heere d'Assyriers, om door heur handt sijn straf te volbrengen.

a So eenvulighen gheest hadde Calvijn, dat hy een selve sproke der H. Schrift nu dus dan so, na hem in den zinne quam, duydede, doorgaens teghen de H. Schrift, ende oock plat teghen sijn eyghen opin[i]e die hy waende voor te staen.

b Wat vindtmen hier quaets in, dat God[e]s werck is? Godt schickt willighe beudels om door heur wreedtheyt sijn mis[d]adighe volck te straffen, of rech[t]vaerdelijck, of ghenadelijck. Is dat niet Godes goede werck als een rechtvaer[d]igh Rechter alder menschen? So pooght hier al mede Calvijns ongerechtigheyt onrechtelijck de godlijcke rechtvaerdigheyt als onrechtvaedigh te beschuldighen.iij.18.

Geref. Kalv.

111 Het verderf der H. stadt, ende het verderf des Tempels naemt hy zyn werck.

D. Coornh.

112 Want het was sijnder rechtvaerdigheyts straffinge, door wat beudels Godt dat oock dede. Was dat werck Godes quaedt? Was het verderf des gantschen werelts, behalven de rechtvaerdighe Noe metten sijn[e]n een quaedt werck? Dat dede Godt door water, Gen.6, 13, 7, 23. Was 't verderf van Sodoma een quaet werck? Dat dede Godt door 't vyer, Gen.19, 24, 25.

Sulcx bekent Godt mede voor sijn werck. Wat quaet mach Calvijn vinden in sulcke ende menighte van dierghelijc[k]e rechtvaerdige wercken Godes? Hy mach wel in Godes wercken quaet soeken, maer niet vinden. Socht hy de quaetheyt, zonde, ende Godslasteringhe in dit sijn eyghen werck, van Gode het quade ende zonde toe te schrijven, O hoe ghereedt soude hy die vinden?

Gereform. Calv.

113 L.j.xviij, Dist.1. David die teghen God niet en murmureert, maer bekent dat hy een rechtvaerdigh Rechter is, bekent nochtans dat de lasteringen Semei komen uyt sijn bevel; De Heere (seyt hy) heeft hem bevolen te lasteren, 2.Reg.10.16.

Dat dit werck zonde is, also in de Wet verboden was. Den Prince uwes volcx te vloecken, Exo.22.29, is onlochbaer. Dat Godt self Semei sulckx te doen hadde bevolen, tuyght David claerlijck. Hoe machmen dan ontkennen dat God alle dinghen die daer geschieden, selve doet, ooc het quaet ende zonde? Doet go[d]t het quaedt, soo en laet hy 't niet toe. Dit bindt.

[fol ccxlvijv]

Hoe mooghdy desen knoop ontbinden? Dat zie ick niet.

D. Coornh.

114 Haest suldy't moghen zien. Segghen uwe Leeraren niet doorgaens selve, dat Godes wil des rechtvaerdigheydts reghel is? L.[3].xxiij.Dist.5.

Gereform. Calv.

115 Ia trouwen, houdy't anders?

D. Coornh.

116 Neen trouwen. Maer vraghe noch, of God yet doet dat zijn wille niet en is?

Gereform. Calv.

117 Neen. Ende daer uyt volght self 'tgeen ick wilde seggen, te weten: Dat al wat Godt doet, rechtvaerdigheyt is?

D. Koornh.

118 Besluyt, dat daer uyt volgt. Swijght nu niet.

Geref. calv.

119 Wat volghter uyt?

D. Coornhert.

120 Hoort toe. Al wat Godt doet dat is rechtvaerdigheyt. Godt doet zonde int vloecken van des volcx Prince, dat de Wet verbiedt. D[u]s is zo[n]de rechtvaerdicheyt, houdy dat besluyt voor waerheyt?

Gereform. calv.

121 Neen, voor valsch.

D. Coornh.

122 Die valscheydt volght noodtlijck uyt u zegghen.

Geref. calv.

123 Neen. Want Godt en is onder gheen Wet.

D. Coornhert.

124 Ia, want Godes goetheyt is haer self sulcken Wet, dat haer so onmoghelijck is quaedt te doen: alst een goede boom onmoghelijck is quade vruchten voort te brengen, Mat.7 18. Die uytsluyp helpt u niet, want i[c]k met u luyden eygen segghen daer teghen segghen aldus:

a Al wat Godt doet dat is rechtvaerdigheyt. Dat vloecken Semei was zonde, dats onrechtvaerdigheyt. So blijckt dat Godt dat vloecken Semei niet en heeft ghedaen. Hevet Godt dan niet gedaen, so hevet Godt toeghelaten. So laet Godt dan 'tquade toe, doet dat self [n]iet, ende en doet Godt dan oock niet alle datter gheschiet.

b Dat sluyt vast, ende dat betoont dese uwe leere valsch te sijn, houdende dat God self alles, oock 'tquade, doet, ende dat niet toe en laet. Siet dit bewijse ick nu u[y]t het ghene self daer mede zy die waende waer te doen schijnen. So weynigh mach de loghen voor des waerheyts claerheydt sich vermommen ende bedecken in sijn duysterheyt.

Geref. calv.

125 Heere Godt, hoe gaet dit te wercke? Treft ons da[n] t'elcken ons eyghen swaerdt? wat is de zinne dan van dit bloecken Semei?

D. Koornh.

126 Die heeft uyt wraeck-gierigheydt op de Koning, lust om hem te vloecken. Godt heeft wil om David, noch boven sijn a[n]der teghenheyt, met oeffening van gedult te versoecken. Het willen Semei is van self al quaedt ende zonde, 'twelck hy self, niet God, in hem ghemaeckt hadde. Diens tonghe als een laster-pijl, stuyrt Godt doen op den Coning. Dat stuyren tot beproevinge is Godes werck hier inne, so David oock seyt, maer niet die vloeck-lust Semei, die Godt ghebruyckt, maer self niet en maeckt.

a So wercken indit selve werck God ende Semei. Godt int wel bestuyren van't vloecken: maer Semei int lasterlijck vloecken. Godes werck is heylsaem ende goet: maer Semei werck is zondigh ende quaedt. So is hier inne niet quaets over Godes, noch oock niet goets over Semei zyde. Meer suldy hier af moghen zien in mijn boeck van de Toelatinge Godes, wildy.

b Want hier niet anders en gheschiede, dan dat de goede God dit quade instrumente, namentlijck Semei laster-tonghe, ten goeden ghebruyckte, tot oeffeninghs proeve zijns knechts Davids. Dit segghen oock selve die van Geneven in heur Annotatien op dese plaets inde Bybel by Ian Paedts, ende Ian Bouwenszoon gedruckt tot Leyden 81. Die meeninghe hadde daer oock af Augustinus Aug.de lib.arbi.et gra.cap.20.

Geref. calv.

127 Men vindt dickma[e]l inde heylighe Historie, dat het al van den Heere komt wat daer geschiet. L.j.xviij, Dist.1.1.

D. Coornhart.

128 Men vindt dickmael in Calvini schriften openbare onwaerheyden: sodanigher een is dese. Want men vindt nerghens gheschreven inde heylighe Historie: dat het al vanden Heere komt wat daer geschiet. Daer vindtmen dat d'Engelen ooc onse eerste Ouderen, eer zy quaet waren, zonde hebben gedaen. Zo nu dat onwaerachtigh voortstel Calvini waerheyt waer: so moste oock waerheydt sijn dat de zonde vanden Heere komt. Maer dat is onwaerheyt. Dus is dit Calv[ij]ns voortstel oock onwaerheyt.

Geref. Calv.

D. Koornh.

130 Soude dit den ingangh sijn des voorgenomen bewijsings Calvini, dat het al van den Heere komt wat daer gheschiedt? Uan't goede en is gheen geschille, maer van't quade ende vande zonde alleen. Men ziet daer desen afval vanden Heere gheschiedt te wesen tot straf van Salomons ende des volcx zonden. Dat is rechtvaerdigheyt, waer is hier het quaet of zonde dat van den Heere komt?

a So staet dan dit treffelijcke bewijs Calvini also: daer komt wel rechtvaerdige straf, die deughde ende goet is, van Gode. Daer by blijckt dat al watter geschiedt van God[e] komt, ende daeromme oock de zonde end[e] 't quade.

[fol ccxlviijr]

Of Calvinus met sijnen navolgheren in't misbruycken van de H. Schrift alle menschen voor onredelijcke Dieren aenghezien hadden: souden zy wel onredelijcker moghen daer uyt bestaen hebben om sulcke heure valsche opinie te bewijsen?

Gereform. Calv.

⁺131 De doot der Kinderen Eli, ende veele derghelijcke dinghen.

D. Coornh.

132 So de H. Schrift versweghen hadde deser ghezellen uyt besonderde schelmerye, mochte dit exempel noch eenighen schijn van waerheyt hebben ghehadt: dat God self wat quaets gedaen hadde int straffen metten lijflijcken doode aen den onnoselen. Maer nu daer so uytghedruckte boosheyden van heur beyden staen beschreven, wie sal't niet wonder geven dat Calvijn ende de zijnen heur soo straf-waerdighe quade daden onghemerckt laten: ende quaetheydt of zonde soecken in dat rechtvaerdigh straffen Godes, daer niet dan goet innne en wort gezien? Wildy wat seggen dat tot bewijsinghe die[n]t: dat God [s]elf alles doet watter gheschiet, ende daeromme het quade mede: so bewijst ons, kondy, dat God selve die zoonen Eli van oprechte menschen, tot boose boeven hadde gemaeckt: Dat God selve die roof-gierigheydt in heur hadde ghemaeckt: Ende dat God self die hoerderye in heur hadde ghemaeckt. Want alle sulcx betuyght d[e] H. Schrift daer, dat zy waren geworden, ende was sulck worden gheschiedt. Quam dit, so ghy segt, al mede vanden Heere: wie anders, dan de Heere, maeckt ghy oorsaker ende werck-man van 'tquade ende d[e] zonde? Is dat oock niet, hoe mach waer sijn u seggen, dat vanden Heere komt watter gheschiet? Dat de zonde vanden Heere comt, diese niet en doet maer toelaet? Lust u meer te zien van d'ydelheyt deser Calviniaensche bewijsinge, mijn boeck van de Toelatinge Godes, sal breeder verclaeringhe ende bewijs daer van aenwijsen.

Geref. Calv.

133 Die yet inde Schrifture gheoeffent sijn, die sien dat ick uyt vele getuyghenissen alleenlycken weynigh voort brenge om kort te maken, L.ij.xviij.Dist.1.

D. Coornhert.

134 Die zien aen dat weynigh meer dan genoegh is, om uwe vermetele onbescheydenheydt bekent te maken.

Geref. calv.

135 Ende daer noch: uyt dewelcke het nochtans openbaer genoegh is, dat die onbequamelijck doen: die inde plaetse vande voorsieninge Godes, een naeckte toelatinghe stellen, Ibidem.

D. Coornh.

136 Uan de quade, niet vande goede wercken spreeckt men nu. Die doet God selve, of hy laetse toe. 'tEerste maeckt God, niet de mensche: maer 'tlaetste maeckt den menschen (niet Gode) oorsaker ende werck-man van de zonde. Doet God self 'tquade werckelijck, om dat hy't voorziet, so[o] is de mensche onschuldig, maer Godt schuldigh aen 'tquade. Maer laet het God toe, so dat hy int quaedt doen rust ende ledigh is, (te weten int veroorsaken, maer doende int bestieren ten besten eynde) so is God onschuldig, ende de mensch schuldigh aen 'tquade.

Gereform. Calv.

137 Gelijck of God in een wacht-Toorn zate, ende die toekomende gheschiedenisse verwachtede, ende zyne oordelen hinghen aen der menschen goetduncken.

D. Koornh.

138 De gelijckenisse van een wacht-toorn, ende van Godes wachten by Calvijn daer gedicht, en betaemt niemanden min te stellen dan Calvijn. Hebben wy dan hier voor (iij.8) niet gezien dat Calvijn self Godes alwetenheyt eeuwigh maeckt, sonder voor of na? Wat wachten mach daer vallen? Uan eeuwigheyt wist God al, als teghenwoordigh, dat Adam vallen soude ende verderven: Ende van eeuwigheyt hadde Godt der gelovighen opstaen ende ghenesen in de salighmakende doot ende verrijsenisse sijns zoons daer tege[n] geordonneert. Somen voor (ix.[3]0) oock al by H. Bullinger heeft moghen zien wel aengewesen ende bewesen te wesen.

a Maer heeft God op des menschen verderflijck doen niet gesien: so mach hy oock Christi salighmaeckende doen niet voorsien noch gheordonneert hebben. Wat behoeftmen genesinge daer zieckte noch wonde is? Maer heeft Godt Adam self zieck ghemaeckt ende gewondt, op dat hy danck ende eere s[o]ude begaen van hem weder te genesen: dan soude hy meer ondanck ende lachter verdienen dan danck ende Eere.

b So dan oock de zonde oorsake is van sulcke zieckte Adams ende wonde, ende hevet God, niet ledigh daer in sijnde, niet toegelaten, maer selve dat werck van zondigen ghedaen, na u leere dat het God selve al doet: soo maeckt ghy immers Godt selve der zonden Oorsaker ende werckman.

Gereform. Calv.

139 So veel de verborghen roeringe aen gaet dat Salomon betuyght van het herte des Konings, dat het herwaerts ende ginswaerts ghebuyght wort na dat het Godt behaeght (Prov.21.1.) dat bestreckt hem voorwaer tot het gantsche menschelycke geslachte. Ende is so veel als of hy geseyt hadde: Dat al wat wy in het herte voornemen, wort door inghevinghe Godes tot sijn eynde beweeght. L.j.xviij.Dist.2.

D. Koornh.

140 Dat stemme ick altemael sulckx toe. Want daer (als oock elwaerts Pro.16.9.) stelt Salomon, ende Calvijn met hem, het voornemen in des menschen machte: 'twelck Godt dan bestiert, of beweeght, of neyght, waer henen dat hy wil.

a Dat voornemen is dan der menschen, niet Godes werck: ghelijck oock 't bestieren of neyghen desselven Godes, niet des menschen werck is. Dat voornemen laet Godt den mensche dan toe. Ende want God selve dat niet en doet, so en doet God niet al datter geschiedt, soo dit menschelijck voornemen oock gheschiedt.

+ 2 Re.1.34

[fol CCxlviijv]

b Dit is waerheydt in de Schrift betuyght⁺ ende by Calvijn self voort gebracht. U leere houdt recht anders, te weten: dat het God al self doet datter geschiet, e[n]de niet altoos toe en laet. So blijckt hier al mede dat u Leere onwaerheyt is.

Gereform. Calv.

141 Ende voorwaer, waer´t dat God niet en wrochte binnen inde herten der menschen: so en soudet niet recht gezeyt sijn: dat hy de lippen wech neemt van de waerachtighe ende de wijsheyt vande Oude, Eze.7, 26. Dat hy het herte wech neemt vande Princen der Aerden, op dat zy dwaelen in plaetsen daer gheen wegh en is. Hier toe dient oock dat dickmael wort inde Schriftuyr ghelesen (Levit.26, 36.) dat de menschen bevreest s[ij]n, na dat hare herten worden met Godes verschrickinghe bevanghen.

D. Koornh.

142 Calvijns voornemen is te bewijsen dat God het quaet [ni]et toe en laet, maer dat hy't selve doet, als die alles doet datter geschiedt. Daer toe brengt hy nu voort dit onnoodigh bewijs, dat Godt oock werckt binnen der menschen herten, met ber[o]vinghe van verstant of wijsheyt ende met inwerckinge van vreese ende verschricktheyt binnen de herten. Ende dit al sonder een woort te verhalen wat luyden Godt sulcx dreygt, 'twelck een schijn maeckt als of God in der onschuldigen herten wat dede dat q[u]aet is.

a Soude dat oprechtelijck ghehandelt sijn mette H Schrifture? Uerswijght die ter aengewesener plaetsen (als Calvijn hier doet) wat volck God sulcx dreyght? Neen voorwaer, maer druckt van beginne ten eynde t[o]e van beyde die Capittelen: Levit 26, Eze.17. Dat God sulcx dreyght den ghenen die zij[n]e geboden niet ghehoorsaem en sijn, e[n]de die boosheyt hanteren.

b Wat is dese werckinge Godes in sodanigher zondaeren herten [d]och a[n]ders dan sijn rechtvaerdighe straffinghe? Is die zonde of quaet? Werckt Go[d]t wat quaets als hy het quade rechtvaerdelijck straft?

c Wast o[n]recht, quaet of zonde, dat d'eerste broeder-moorder ghestraft werde van Gode met vresen ende vluchtigheydt op der aerden? Gen.4.12. Doet Godt zo[n]de of quaet als hy maeckt dat de godloose vlucht als hem niemant en jaeght? Pro.28, Psal.52.6. Sulcx doende werckt Godt door sijne geopenbaerde rechtvaerdigheydts kracht in der quaetdoenders herten.

d Wat is [n]u 'tquade dat god daer inne doet? quaetheyt te straffen, is dat quaet? Dese straf gevoelden o[n]se eerste ouderen self al terstont na heur misdaet, Gen.3.8, als zy sich voor de lieve God verberghden, e[n]de voor sijnen aensichte vluchteden. Dat wrochte Godes stemme oock in heur herte, wie lochent sulcx? Waer toe was sulcx noodigh te bewijsen? Nerghens toe. Maer dat Calvijn toestont te bewijsen, en roert hy met een eenig woordeken niet aen.

Geref. calv.

143 Ick al voort lesen.

D. Coornh.

144 Neen, om tijdt te win[n]en ende gheen verlooren moeyte te [d]oen, want dat daer aen volght van't ve[r]blinden ende verharden, van Phara[o]s verharde[n], etc. is by o[n]s voor al ghehandel tint 7.125.150. ghespreck, ende ghy merckt uyt het ghehandelde wel dat het alleens is. Want 't gheschil is niet, of Godt dat werck van 't quade te straffen toelaet dan of hy 't selve doet, het zy da[n] sonder of door middel van sijnen beudel Sathan: so Calvijn sich hier looflijck veynst: Neen, dat en ontkent ni[e]mant. Maer 't geschil is of God het straf-waerdighe quaedt self in den mensche werckt: dan of hy in sulck quaet te wercken rust ende ledigh is: Ende mitsdien self niet al datter geschiet en doet. Het gheschiet immers mede dat yemant godloos wordt, di[e] dat te vooren niet en was.

Gereform. Calv.

157 Het gheschiet.

D. Koornh.

158 Dat is quaedt.

Geref. Calv.

159 Het is.

D. Koornh.

160 Dat godloos worden is door des menschen werck, ende niet Godes: of het is door Godes werck, ende niet des menschen we& c. Swijght ni[e]t, maer spreeckt, het moet een van b[e]yden zijn.

Geref. Calv.

161 Wat so[u]de ic[k] spreke[n] tot die strickreden? Hoe ick't [k]al ick be[n] ghevanghen [(]s[oo] men seyt[)] of gesla[g]he[n] Want so ick segge dat het godlo[o]s worde[n] comt door des me[n]schen werck e[n]de niet Godes: ghy sult segghen, so en doet God niet al datter geschiet, maer hy [l]aet sulck quaedt werck toe, ende dat onse leere in desen dan valsch is. Sulcx te belijde[n] valt swaerlijck om de schaemte ende arghernisse. Mae[r] so ic[k] segghe dat sulcx comt door Go[d]es ende niet door des menschen werck: ick sal moeten hooren dat God self oorsake is van't quade ende zonde, en[d]e dat hy tyrannighlijck sijn eygen werck in den onschuldigen mensch (die Godes werck niet en mach keeren) straft.

a Ick mercke nu wel uyt dickmael ondervinden dat my sulcx soude wedervaeren, daerom swijge ick op u vragen. Maer soude hier niet op mogen gheantwoort worden: dat wy sulcx niet en moeten ondersoecken, vermidts het sijn verborghen Oordeelen Godes?

D. Koornh.

162 Ia. Maer niet rechtelijck, want Godes gheopenbaerde Oordeelen in de gantsche Schrift, houden dat God straft elck om sijn eygen, maer niemant om eens anders wercken, ij.38.

a De wercken der ges[t]raften, by Calvijn daer ende voorts meer voort ghehaelt, sij[n] opentlijck quaedt, ende na de voorsz. geopenbaerde oordeelen Godes te recht strafbaer. Heeft God die self gedaen so't Calvijn wil drayen, ende niet de Mensche: soo waer't ope[n]baere

+ Ibidem noch.

[fol CCxlixr]

onrechtvae[r]digheydt, na de gheopenbaerde oordeelen Godes, dat Godt den Mensche strafte om eens anders werck, ja om sijn eyghen w[e]rck. Dus helpt die uytvlucht niet: Nadien Calvijn selve, oock de s[ij]ne, schrijven (D.130. e[n]de dat met waerheydt) datmen van Godes rechtvaerdicheyt moet oordelen, niet na sijne verholen, maer na sijn gheopenbaerde oordelen of rech[t]vaerdigheyt.

b Siet nu of sulck u loopen to[t]te verborgen oordelen Godes, niet een koude uytlegginge e[n] [s]ou[d]e [s]ijn: Ende dit voorgenome[n] bewijs uy[t] sulcke rechtvaerdighe straffinge Godes, als Calvijn sel[f] daer by brengt, niet een al te vyerighe, ja helsche uytlegginghe en is: tot bewijs dat God alles doet, oock 't quade, ende dat hy't niet toe laet.

Geref. calv.

165 Maer dese twee din[g]hen kome[n] seer wel over een (schrijft Calvijn hier) hoewel op verscheyden wyze: te wete[n], als de mensche van God geroert wert, oock mede werckt L.j.xviij, dist.2.

D. Koornh.

166 Op wat wijse? So dat hy dat sijn medeercken mach laten of niet?

Geref. K.

167 Mog[ht] hy 't laten, soo moght hy Gode[s] werck beletten. Dat houden wy anders.

D. Coornh.

168 M[a]ch hy sul[c]k medewercken int quade (daer af spre[k]en wy nu[,] [ni]et va[n]'t goe[d]e) niet laten[,] vermits Godes almachtige roeringe: so we[r]c[k]t hy niet, maer wort gewr[a]cht: soo is [h]y een instrument, e[n]de gheen werckman: die werckman is [d]an G[o]d, ende so is dat quade werck des werckmans, niet des Instruments, werck: So ist Godes ende niet des me[n]sc[h]en werck: So is Godt ende [n]iet de mensche der zonden oorsaker. Comen die twee verscheyden dinghen da[n] [n]iet suyverlijc over een? ja waerlijck tot Godes beschuldinghe, ende tot des menschen verschoninge.

Ger. calv.

169 Ende het ghene dat zy hier teghen werpen, dat wende ick wederom tegen hen, want ist dat verharden beduyt naecte toelatinghe: so en sal die r[o]eringhe der hertneckigheydt niet eyghentlyck sijn in Pharaone. L[.]j.xviij.Dist.2.

D. Koornh.

170 Waeromme niet? waer moghte die anders sijn dan daer de hardinghe Pharaonis was? Die hadde si[j]n herte, do[o]r sijn zonden, hardt gemaeckt God trec[k]t sijn vermorruwe[n]de handt van Phar[a]o, ende laet hem volh[a]rdigh voortl[o]open in sijnen verkeerden zinne en[d]e doolgheest, Rom.1.28. 2 Thes.2.11. So dat sijn hardtheydt noch meer verhardt door menighte sijnre zonden.

a So verharden sich self oock namaels de Isr[a]eliten. Tot dese seyt God: Iere.30.14. Om de menichte dijnre bo[o]s[h]eyden zijn dy[n]e zonden hart gheworden. Wat roept ghy over dyne mor[ss]elinghe. V droef[h]eyt is ongeneeslijck om de menighte dynre boosheyden, ende om dyne harde zonden wille heb[b]e ick dy dit gedaen. Ende noch: Ist dat een Moor zyn huyt kan verand[e]ren of een ⁺Lupaert sijn vlecken: so kondt ghy goedt doen, dew[y]le ghy des quaedt doens sijt gewennet.

c Seght ghy nu, in wie anders moghte die roeringhe of ae[n]porringhe des hartneckigheyts doch eyghentlijck anders sijn dan in Pharaone, die sich self tot quaedt doen ghewent, ende door sijn sickmael zondighen sijn zonden verhardet hadde? Mach de zieckte oock erghe[n]s anders eygentlijck sijn dan in des mensc[h]en lichaem self, wiens o[n]matigh vreten sich self zieck heeft gemaeckt?

Gereform. Calv.

171 Nu, hoe plomp ende onwys soude die uytlegginghe sijn, ghelyck of Pharao alleenlyck hem selve hadde laten verharden. L.j.xviij.Dist.2.

D. Koornh.

172 Niet scharpsinnigh nochte wi[j]s en is Calvij[n]s uytlegghinghe, dat God Pharao[n]em self zondigh ende hardt gemaeckt soude hebben, ende oock mede verhardet. Wat onschult sal Calvijns konst hier vinden om God, de wercker van dat quade werck te ontschuldighen: Ende om Pharaonem, de lijder van al dat werck Godes, te beschuldighen?

a Uerharden is immers een quaet werck, ende maeckt den mensche arger dan hy was. Door geen wi[j]s menschen doen, seyt (ix.18.b.) Augustinus, wort yemant arger. Soude dan door Godes werck, die self de wijsheydt is, de mensche argher worden, so salmen der menschen wysheyt beter maken, dan de wysheyt Godes.

173 De volghende sproken daer by Calvijn noch verhaelt tot zyn voorsz. voornemen, als Ios.11.20. van 't hertstercken der Godlose Cananiters om ten stryde te trecken ende rechtvaerdelyck uytgheroeyt te worden August.contra Iulianum Pelag.lib.5.c.3. ende Psal.104.25. van 't hert te keeren om sijn volck te haten, ende 't zenden van de roversche Assyriers, Isa.10, 9. tot straf der quade Ioden. De boose gheest Sauls, 1.Reg.16, 4. VVelcke quellagie des Konings des zondaers s[t]raf was. Agust.ibidem. Item van (1 Cor.4 4) dat de Satan der ongeloovigher herten verblint. Ende 't geloven der loghenen, 2Thes.2.11, tot straf van heur voorgae[n]de quaedtheyt, ende 't verwerpen van de liefde der waerheyt, is alles waerachtigh. E[n]de dat Godt, sijnen Duyvelschen beudel, die self quaet doen lust, daer toe gheghebruyckende, die dinghen te doen toelaet. August.de civit.Dei, libr.20, cap.19. Als oock het overgeven tot eenen verkeerden zin, Rom.1.28, ende schandelijcke begheerten. Wie merckt in alle dese niet Godes rechtvaerdigheydt in't straffen der godlosen ende zondaren, die heur self sulcx hadden ghemaeckt deur heur quaet doen, dat God hadde toe-ghelaten: so dat de menschen daer aen schuldigh waren, ende niet God.

a So mede die selve woorden Pauli uyt geleyt worden by Bullinger, als breeder betoont is by my hier voor, x.8. so is God met den verkeerden verkeert, Psal.17.27, niet dat de Heere die oprecht is, tot eenigher tijdt mach veranderen, Malach.3.6, maer dat der verkeerden verkeertheydt alle dinghen,

+ b

[fol CCxLixv]

oock Godes oprechtigheyt, verkeerdelijck misbruyckende, heur selven [h]e[m] verkeert maken: so dat zy in plaetse van sijne ghenadighe barmhertigheyt, daer voor vallen in de straf van sijne strenghe rechtvaerdigheyt.

Soo is oock den onreynen ende ongheloovighen niet reyns, maer alles onreyn, oock heur gemoedt ende geweten (Tit.1.15) ende so is oock Christus, der ghenaden Throon, den o[n]geloovighen een steen des aenstotens, Hebr.4.16, 1 Pet.2.8. Wijst my nu, vermooghdyt, oock hier inne een eenigh woordt inne houde[n]de, dat Godt het quade niet toe en laet, maer dat selve oock doet.

Immers uyt alle dese, by Calvijn daer toe aenghetoghen, sproken selve, blijckt het platte jeghendeel, namentlijck dat Godt niet alle en doet datter gheschiedt, e[n]de daerom oock niet het quade: maer dat toelaet te gheschieden, doch gheensins onghestraft, daer inne Godes rec[h]tvaerdigheyt nimmermeer ledigh is.

Geref. Calv.

189 Maer dewijle dese sake moet wederom ghehandelt worden in den tweeden Boeck: Daer wy sullen spreecken van den vryen ofte dienstbaren wille des menschen: so meyne ick nu ghenoegh hier van ghesproken te hebben, so vele dese plaetse eyscht.

D. Coornh.

190 Wy hebben nu langhe ghesprooken: Ick hoore dat de Tafel ghedeckt wort, Calvijn sluyt daer sijn redene: Ende maeckt een overgang tot een ander voortstel, namentlijc om te bewijsen, soo ick daer zie, uyt dese sijne leeringhe niet te volgen, dat in Gode sijn twee strijdighe willen: Daeromme, nadie[n] wy daer af oock noch wat sullen handelen so moghen wy dat tot sijnre tijdt weder opnemen, ende [n]u dit hier by laten: o[m] morgen duncket u goet, te spreken van Adam, hoedanigh hy was gheschapen[,] waer toe, oock van sijnen valle, of die noodtsaeckelijck dan vrywilligh, of beyde noodsakelijck ende vrywilligh is geweest. Ziet het is ghepast, men roept my ten eten, 't is al spade, blijft met myeten, want t'huys suldy te spade komen.

Gereform. Calv.

191 Ick en sal, men eet tot onsen huyse spad[e] 't blyven pas my nu niet, op een ander mael eet ick wel eens met u. Blijft met Gode tot marghen.

D. Coornh.

192 Gaet in des Heeren Name, ende comt marghen wat tydelijck.

Eynde des Thienden ghespraecx.