Vande predestinatie, verkiesinghe en de verwerpinghe Godes

Negende Gesprake.
Tusschen Geref. Cal. ende D.V.C.

Of God self alles doet, de zonde ooc niet uytgenomen, sonder nochtans oorsake te sijn van de zonde.

Geref. calv.

1 Wy souden nu ondersoecken of onse Scribenten niet recht leeren daer inne dat Godt, niet altoos toelatende, self alles doet.

D. Koornh.

2 't Is my lief. Maer wat meynen de uwe met de twee woorden: alles doet? Meynen zy alle 'tgoede, dat ter werelt gheschiet, maer niet het quade, so dat God het quade toelaet ende ledigh inne is, te weten 'tgeschieden van dien te veroorsaken, maer nochtans nimmermeer ledigh en is in bestieren van 'tquade ten alderbesten eynde: Of meynen zy zy daer mede dat God self doet worden, door sijn Godlijcke almogentheyt alle dat by den menschen, so int doen als int laten, gheschiet: sonder yet altoos den menschen toe te laten, dat hy self niet en doet?

a Is dat eerste van beyden heur ende u meyninge daer inne, so sal tusschen ons vele minder gheschille sijn, dan of ghy met heur dit laetste so leerde.

Geref. calv.

3 Niet dat eerste, maer dit laetste is mijn gevoelen altijt gheweest, met meest al onse Schribenten. Dit machmen zien in Calvino, L.iij.23, dist.8, die voor-ghenoemt behoort te worden, daer schrijft also: Hier ⁺nemen zy wederom haer uyt-vlucht tot die onderscheyt des willens ende der toelatinge: ende willen segghen dat de Godloosen verlooren gaen door de toelatinge, maer niet door de wille Godes. Maer waerom sal hy't toelaten, anders dan om dat hy't also wil? hoewel dat selve oock in hem selven niet en is geloovelyc: dat de mensche is tot het verderf ghekomen door de enckele toelatinghe, ende niet door de eenighe ordeninghe Godes.

b Ghelyck of God niet verordent en hadde, wat conditie hy wilde dat zyne creaturen souden hebben. Daerom en twyfel ick niet met Augustino eenvoudelyck te bekennen: Dat de wille Godes is de noot der dinghen, ende dat het ghene dat hy wil, moet noodsakelyck gheschieden: ghelyck de dinghen waerachtelyck gheschieden sullen, die hy te vooren ghesien heeft.

c Daer ziedy Calvini leere te sijn, so ick u nu hadde gheseyt, hoort nu eenigher anderen der onseren gevoelen van 't selve, eens met Calvini wesende.

D. Coornhert.

4 Hola! Hier af is nu al wat ghesproken vij.194.181. Toeft noch wat (believet u) met d'anderen: Tot dat ick hier eerst wat op ghezeyt sal hebben.

Geref. calv.

5 Gaerne, seght.

D. Coornh.

6 Calvijn verontrout daer de woorden Augustini, die daer schrijft dat de wille Godes is de noodt der dinghen: waer toe Calvijn self doet al 'tander dat daer navolght: O[n]der eenen schijn of Augustinus dat daer schreef: daer't nochtans niet Augustini, maer Calvijns woorden sijn. Is dat oprechtelijck gedaen? dat geef ick u te bedencken.

a Voorts mach ick Calvijns segghen daer niet toelaten, daer hy Godes toelaten van't quade wederspreeckt. Dat moet hy met al de zijnen toelaten: of zy moeten Gode selve toelaten te sijn oorsaecke of werck-man van de zonde.

b Want datte, zonde gheschiet, is ontwijfelijck. Die doet yemant, dat is de mensch alleen, sonder God, ende dan doetse Godt niet: maer laetse toe te gheschieden. Of God self doet, die alleen sonder den mensch, dan doetse de mensch niet, seytmen 't eerste, so[o] maecktmen den mensch alleen schuldig ende Gode onschuldigh: maer seytmen het laetste soo maecktmen Gode alleen schuldigh, ende den mensche onschuldigh aen de zonde ende 'tquade.

Gereform. Calv.

7 Laet God 'tquade sijns ondancx toe, hoe sal hy almachtig sijn? Laet hy't ooc willens toe, hoe machmen segghen sijn wil niet te sijn, dat gheschiede, 'tgheen sijn almoghentheyt mach beletten soo hy wilde dat het niet en gheschiede?

a VVant so wy segghen (seyt Sturmi[u]s, A. 103) dat God gheensins de zonde en wil: Soo moetmen besluyten, datter in de werelt wat geschiedt tot Godes onwil.

Daerom seggen d'onse dat Adam ghevallen zy, na den raet des verborghenen wille Godes, also dat hy ghevallen is, niet teghen den danck ende wille Gods, maer na den wille, raedt ende voorsienigheyt Gods, Gode niet alleene toelatende, maer oock niet willende beletten desen val, den welcken hy langhe van te vooren sagh, ende wat Go[d] toelaet dat wil hy oock, anders soude hy sulcx beletten, &c. A.E. artic.1.verklaer.

+ a

[fol CCxxxiijr]

D. Coornh.

8 Dit is hier, vj.190, al ten vollen beantwoort. Maer wel aen, was Adam vry voor sijnen valle, sulcx dat hy het zondigen moght laten: Of most hy nootsakelijck zondighen ende vallen.

Geref. calv.

9 Hier voor hebbe ick al bekent dat Adam vry was ende het zondighen hadde moghen laten, v.11.12, iij.66.a, e[n]de dit uyt Peter Martyr, uyt onse Catechismus ende oock uyt Calvino met Augustino, wiens woorden selve sijn dese, verhaelt by Calvinum (L.ij,iij,dist.13) luydende aldus: De ghenade (seyt hy) om volstandigh te blyven, was Adam gegeven, so hy wilde. want hy hadde vryheydt ende macht sijns willens te stane oft te vallen, A.E.artic.ij.verclaer.

D. Koornh.

10 Adam en is niet volstandigh ghebleven, [m]aer heeft ghezondight, ende is ghevallen.

Gereform. Calv.

11 Hy is.

D. Koornh.

12 Heeft God sulcx toeghelaten om dat hy niet veranderen en wilde sijn onveranderlijcke wille, die eenmael van eeuwigheydt ghewilt hadde, dat Adam vrye willekeure met macht soude hebben, om ghehoorsamende staende te blijven, of zondighende te vallen: so heeft God niet gewilt dat Adam zondigen soude ende vallen, ende is Adam dan door't misbruyck sijnre vryheyt te recht schuldigh gheweest ende straf-waerdigh.

a Maer wildy dan segghen dat God wilde dat Adam soude zondighen ende vallen, om dat hy sulcx toeliet te geschieden, soo Calvijn ende d'andere dat willen draeyen: Dan suldy moeten segghen, ende zy alle, teghen heur eyghen seggen, dat Adam vry was, wederomme nu moeten seggen: dat Adam niet vry was noch dat de genade niet en was gegheven om volstandigh te blijven: maer dat hy noodwendigh gevallen is, A.E.artic.3. Ende sult nu also u eygen vorighe leere moeten bekennen valsch te wesen.

b Maer soo ghy u dat altsamen soudt schamen so suldy onschamelijck moeten segghen dese Godslasteringhe, te weten: dat Adam, vermits sijn vryheyt die hy hadde, ooc mede vermogte, so hy hadde gewilt, te wederstaen de almoghende wille Godes: die, om dat hy Adam het zondighen ende valle[n] toeliet, ooc wilde dat Adam valle[n] soude, so Calvijn met d'ander hier nu onbedachtelijc anderen leeren teghen de waerheyt.

c Want wil God selve, dat al 'tghene hy toelaet, gheschieden sal. so heeft hy, Adams zondighen toelatende, immers selve ghewilt, dat Adam zondighen soude. Moght Adam dan oock het zondighen gelaten hebben, vermidts sijn vryheyt: so moght Adam oock belet hebben 'tgheschieden van de Almoghende wille Godes. Moght Adam dan oock niet staende blijven, om dat Godes almoghende wille wilde, dat hy zondighen ende vallen soude: so en moghte Adam, als nootsakelijc moetende zondigen ende vallen, oock geensins vry sijn. Ghy moet dan lochenen uwe Leere, of Godes almoghentheyt.

Geref. Calv.

13 Ghy ontkent dan dat Godt soude willen 'tgheen hy toelaet, ende Calvijns segghen, houdende: Dat de mensche niet door enckele Toelatinghe, maer door d'eenighe ordeninge Godes tot het verderf is gekomen, L.iij.23, Dist.6.

D. Koornh.

14 Dat moeten zy alt'samen eeuwelijck lochenen, die niet belijden en willen met openbare lasteringhe Godes, dat Godt selve d'eenighe oorsaecke zy van de zonde, 'tquade ende het verderf.

Gereform. Calv.

15 Maer hoe mooghdy dat bewijsen?

D. Coornh.

16 Aldus: Wie 't verderf wil, die wil oock het eenighe middel daer toe.

Geref. Calv.

17 Alsoo.

D. Coornhert.

18 Dit middel is de zonde die quaet is.

Geref. Calv.

Recht.

D. Koornh.

Soo wilde Godt dan oock de zonde ende het quade, so dit alle uyt de uwen voren is ghebleecken, vij.62. Nadien nu het willen godes, sijn doen is, ende sijn wille het vermoghen heeft daer door alle dinghen sijn geschapen: so moetmen volghens uwer Leeraren leere noodlijck houden: dat God selve d'eenighe werckman ende o[o]rsaecke is vande zonde ende van't quade.

a Bedenckt duyvelscher lasteringhen godes dan dese is, condy: Die oock de Manicheen selve sich ontzien hebben den goeden gode op te dichten: 'twelck uwe Vaders so stoutelijc als godloselijck sich niet en ontsien. Ende dit doen zy alles uyt heur onvermuftigh vernuft ende onnoodighe volgh-redenen.

b Ende dit teghen Augustinum, die voor u schijnende, een Evangelist is, die schrijft also: (83. questi.j.quest o) Beter is de mensch die met wil, dan uyt noodsake goedt is. Daerom most den mensche een vrye wil sijn gegheven. Door eens wysen mans doen, en wordt gheen mensche argher, &c. Maer God is wyser dan alle menschen, so wordt dan vele min de mensche argher, door Godes doen, &c. Het is dan door des menschen willens schuldt, dat de mensche argher is.

c Maer dat voorsz. seggen Calvijns is oock self teghen de openbaere ende claere woorden des Goddelijcken schrift: Die tuyght naecktelijck dat Godt het quade haet, Psal.44, 8, soude hy dan doen 'tghene hy selve haet? soo soude men Gode wel ghelijck maken den ellendighen mensche, die by Paulum totten Romeynen is beschreven, Rom.7, 19.

[fol CCxxxiijv]

d Maer hoe soud[e] God die goet is quaedt moghen doen? die goede boom quade vruchten moghen draghen, Matth.7.18. hy is een God die de boosheyt niet en wil, (Psal.5.5,) die soude hy moeten willen, soo hy wilde dat hy toe laet, ende so hy eeniger menschen verderven wil, want sonder die en magh niemant verd[e]rven.

c Magh die lieve Godt des onnooselen Adams sondigen, vallen ende verderven ghewilt hebben: die niet en wil dat de ziele bederve? 2.Reg.14.14. Soude hy zijns oprechten schepsel doot willen, die oock des zondaers doodt niet en wil? Ezech.18.12. die ongaerne rechtvaerdelijc wil straffen, soude die van selfs onrechtvaerdelijck willen verderven? seydt God selve niet van sich selve, ende dat noch by eede, Ezech.33.11. dat hy des sondaers doodt niet en wil, maer dat hy sich van zyne quade wegen bekere ende leve?

Gereform. Calv.

19 Hadde God dan niet verordent wat conditie hy wilde dat zijne creatueren souden hebben?

D. Koornh.

20 Ia hy voorwaer, vryheyt om zijn ghebodt te ghehoorsamen, of dat te overtreden: straf, wonden ende doot, soo sy overtraden: maer zijn jonste, heyl ende leven, soo sy hem onderdanigh bleven.

a Maer soo sy door de zonde vielen int verderf, wonden ende doot: voor den boetvaerdigen beteringhe, genesinge ende het leven, inde ghehoorsaemheyt, lijden e[n]de doot zijns geliefden soons, daer toe van eeuwigheydt by zijns ontfermende liefde al gheschickt ofte verordent wesende. Wat dunckt u: is dat niet verordent wat conditie zijne creatueren souden hebben?

b Neemt hier by noch u Bullingers seggen self: (Dec.iij.Ser.x. Deus ab aeterno.)

c Dese wyse seyt in Ecclesiastico: En seght niet, ick ben afgheweken door den drang Godes, want ghy en behoort niet te doen 't geen dat hy haet. En wilt niet seggen, hy heeft my stoten, want hy en heeft den zondaer niet van doen. Of, hy en behoeft de godlose menschen niet. De Heer haet alle boosdaet, noch die sulckx hanteren en zijn hem niet aengenaem.

d VVaerom en keren wy onse redeneringhe niet averechts om, ende besluyten so als de sake is? God heeft van eeuwigheyt uyt zijn goetheyt ende miltheyt, daer door hy sich self begeert uyt te storten ende allen menschen tot heur saligheyt deelachtigh te maken, een mensche geschapen tot zynen beelde ende gelyckenisse, maer want hy voorsagh dat hy soude vallen inde schandelycke dienstbaerheyt, soo heeft hy uyt de selve zyne gratie ende goetheydt eenen verlosser verordineertt op dat hy also sich self ons sonde deelachtigh maken: dat wy zyn genade souden prysen ende zyn goetheyt dancken. Siet daer of Bullingher niet beter en heeft konnen sien waer toe God de[n] mensch hadde verordent ende wat conditie hy soude hebben dan alle uwer andere Uaderen [p]artydighe ooghen,

Gheref. Kalv.

21 Maer wat seghdy tot het laetste: dat Godes wil aller dingen nootwet is, met dat daer by staet. Acht ghy dat ghee[n] antwoordens waerdigh? de onse houden daer seer veel af.

D. Coornhert.

22 Sy moghen veel van menschen seggen houden,die weynigh houden van Godes segge[n] in zijn geschreven woort. Daer vintmen sulcx niet gheschreven, maer doorgaens het platte jeghendeel. Sonder, veel min tegen, Godes woort en gelden by my der menschen woorden niet.

a Des niet te min, na dien wy noch komen sullen opte nootsakelijckheyt, so stel icx hier nu uyte: om dan met een te beantwoorden. Hebdy meer anders, dat brengt by.

Geref. Cal.

23 Ick sal. Besa mede Augutstini woord[en] geen kleyn aensien gevende, vaert voort opte selve teghen Castalionem ende seyt also: H.143. Daeromme als ghy leert datmen de palen, van Gode bestelt, mach overtreden, sonder dat god sulcx wil, maer toelaet, so beroofdy gode: of van zyn almoghentheyt: of ghy maeckt hem lichtvaerdigh ende onstadigh, of ghy maeckt hem ten laetsten weder sich selve strydigh.

a Maer alle de stomme elementen berispen met luyder stemmen dese uwe bla[s]phemie, die, so vele eeuwen in heur staet, zyn ghebleecken, ende belyden dat zy sonder zynen expressen wille ende bevelen, niet altoos over de linie en mogen treden. Oock en lieght de helt in Israel niet, ende het en berouwet hem niet, 2.Reg.15.29. want hy en is niet een mensche, da[t] hem wat berouwen soude.

b Ende Paulus seyt, dat het niet moghelyck en is dat het woort godes te niet zy, Rom.9.6. Maer het soude moeten te niet worden in eenigh deel, waert soo dat oock het alderminste gheschiede buyten zijn wille, ja oock van die dinghen, die hy niet simpeylyck en approbeert. Siet, daer hebdy doch een ander van den onsen, met klare schriftuere teghen uwe meyninghe.

D.V. Coornh.

24 Uan't toelaten Godes is hier voor, vj.173. met sodanighen onderscheyt vant willen ende niet willen Gods, by my aenghewesen e[n]de metter schrift bewesen: dat hier onnodigh is een woort meer te bruycken tot wederlegh vande blasphemien, die Besa daer dicht uyt het ghevoelen, dat ick mede heb te moeten volghen. Dicht segge ick, te recht, want hy int minste zijn seggen niet en bewijst maer bewijst wel, dat hy de waerheydt der Godlijcker Schrift pooght te misbruycken, om syn onwaerheyt te doen geloven.

a Lieve seght doch, wat dient die sproocke Samuels tot bewijs van dat God het quade niet toe en laet? waer tuyght de H.Schrift dat God het quade (te weten de zonde) niet toe en laet, maer selve doet? nerghens. Wat noode soudet dan Gode zijn te berouwen, so hy 'tquade toe liet? heet dat de H. Schrift trouwelijck handelen?

[fol CCxxxivr]

b S[oo] mede, nopende de woorden Pauli, soude dan Godes woordt te niet sijn, so God toeliet het quade, dat hy self verbiet, ende daer mede wel claerlijck bewijst, dat hy niet en wil datmens doe? waer seyt het woordt Godes, dat Godt wil datmen quaedt of zonde doe? Nerghens. Wijst ons dan een eenigh woordt Godes, dat vervallen soude.

c Onbescheydelijck voert hy oock inne het stadigh gehoorsamen Godes der onredelijcke schepselen. Die hebbe een nootwet, de welcke zy gheen van allen en moghen overtreden: Uolght daer uyte, dat het soo mede is metten redelijcken schepselen? Is dat zo: hoe komt dan dat eenighe Engelen ende d'eerste Menschen sulcx hebben vermoghen?

d Dit is gheschiet. Dese hebben gezondight. Heeft dat God self gewilt ende ghedaen: wie anders dan G[o]dt self, ende niet de mensche, heeft die zonde ende dat quaedt ghewilt ende gedaen? maeckt Beza so ooc yemant anders dan Godt self oorsake van't quade ende de zonde?

e Schaemtmen sich dan sulck laster Godt op te dichten, so moetmen toelaten dat Godt het quade toelaet, maer self niet en wil noch en doet. Niet min lasterlijck is oock dat segghen Beze, dat Godts woordt te niet soude worden, so daer yet geschiede buyten Godes wille, oock in den dinghen die hy niet simpelijck en approbeert.

Gereform. Calv.

25 Hoe zoudy dat bewijsen?

D. Coornhert.

26 Aldus. Seght, is de zonde van Gode gheschapen?

Gereform. Calv.

27 Gheensins.

D. Koornh.

28 Alle wat gheschapen is, heeft wezen van den Schepper[,] alder wezen wezen. De zonde is schepper noch schepsel, zy heeft dan gheen wesen, maer is een ydel wezeloos niet. Die quaet doet, is of wort quaet. So Godt dan de zonde, die quaet ende niet is, selve wil, doet of approbeert, so wil ende doet dan God 'tgheen niet is, het quade ende d'ydelheydt, ende soude self oock moghen niet worden.

a Soude dat een schriftelijck gevoelen sijn van Gode: dat Godt het quade self wil ende approbeert? Wat gemeenschap heeft het wezen met d'ydelheyt, de goedtheydt niet het quade?

Gereform. Calv.

29 Dese saecken beginnen mijn begrip te ontrijsen, die ick nochtans onlancx heel wel waende te verstaen. Onse Sturmius spreeckter vrymoe[d]elijck af, heel breet ende naeck aldus: A.112.

a Alle wercken aller menschen, ende menschelycke beweghinghen, so inwendighe als uytwendighe, so goede als quade, het zy dan des ghemoets, des herten, of des willens, die worden b[e]stiert door des Goddelycken voorsienigheyts kracht ende werckinghe, so dat zy moeten verkiezen 'tgheen dat Godt wil. Daeromme was oock Adams herte int vallen, in dat Deel besloten van Gode: Na dese Sproken, Pro.16, 7, 9. Ier.10, 23. Act.17. 28. Psal.138, Pro.21, 1. Hier m[ed]e stemt oock Nicasius, zegghende: Door dese noodtwendigheydt der Predestinatie Gods heeft Adam ghezondight, ende is gevallen in de Schulde der Eeuwiger doot ende verdoemenisse, Oock mede de verworpene, ende sullen noodtwendelyck verdoemt werden, A.B.24, aenwijsende op Calvijns Instit, L.iij.boeck, 23. cap.dist.7, ende 8, dist.4. Ende noch: De verworpen Enghelen, die van natueren goedt sijn gheschapen (f.31) heeft hy (God) van der Eeuwigheyt verworpe[n] ende totter verdoemenisse ghepredestineert, ende na dat dese door Godes Predestinatie ghezondight hadden, heeft hyse uyten Hemel in der Hellen ghestoten, &c. A.B.30.31.

D. Coornhert.

30 Dat sijn lasterlijcke woorden van God: maer hebt ghy die sproken, die Sturmius daer stelt, op heur plaetsen nagesien met opmerckinghe of zy betuyghen 'tgheen dese Sturmius daer mede wil bewijsen: namentlijck, dat Godt self alder menschen, soo wel quade als goede beweginghen ende wercken selve werckt?

Geref. Kalv.

31 Twijffelt ghy aen sijn getrouheyt?

D. Coornhert.

32 Betrout ghy d'ontrouwe menschen in sulcke wichtighe saken so lichtvaerdeijck?

Geref. cal.

33 Brenghen alle ende elck van de selv[e] sproken dat niet mede?

D. Coornh.

34 Niet een van allen. Sy spreecken van Godes bestieren, van in hem te leven ende beweghen, ende van eens Konings herte te neyghen. Daer isser niet een die seyt dat God self alle der menschen wercken doet, of veroorsaeckt, niet een daer van 'tquade of zonde een letter wort geroert.

a So maecktmen van de Godlijcke schrift een mom-aensicht van Godlose opini[e]n, die men (onder een schijn van waerheyt) den niet erkauwende dierlijcke menschen voorbrockt. Dat alle der menschen wercken, so wel quade als goede, van de Godlijcke voorsienigheydt bestiert worden, betuyght de H. Schrift tot vele plaetsen, ende en ontkent geen Christen: maer onder die schoone waerheyt den menschen inne te beelden die leelijcke loghen, dat God den menschen (noch onverdorven sijnde als Adam ende Eva, ende de goede Engelen waren) oock de zonde ende 'tquade ingheeft, so dat z[yt] niet en mogen niet verkiesen, maer dat zy oock door Godes besluyt vallen mosten: dat segghe ick is een valsche schijn van de bedrieghelijcke loghen.

b Sulcx betuyght de Schrift nergens: ende moeten alle die ontkennen, die in der waerheyt God so goet kennen: dat hy alle goet veroorsaeckt ende werckt, ende gheenen menschen eenigh quaet ingeeft: vele min veroorsaeken of wercken soude.

c Neen, sulcx is niet Godes, maer de duyvels doen ende werc: ende dicht u Sturmius met sulc sijn hemelsturmen vanden God des hemels, eenen helschen duyvel: die ist, Sathan

[fol ccxxxivv]

ist, die als een vermomde Engel des lichts, den onwijsen menschen met zijne logenen verblint ende duystert.

Geref. cal.

35 Nochtans en meyne ick niet dat Sturmius dat zijn seggen anders ergens uyt heeft gehaelt, dan uyte schriften vanden Heere Besa. Die schrijft hier af vele tot vele plaetsen, ende onder meer anderen oock ergens alsoo: P.iij.dist.4.

a God is in zyne raetslagen geheel onveranderlyck: so dat hy daer inne niet bedroghen noch belet en mach worden, waer door het komt, dat al watter gheschiet, hy 'tselve van alle eeuwigheyt af heeft ghedecreteert of besloten.

D. Coornh.

36 De sproken beyde by Besa hier tot bewijs zijns voortstels aenghetoghen zijn beyde te vollen beantwoort in mijn eerste boeck vande Toelatinghe, te weten vant vallen der musschen (tal 16. ende d'ander van Godes doen aller dingen (tal.53.

a Nopende het seggen hier dat Godes raetslagen onveranderlijck zijn, is niet zijn maer Godes seggen in zijnen gheschreven woorde, ende houdet da[e]romme voor ontwijfelijcke waerheyt. Maer zijn bewijs uyt de sproocke totten Epheseren hier aengetogen, misbruyct hy schandelijck tot een valsche ende wederschriftelijcken sinne.

b Want heeft God al van eeuwigheyt gedecreteert of ghewilt al datter gheschiet, geschieden soude: soo moet Besa tegen de waerheyt seggen datter geen sonde geschiet, nochte noyt gheschiet en is: of hy moet al mede tegen de waerheyt segghen, dat God ghewilt heeft dat de zonde soude geschieden, die God over al verbiet, ende dat de zonde niet Adams, maer Godes werck self is.

c Ende moet voort so aen allen zijden tegen de waerheyt strijden, Gode oorsaecke maken vande zonde, ende boven dien oock dubbel ende strijdigh teghen sich selve: als die selve doet, dat hy ons verbiet t[e] doen ende 'tgheen hy van buyten schijnt te verbieden, innerlijcken door zijn almogende kracht beveelt ende nootsaeckt te doen.

d Hoe machmen den waren, goeden ende oprechten God des Hemels lasterlijcker onwaerheyt, arger quaetheyt ende trouweloser valscheydt opdichten dan Besa hier doet? dit lasterlijck misbruyck deser woorden Pauli hebbe ick breeder ghehandelt in mijn voorsz. boeck vande toelatinghe. Maer want ghy moghelijck dat niet en hebt ghelesen: wil ick sulcx hier, so kort als my doenlijck is, u verhalen, so u dat niet en verveelt.

Gereform. Calv.

37 Uan dat u boec hebbe ick gehoort, maer 'tselve noch noyt selve ghesien. 't Uverhael van sulcx sal my lief zyn.

D. Koornh.

38 Besa hadde aengetogen die sproke Pauli, Ephes.1.11. God doet alle dinghen na den raet zijns willes: om daer uyt te bewijsen dat God self alles doet, oock het quade sonder yet toe te laten, welck toelaten te gheschieden of het self doen Godes, verscheyden saken zijn.

a Ghem[e]rckt toelaten is een niet beletten van eens anders werck: maer self wat te doen, is een eygen werck te benaerstigen. Nu en benaerstight niemant om te doen worden 'tgeen hy self niet voor goet en oordeelt ende toestemt. Maer God laet somtijts toe 'tgeen hy niet toe stemt, 'tghene hy damneert ende verwerpt, na Calvijns eyghen verklaringhe (Le 7. Sermon. de Iacob ende Esau.

b Daer siet men de meester Calvijn opentlijck belyden dese toelatinghe Godes: die zijn jonger Besa, ja oock hy selve doorgaens met al zijn konst wederspreeckt. So oneens is de jongher met de meester, ende dese met sich selve. Wie oordeel hebbende, mach sodaniger leeraren leeringhe ghelooven?

c Maer de Godlijcke schrift tuyght opentlijck dat God eenighe dingen toe laet, die van selfs zijnen wille niet en zijn. So heeft hy toegelaten onsen eersten ouderen het eten van de verboden a vruchte, den Ioden een b Koning, ja oock een c scheybrief, den vyant des d onkruyts sayen, ende anderen anders meer, a Gene.3.6. b 1.Reg.8.6.7.8. c Matt.19.8. d 13.30.

d Dat alles tuyght de Goddelijcke schrift: ende dat wederspreeckt Besa (H.108. zijn zy oock wel bedacht die van Godes doen self den menschen teghen en de boven Gode self ghelooven? sonderlinghen noch na dien nootsakelijck uyt het segghen Bese volght, dat God selve werckman ende d'eerste oorsake is vande zonde ende 'tquade?

e Want wie anders mach dat zijn dan God self soomen seyt dat God self alle doet (niet altoos toelaet) datter gheschi[e]t? ende so men kent datter sonde gechiet, wie mach dat dan oock ontkennen?

Besa meynende die plompe Godslasteringhe te verschoonen, bestaet te subtiliseren ende een onderscheyt te maecken tusschen het wercken Godes door, ende zijn wercken in, den quaden. Maer wat mach hem die spitsvoudigheydt van zijn soo grove blasphemi[e] Godes verschoonen?

f Doet God dan oock selve niet dat hy door een ander doet? seyt Besa, F.f.130. niet, wat yemant door middelen doet dat hy dat oock doet? so God self de Ioden, als zy noch zijn goede ende onnoosele schepselen waren, uy[t] schapen verandert heeft in wolven, om zijn onnosel lammeken (Christum) te vermoorden: (so Besa dit werck, hy Gode alleen geheel toeschrijven[d]e duydet) wie anders sal dat moordelijck werck aen Christum dan gedaen hebben, dan God selve? magh den liefhebbende Gode ooc felder ende lasterlijcke wreetheyt opgedicht worden?

g Om sulcke blasphemie Gode op te leggen met eenen valschen schijn der schriftueren, misduydet Besa dese woorden Pauli: niet jege[n]staende die daer niet een woort en spreect van yet quaets, maer niet dat van Heylighheyt, van liefde ende andere Godlijcke saken, die God werckt in zijnen heylighen, Isai.26.12. Psa.36.5. Gal.2.20.

h Soude daer uyt moghen besloten worden, soo dat Besa hier blindelijck bestaet te [d]oen, dat de goede God het quade altsamen oock selve doet, werckt ende veroorsaeckt in

[fol ccxxxvr]

den Godlosen? neen, van die goede boom en komen gheen quade vruchten, Matt: 12.33. dat is onmoghelijck.

i Besa is orghvuldigh (so hy sich ghelaet) voor d'eere Godes, meynt datmen Gode, met Epicuro een trage ledigheyt opdichten, of hem van zijne almogentheyt beroven soude moeten: so men gheloofde datter yet, soo wel quaet als goet, ter werelt gheschiede, dat God niet self en wilde noch en wrochte. Dit is waerlijck wel een onnutte sorge.

k Want niet minder goet en ist datmen ledigh sy int quade, als datmen besigh zy ende doende int goede te wercken. Soo en is oock quaet doen geen moghentheyt, maer rechte kranckheydt, want God, diet al vermagh, en vermach 'tquaet doen niet, vermidts zijn onghemeten goetheydt. Dat onvermoghen betuyght zijn almoghentheyt ende is Godes hooghste eere: ghelijck der liefden hooghste lof oock is, dat sy niet en mach haten.

l Mach dan Godes goetheyt niet quaets altoos doen: so moetmen nootlijck besluyten, dat God niet quaets altoos en doet, maer stille nde ledigh is int quaet te doen, of te veroorsaken. God haet het quade, Psal.44.8. so mach hy geen wil hebben om yet quaets te doen. Mach oock yemant den almachtigen dwinghen om teghen zijn wille het quade, dat hy haet, te doen?

m Boven alle sulcx, so moetmen segghen: indien Adam niet altoos en mochte doen buy ten Godes wille, door zijn toelatinge: soo en heeft hy niet moghen sondigen, noch ghesondight. Maer dit blijckt opentlijck valsch inde H. schrift. Heeft God dan oock dat sondigh werck in of door 'tis hier alleens) Adam self ghedaen? wie anders dan God selve mach dan ghesondicht hebben?

n Soo sietmen hier noch al mede, dat Besa, poghende sonder noot, int lochenen van Godes toelatinghe vant quade, een gewaende Godslasteringhe te vermijden, valt in grove ende nootvolghelijcke lasteringhe Godes.

o Wilmen het woordeken, al, in dese sproke Pauli, so onbescheydelijc teghen de naecte ommestanden, trecken op allen dingen, niet over al uytghenomen, so Besa hier opentlijck doet, men sal van ghelijcken moeten houden dat de Apostelen alle dinghen, niet uytgenomen, wisten, Ioan.15.18. dat alle de Ioden, niet een uytghenomen, uytginghen uyt Iudea ende Ierusalem tot Ioannem ende van hem ghedoopt waren, Mat.3, 5. dat alle vleesch, oock Koeyen ende Paerden vleesch: niet uytgesondert, den H. geest ontfing: Act.2.17. dat alle menschen, niemant buyten gehouden, in Christo levendigh worden, 1.Cor.15.22. dat alle vleesch dat leven hadde, Noe met zijn ghesinde ende dieren in d'Arcke, daer mede inne gerekent zijnde, inde sontvloet is verdroncken, Genes.6.17. dat alle dinghen, ende daer onder de duyvelen mede begrepen zijnde, nieu gheboren zijn, 2.Cor.5.17. dat Paulus in allen dinghen, niet altoos uytghenomen, oock niet hoerderye, dronckensckap, etc. eenen yeghelijck behaegde, 1.Cor.16.33. ende dat alle menschen, daer onder oock de onboetvaerdige Godlosen self als die zijn gherestaureert, mede sullen saligh wesen.

p Alle sodanige met veel meer andere sulcke lelijcke ende onware sake salm[e]n moeten gelooven waer te zijn, so men dese valsche glose Bese opte voorsz. woorden des Apostels voor waerheyt wilde toestemmen.

q Dit laetste stuck volght het versken, dat Besa hier toe voort brengt. Dat en sal hy niet toelaten (ende dat te recht) gheduydet te worden op allen menschen, maer alleenlijck opten verkorenen. Want dat is daer oock des Apostels meyninghe. Met wat schijn van waerheyt mach hy dan het navolghende woordeken, al, trecken oock opter verwerpelingen sonden?

r Wie sagh oyt schriftuerlijcke sproke onschamelijcker misbruycken, om een valsche opinie waer te doen schynen dan u Besa hier onlochbaerlijcken doet? ende soude hier inne noch yemant sulcx verstaende Bese so plompen onwaerheyt door zijn valsch duyden der H. Schrift gheloove moghen gheven? dat mach ick niet gheloven.

Geref. cal.

39 'tEn is Besa alleen niet die de voorseyd sproke so verstaet, maer oock mede meer anderen vanden onsen, als Sturmius, Calvinus, etc. als ick nu betoont hebbe, maer oock mede Augustijn selve, so zijne woorden mede brenghen: dat Godes wille een noodtwet is der dingen.

D. Coornhert.

40 Ia der dinghen die goet zijn, maer hy en seyt niet (als u volck) alder dingen, so wel quade als goede, wat helpt u dan Augustini seggen? die en verstaet daer niet mede [d]e quade dinghen. Ende of hy sulcx al daer by mochte meynen, soo en wil A[ugu]stijn, self niet gelooft zijn buyten, veel m[i]n teghen, de H. Schrift.

Geref K.

41 Waer blijcket dat Augustinus met de voorsz. zijne woorden, de quade wercken of zonden der menschen niet en heeft ghemeynt?

D. Coornh.

42 Daer hy dit schrijft: Ten is oock niet te⁺ twijfelen, of God en doet oock wel int toelaten va[nde]n dinghen die qualijck geschieden. Hy en seyt niet als ghyluyden int doen, maer int toelaten. Augustinus dan seyt, daer teghen lochent ghyluyden, dat God het quade toe laet. Dat is gheseyt ende bewesen van Augustino die door ende door Godes toelatinghe van't quade leert.

a Nopende Sturmij vermetele onwijsheyt heeft nu al haer eyghentlijcke antwoorde, maer dat Calvijn dese sproke Pauli voorsz. self mede heeft willen trecken tot die Godslasteringhe opinie dat God self alle dinghen, oock de quade, doet ende veroorsaeckt, is om

+ Enchir. ad Laur. cap.92.

[fol CCxxxvv]

zijn ghewoonlijck misduyden der Schrift niet te verwonderen. Ghemerckt hy ooc selve dese selve sproke recht anders (namentlijck vande goede gaven Godes ende werckingen alleen, so de waerheyt oock is) wel duydelijc heeft beduydet: so hy door zijn dicmael schrijven niet alleenlijck plattelijck tegen sich selve, maer oock tegen de H. Schrift selve, die hy uyt wil legghen, my nu al ghewoon ghemaeckt heeft zijn wijse te zijn, dat hy de H. Schrift buyght na zijnen hoofde, maer niet zijn hoo[f]t na de Schriftuere.

Geref. Calv.

43 Hoe lichtelijck seghdy dat?

D. Koornh.

44 Merckt hoe lichtelijck ick dat bewijse. Calvijn schrijvende tegen de Libertijnen, die mede dese woorden Pauli, Eph.1.11. tot de selve opinie, als de uwe misbruycken, namentlijck dat God self alles doet, ooc mede de sonde ende 'tquade, schelt heur hart daeromme, ende seyt also: Advers.Libertinos, pag.91.verso.

a Maer seggen sy, de Schriftuere verkondight dat God int alghemeen alle dinghen werckt in allen. Ick antwoorde dat zy de Schriftuere verkeerdelijck ende valschelijck daer toe (namentlijck dat God oock doodtslagh, hoerderye, etc. selve doet) te passe brenghen, ghemerckt als Paulus dese sproke ghebruyckt, alleenlijck spreeck vande gaven des H. geest, 'twelck oock de plaetse self genoegh betoont: alwaer hy den Corinthiers vermaent die wel te ghebruycken, alsoot gaven Godes zijn.

b Want so hy seyt, niemant en mach een eenigh woort tot Christi lof voort brengen, dan spreeckende door den H. geest, van wien alle goede dinghen voortkomen. Ende seker, soo veel het goede beroert, dat lyden wy seer gaerne dat gheheelijck Gode toegheschreven werde.

c Maer hoe sullen sy betonen dat het quade uyt Gode wert gheboren? waer sullen zy bewijsen dat God steelt inden dief? dat hy in den rover ende moordenaer den onnoselen doot slaet? Also en verschoonen sy met dese deckmantelen niet alleenlijck niet, heur blasphemien, maer sy vermeerderen die krachtelijck ende maken die noch de helft te swaerder.

d Dat schrijft u Calvijn, ende daer mede bewijse ick so lichtelijck als warachtelijck dat hy de Goddelijcke schrife zijn opinie onderwerpt, maer dese niet onder de heylighe Schriftuere. Dat heet zijn setel stellen inde heylighe plaetsen ende metten menschelijcken vernuft over 't Godlijcke verstandt te heerschappen, wat hebdy hier teghen te segghen?

Gereform. Calv.

45 Dat ick wel soude wenschen hem selve hier tegenwoordigh daer op te horen.

D. Koornh.

46 Het is een selve sproke die Besa opentlijck met, ende Calvijn wat schalckelijcker zonder aenwijsinghe der plaetsen oock beyde [s]elve misbruycken, omme daer mede te bewijsen het selve, dat de goddeloose Libertijne[n] daer mede pogen te bewijsen, namentlijck, dat God selve het qu[a]de doet.

a Calvijn zijn eygen ende Bese doen inden Libertynen berispende, ende dat met groot recht, seyt dat sy die Sch[r]iftuer verkeerdelijc misbruycken: also Poulus daer niet en spreect van quade dinghen, maer vande gaven des H. geests: ende dat sy Li[be]rtynen: bestaende met sulcken valschen dec[k]-[m]antel heur blasphemien te verschoonen, de selve verlelijcken ende dubbeleren.

b In alle 't welcke Calvijn niet en schrijft dan loutere waerheyt tegen den Libertynen die sulcx doen. Moet dan [m]ede alle sulck segghen Calvijns oock [n]iet loutere waerheydt zijn, teghen Calvij[n] selve, teghen Besam selve, teghen Sturmium ende alle sodanige heure ae[n]hangeren sel[ve], na dien sy selve mede leeren 't selve dat de Libertynen leeren, al ist schoon wat bedecktelijcker, ende dat onder het valsche Mom-aensichte van die selve sproke Pauli ten selven eynde te misbruyc[k]en?

c So [ye]mant hier nu seyde, dat de groote maer konstighe Libertijnen, de kleyndere ende botter berispten, om niet inden gront haerder leere eens te schijnen: lieve segt doch, du[n]ckt u da[t] Besa, die op zijn meesters borste langhe heeft gheleghen, den selven: zynen meester, ende sich self in hem oock soude m[o]gen verschonen van gesaeyt te hebben dat duyvelsche zaet der Libertinerye? vermooghdy sulcx, spreect, ick hoore toe.

Gereform. Calv.

47 Ick vermach dat so weynigh by heur te ghelijcken, als icx gaerne Besam selve soude hooren doen. Doch dunckt my dat sy sich al eenighsins met redene zouden mogen verschoonen.

D. Coornh.

48 In so wichtige sake en gelt gheen menschelijcke redene tegen de Goddelijcke schriftuere. Des niet jeghenstaende laet hooren die redene.

Gereform. Calv.

49 Calvijn schrijft, so Besa verhaelt, H. 107. dat de boosdaet sulcx wort gerekent om 'tquade eynde daer 'tselve toe streckt. Soo Besa sich self mede voorder verklaert, F.124.125. dat in desen de wille Godes aengemerckt zijnde, het quade oock ten goeden eyde streckt, alhoe wel dat van selfs quaet is, ende dat het goet is, datter quade dingen zyn, want God en soude anders niet toe laten datter quaden zyn, &c.

a Daer mede stemt oock Sturmius, A.103. schrijvende: God wil de zonde, vermits zyn decreet, om wat anders willen: soo veele als hy ghewilt heeft, dat gheschieden soude. Hy wilt om het goets willen datter uyt volgt te weten de executie vande Godlijcke rechtvaerdigheydt ende bermhertigheyt. In sulcx stemt oock P. Martyr. Clas.1, loc.xiiij:dist.32. ende Clas.iij.loc.j.dist.37. oock Calvijn Instit.iij.boeck, xxiij.cap.dist.8. seggende: Om dat God dat (te weten den val van d'eer ste menschen) oordeeld[e] also nut te syne, etc.

[fol CCxxxvir]

om dat hy sagh dat de eerlijckheydt zijns naems daer door te recht verklaert wort.

b Daer meyn ick immers dat ghy redene ziet, genoeghsaem tot bewijs, dat het quade, al wil ende doet het God self, gheen quaedt en is over Godes zijde, overmidts hy dat ten goeden eynde doet.

D. Koornh.

50 O schandelijcke verschoninghe Godes, dat God selve het quade soude willen ende doen, op datter goet uyt soude komen. Rom.3.8. so soude der Tyrannen Christen dooden voor heur geen quaet doen zijn:gemerckt sy dat doen (so Christus seyt, Ioan.16.2. op datter goet uyt kome, namentlijck een dienste Godes, want sy meynen Gode een dienst daer aen te doene.

a So hebben dan oock de Catolijcken, ja oock die van Geneven selve, ende die van Bern, doodende, die sy meynden ketteren te zijn, over heur zijde wel daer aen ghedaen, al warent oock Christenen gheweest die sy dooden, ghemerckt sy dat ten goeden eynde, te weten, tot Godes eere ende dienste, hebben ghedaen.

b So en hebben dan oock Achaz [e]nde Manasses, 2.Par.28, 3, 33, 6. die heur kindere[n] doort vuyr Gode opofferden, gheen qua[e]dt maer goet daer aen ghedaen: want zy met sulcke moordelijcke offerhanden Gode een dienst meynden te doen.

c Souden dan sulcke wederschriftelijcke redenen het lasterlijck leeren uwer leeraren eenighsins moghen verschoonen? niet en mach 'tselve leelijcker ende vuylder bekladden ende te schanden maken.

Gereform. Calv.

51 Menschen moghen missen in heur meninghe, soo sy oock meest doen, maer God geensins.

D. Coornhert.

52 Daerom en magh oock God gheensins voor goet oordeelen: dat hy zijn goedtgeschapen Adam, eer hy yet quaets ghedaen hadde, self quaet soude maken ende verderven: Onmoghelijck is ooc dat eenigh goet ding door des genes doen die goet is, quaet soude worden, soo hier nu al, ix.18.v. met bundighe waerheyt uyt Augustinus self is ghebleken.

a Maer hebdy oock ghemerckt dat Beza daer int wederspreken vande toelatinge Godes, de selve daer teghen weder ope[n]tlijc ende buyten zijn weten belydet?

Geref. Calv.

53 Waer goet hy dat?

D. Koornh.

54 Met dese zijne woorden selve: want God en soude niet toelaten (te weten soot niet goet ware) datter quaden zijn. Hy en seyt niet God en soudet self niet maken, maer hy seyt, Go[d]e en soudet niet toelaten datter quaden zijn.

a Dat seyt oock Augustin[u]s, als nu is gesien tot veel plaetsen. Die schrijft oock (de bono Perseverantiae, Lib.ij.cap.vj.) datter niet en gheschiet, dan dat God self doet, of dat hy toelaet te gheschieden. Nu laet (na Bese eyghen bekennen al hier) God het quade toe, doet het God self, so en laet h[y]t niet toe, maer laet hyt toe, soo en doet hy't self niet.

b Dit wederspreeckt Beza al aen een, soo wederspreeckt hy sich self daer ope[n]tlijc van een selve sake, nu ja, dan neen, seggende: verdienen soodanigher oock gheloo[v]e by den menschen?

c Som[m]a, laet God het quade toe, so dat hy't selve niet en doet, welck toelaten Besa hier toe laet: so is u leere sulcx lochenende opentlijcken valsch. Wildy die waerheydt niet belyden, maer seggen (soo ghy oock doet) dat God het quaedt niet toe en laet, maer selve krachtelijck doet, soo moet ghy segghen dat God het quade wil, ja oock selve doet, want het willen van diet al magh, is doen self.

Gereform. Calv.

55 Dat sy verde schrijft Besa (E.12.5. want dat is van alle Godslasteringhen d'aldergrouwelyckste, maer toeft een weynigh lieve, tot dat ick verklare 'tgene ick so warachtelyc ende Godvruchtelyck hebbe gheseydt, datmens niet en mach lochenen, sonder te ontkennen dat God des werelts rechter is.

a De name des willens wert somtydts in een seer breede betekeninghe verstaen, voor 'tgene dat God decerneert, met wel[c]ke betekeninge men gantselyck moet segghen, dat God alle alle dinghen wil, dat is: datter niet en magh gheschieden, dat God niet en wil dat geschiede, of dat God niet almachtigh en is, so daer yet, hoe luttel dat oock zy gheschiet, dat God niet en wil, dat sal gheschieden.

b Siet dat is Bese eygentlijcke meyninge vanden quaden dingen.

D. Coornh.

56 Nopende Bese bekentenisse van dat het d'aldergrouelijckste [Go]dslasteringhe zy, datmen seydt dat God het quade wil, is de waerheydt: neemt oock daer voor aen, ende segge hem aen, Calvino aen, ende allen d'andere uwe leeraren met heur in dese leere eens ghesint wesende: dat sy leeren daer uyt sulcke grouwelijcke Gods-lasteringhe nootsaeckelijcken volght.

a Dit is nu al dickmalen onder onse t'samenspreken mede ghebleecken, ende sal noch blijcken, ende sal noch meer blijcken, oock selve noch in dese woorden Bese, by u nu voortghestelt, inne-houdende: dat God alle dinghen wil, dat is datter niet en magh geschieden dat God niet en wil dat gheschiede: of dat God niet almachtigh is.

[fol ccxxxviv]

[c] Alsoo segge ick voor 'teerste onlochbaer te zyn dat in Adam, als hy noch onbedroven was, quaet is gheschiet waer door hy quaet is gheworden. Behalven dat so tuyght oock de H. Schrift, Psal.5.5 dat God, een God is die geen quaet en wil: ende dat een goede boom ghee[n] quade vruchten en mach voort brenghen. Matt.7.17.

d Dit quaet dat gheschiet is, ende voortgebracht, is de quade vrucht ende 'tquade werck van Adams wandelbare, quaet wordende, of van Godes onwandelbare goetwesende, wille: s[u]lcx dat Adam dat quaet self heeft ghewilt, sonder ende buyten Godes wille, of dat het God self heeft ghewilt buyten ende sonder Adams wille.

e Seghdy 't eerste, soo heeft God dat quaet werck Adams niet ghewilt noch veroorsaect, maer heeft dat toegelaten: om niet te veranderen zijn eeuwighe wille, waer door hy gewilt hadde dat Adam vrye keur ende macht soude hebben om te vallen of staende te blyven.

f Maer seghdy het laetste, namentlijck dat God self wilde dat Adam quaet doen ende quaet worden soude: so spreeckt ghy tegen de waerheyt der klare schrift, die vande goeden Gode tuyght, dat hy gheen quaet en magh willen.

g Hoe soude hy, die de goetheydt selve is, quaetheyt moghen willen, voortbrengen of veroorsaken? machmen van doornen gheen druyven pl[u]cken: ende soude men van druyven doornen mo[g]hen plucke[n]? Mat.7.16.

h Ghyluyden moet dan segge[n] dat Adam gheen quaet en heeft ghedaen, ende sult da[n] de H. Schrift moeten logen-straffe[n]: of ghy moet segghen dat God selve 'tquaet heeft ghewilt ende ghedaen, ende sult dan de Godlijcke [n]atuere 't quaet moeten toe schrijven, 'twelck een grouwelijcke Gods-lasteringhe is. Ende dit zy nu ghenoegh tot bewijs dat de goede God gheen quaet heeft mogen willen: vermidts sulcx hier voor genoegh af is ghebleken.

i Nu koom ick a[e]n Bese voorghestelde ongheschic[k]theyden. Die doch by my in onse derde ghesprake tal.53. nu al te vollen zijn beantwoort. Nopende d'eerste, dat God niet almachtigh zijn en soude, indien daer yet g[h]eschiet, dat God niet en wil dat geschieden sal, en sluyt niet altoos.

k Want doe God eenmael wilde dat Adam keur ende macht soude hebben om Godes ghebodt te gehoorsamen ende staende te blyven, of dat te overtreden ende te vallen, doe gaf Godes wille self Adam macht om te doen dat God niet en wilde, ja dat hy hem verboot.

l Dese vryheyt des eersten menschen leert u Catechismus, leert u Calvinus, ende leert al zijn aenhang selve. Soo voor nu al is ghebleken, v.11.12.iij.68.9.56.9. seght nu doch, ick bids u, maeckte God daer mede, dat hy met zijnen wille Adam die macht ende vryekeure gaf om buyten of sonder Gods wi[lle] te sondigen, sich selve onmachtigh? of benam hy hem selven daer mede zijn almogentheyt? siet wat onwijser bewijs Beza voortbrenght uyt zijn duyster vernuft, teghen de klare G[o]dlijcke schrift, om zijn Godlasterlijcke opinie staende te houden.

Geref. calv.

57 Wy en doen niet recht dus diep te waden inde grondeloose diepte vande wille Godes, wy en behooren niet (schrijft Calvijn, L.iij.23.dist.5. te disputeren vande wille Godes of hy rechtvaerdigh is of niet, want so dickmael als vande wille Godes wort gesproken: so wort onder synen name de opperste reghel der rechtvaerdigheyt genaemt, ende schrijft noch elwaerts, N.53. dat Godes wille d'opperste ende beste regule is van oprechtigheyt. De selve schrijft noch, L.iij,23.dist.9.

a De verworpene willen sondighende onschuldigh zijn, om dat sy den noot tot zondighen niet en konnen ontgaen: voorneemlyck dewijle hem door de ordeninghe Godes sulcke noot opgheleyt wort. Maer wy segghen, dat sy daer door niet te recht ontschuldigh en worden, want de ordeninghe Godes, door de welcke sy klaghen dat sy daer door tot het verderf verordent zijn, heeft haer rechtvaerdigheydt, dewelcke ons wel onbekent, maer nochtans seer seker is.

D. Koornh.

58 Ons gheschille is, nu of de wille Godes self alles wil ende doet, niet over al uytgenomen, ja oock niet het quade self of de sonde, die daer gheschiet. Ende want het quade ooc gheschiet, soo wort gheseydt uyt sulcke uwe leere nootlijck is te volghen, dat God selve oorsake ende werckman zy vant quade of de zonde.

a Dit bekent Besa self oock (ix.55. een grouwelycke lasteringhe Godes te zijn. Die schaemdy u te belijden, dat uyt u leere moet volghen, wederspreken en mooghdy't niet) dat doet u met Calvino, anderen verbieden vande wille godes te disputeren, of die rechtvaerdigh is dan niet.

b Dat waer oock onnodigh, so wy bleven by de wille ende rechtvaerdigheyt godes, die god selve ons in zijnen gheschreven woorde klaerlijck heeft gheopenbaert, maer die vindy over al teghen dese uwe opinie vande Predestinatie te strijden. Dat doet u luyden verlaten de voorsz. gheopenbaerde wille ende rechtvaerdigheyt godes: omme u te behelpen met een ander, die verborgen is.

c Maer te vroegh zydy op om van god[es] verborghen willens rechtvaerdigheyt te disputeren: sonder eerste te bewijsen datter een verborghen wille godes is, die self alles, soo wel quade a[l]s goede wercken, doet, niet uytg[h]enomen: van sulcken wille godes tuyght de H. Schrift nergens. Dit weet u volck wel. Daerom noemen sy dese voorschreven wille godes de verborghen wille godes.

d Lieve seght doch, is sy verborghen, wat weten sy dan dat sy is? immers hoe moghen sy die self bekennen datse verborgen is, weten hoedanigh dat sy is? ende op sulcke hem self bekende blinde onwetenheyt bouwen sy heur leere, ende leden als blinden heur navolgende blinden blindelijck in blintheydts verderfgraft.

[fol ccxxxviir]

Geref. calv.

59 Neen so niet, maer uyt vaste redeneringhe, die niet en mach feylen, te weten dese: soo de doender is, so is oock zijn werck ende so de boom is, so zijn oock hare vruchten. Nu ghetuyght de Godlijcke schrift doorgaens dat God rechtvaerdigh ende goet is. Moet dan niet nootlijcken waer zijn, al is ons de wille Godes verborgen, dat nochtans zijn wille ende wercken: als de vruchten zijnde, rechtvaerdigh ende goet moet zijn? mach yemant dat wederspreken?

D. Koornh.

60 Neen, met gheen waerheyt. Maer men wederspreeckt met waerheyt, u volcx versieringhe, dat God het quade wil ende doet, ende daeromme ooc, dat God selve niet alles en doet datter gheschiet. Kendy niet dat God ons in zijn gheschreven woort gheopenbaert heeft, hoedanigh zijn rechtvaerdigheyt ende wille totten menschen is?

Geref. calv.

[a] Wy doen.

D. Coornh.

b Dat die gheopenbaerde zijne rechtvaerdigheydt ende wille also inder waerheydt is, ende niet anders dan God die in zijn beschreven woorde heeft gheopenbaert?

Gereform. Calv.

c Ia.

D. Coornhert.

d So moet dan de verborgen wille Godes die ghy voort brenght, recht anders te zijn dan de gheopenbaerde inde H. schrift, valsch ende onwarachtigh zijn.

e Wildy dese uwe grove dolinghe dan noch niet eens mercken? wildy niet mercken dat ick jeghen u voorschreven valsche redeneringhe, met oprechter waerheyt mach besluyten aldus:

f De ware rechtvaerdigheyt Godes, waer na God rechtvaerdigh met recht wort ghenaemt, en doet noch veroorsaeckt geen quaet noch zonde altoos. Dus volght noodtlijck dat God gheen quaet noch zonde altoos in yemanden doet of veroorsaeckt, nochtans geschieter quaet of zonde: Godes wil en doet dan niet alle datter gheschiet. U leere houdt nochtans so. U leere is dan valsch ende onwaerheyt.

Geref. K.

61 Ghy maeckt dese saecke dus valsch ende laterlijck. Souden de onse dat oock niet eens ghemerckt hebben. Ten zijn gheen beesten gheweest. De Heere Theodore de Beza, so vermaerde ende hoogh-gheleerde man, en heeft niet sonder redene geschreven, F.123.

a Datter niet altoos en geschiet buyten Godes wille ende weten (dats roeckeloos ende by gheval) maer so alst God van eeuwigheyt heeft ghewilt, schickende aldermachtelyckste ende aldercrachtelijckste alle de middelsaken, so dat die nootsakelyck, so vele zyn decreet of wille aengaet, tot heuren gedestineerden eynde komen, sonder dat hy nochtans daerom een wercman of toestemmer eenighs quaets is. VVant hy altydt alder rechtvaerdelyckste doet, het sy dan oock door wat gereetschappen of instrumenten hy zijn werck volvoert.

b Daer schrijft hy noch al mede dat het god doet, maer seyt daer by immers wel uytdruckelijc, dat mooghdy niet ontkennen, dat God des niet te min gheen werckman of oorsaker van't quade is.

D. Koornh.

62 So seyt hy doch, oock Calvijn ende alle heuren aenhangeren. Maer hoor nee[n] seggen tot een selve werck daer sy oock ja toe seggen, en maect sulck ja geen neen, indien het ja seggen waerheyt is. Menschen woorden en veranderen der dinghen nature niet.

a Of men van een siecktgeneser met waerheyt seyde, hy heeft veele menschen venijn inne ghegheven, ende midtsdien vele gedoodt: maer des niet te min en is hy geen wercman of oorsaker vander vergifter luyden doodt: Lieve seght doch, soudy sulck zijn segghen moghen gheloven?

b Is elck niet een werckman ende oorsake van zijn selfs werck? doet het God selve al datter gheschiet, soo doet de mensche niet. Doet de mensche dan selve ooc yet, dat God niet en doet: so en doet het God niet al datter gheschiet.

c Daer gheschiet sonde ende quaet. God, seydt Besa ende uwe leeraren, doet al datter gheschiet. So doet de mensche zonde noch quaet, maer God diet al doet. Of wildy nu seggen dat het God niet alles en doet, of oorsake is van alle datt[e]r gheschiet, maer alleen vant goede?

Geref. calv.

63 Neen, ick mach niet lochenen 'tgeen warachtich ende my voor sulcx kenlijck is, maer de Heere Besa schrijft aldus: I.ij.cap.j.prop. De weghen Godes almachtigh zyn gans niet te ondervinden, sonder wiens eeuwigh ende onveranderlyck voornemen ter wereldt niets van yemants en gheschiet, noch int algemeyn, noch int bysonder, oock die dingen niet uytghenomen, die boos ende midtsdien verdoemelyck zyn, niet so veel die vanden goeden ende altydts rechtvaerdighen God verordineert werden [m]aer so veel als die vanden duyvel ende andere boose instrumenten geschieden. Ende, Gods eeuwigen raet voornemen ende wille is de fonteyne van alle oorsaken, in de lijst.

a Daer siedy immers mede noch zijn meyninghe te wesen dat God het boose ordineert: maer dat sulcx vanden Duyvel ende boose instrumenten geschiet. Segt nu, houdy het ordineren Godes vant quade ten goeden eynde voor quaet doen?

D. Coornhert.

64 Neen, maer voor goet doen ende voor een werck dat Godes Almogentheydt, wijsheyt ende goetheyt wel betaemt. Maer seght ghy, soo god self niet en doet die boose ende verdoemelijcke dingen, maer die alleenlijc ordineert: mooght ghy, Besa, of anderen dan oock met waerheyt seggen: dat god self doet al de dinghen die ter werelt gheschieden?

[fol ccxxxviiv]

a Adams sonde is geschiet. god heeft die ten besten eynde gheordineert. Is dat ordineren godes, self godes werck vande zonde: hoe macht Adam ghedaen hebben? hevet dan ooc Adam ghedaen, hoe macht god self ghedaen hebben? hoe mach dan god self doen al dat ter w[er]elt gheschiet? so komt de loghen over allen zijden te kort uyte ende in schanden.

Geref. Calv.

65 My dunckt ghy niet en merckt op dese woorden Bese, daer by staende, maer alsoo vanden duyvel ende van andere boose instrumenten gheschieden.

D. Koornh.

66 Veele meer dan ghy meynt. My is niet onbekent dat Godes wijse goetheydt de boose instrumenten so wel als de goede oock wijselijck ten goeden ghebruyckt. Soo ghebruyckt God den boosen Enghel tot rechtvaerdighe straf aen den Godloosen Achab, 3.Reg.22.22. daer hy den goeden Engel besighde tot de eeren-bootschap aen den eerwaerdighe Maget de Moeder, Mat.1.26.

a Maer voor dat die Duyvel quaedt was, gheschiede zijn quaet worden. Seght nu dede God self dat werck vande Duyvel tot een quaet instrument te maken, ende niet de Engel: of dede dat de Engel ende niet God? segdy het eerste, wie anders dan Gode maect ghy met Beza ende de uwen werckman ende oorsake vant quade? seghdy dan oock het laetste, hoe mooghdy dan seggen dat het Godt self alles doet, oock het quade, ende niet altoos toe en laet?

b Maer scheydende vande gheschiedenisse des Hemels ende der Enghelen, kome ick opter aerden totten menschen. Onse eerste ouderen waren goede instrumenten van den goeden Gode goet ende wel gemaeckt. 'tIs gheschiet dat sy quaet zijn gheworden, ende dat door een quaet werck. Dede God self dat werck so en deden zijt niet, so is God self, niet zy, oorsake van dat quade.

Hebben sy dat self heur selve ghedaen, soo hevet God niet ghedaen: ende dan moet ghy u beyde opinien belyden valsch te zijn, ende segghen dat God selve niet al en doet dat ter wereldt gheschiedt: ende dat God het quade niet self en doet, maer toelaet te gheschieden.

Gereform. Calv.

67 Daer Besa den Duyvel een boos instrument seyt te wesen, gheeft hy klaerlijck ghenoegh te kennen, dat niet God, maer de Duyvel oorsake ende werckman is geweest van 'tquade ende zonde onser eerste ouderen. Mooghdy ontkennen de Duyvel het middel ende instrument geweest te zijn van heur sonde ende quaet worden?

D. Koornh.

68 Ick en heb des wil noch macht. Dit quade intstument en bruyckte sich self niet ende en worde tot dat verderf Adams ende Eve van Gode niet ghebruyckt: of Godt ghebruyckte het tot heur beyder verderven:

a Ghebruyckt God dat niet, so was God gants ledigh sonder selve yet tot dat verderven zijnre goede schepselen te doen, maer liet dat toe, ende dan laet God het quade toe, ende en doet selve niet alle datter gheschiet. So zijn noch al mede die twee voorneemste opinien uwer leere hier valsch ghebleken, te weten dat God niet altoos toelaet, ende dat het God alles wil ende doet.

b Maer soude Beza of yemant uwer, ni[e]t dat willen segghen, maer dat God selve de duyvel, als een quaet instument gebruyckte tot het sondigen ende quaet worden van Adam ende Eva: wie an[d]ers dan God, als de werckman selve, maect ghy dan oorsake van de zonde ende 'tquade?

Gereform. Calv.

69 Neen ick hebbe hier voor [u]yt Besa gheseyt dat God altydt, door wat instumenten hy oock wer[c]kt, rechtvaerdelijck doet, daerom en dede God oock het quade niet, al dede hy dat door den Duyvel, zijn quade instrument.

D. Koornh.

70 Ick hebbe u terstont daer op gheantwoort ende bewesen dat der menschen woorden der dinghen aert niet veranderen: ende dat u volcx neen of ja segghen, niet en kennen dat ja is, in neen, of dat neen is, in ja veranderen.

Lieve seght doch, wie leerde den menschen door Paulum ende Apollinem? wast niet god selve met zijnen seghen?

Gereform. Calv.

71 Ja.

D. Coornh.

72 Dede God daerom dat werck van leren selve niet, om dat die twee sich willighe instrumenten van Gode tot dat leeren lieten ghebruycken?

Geref. C.

73 Neen, dat maghmen niet seggen, maer men moet segghen dat God dat werck van leeren selve dede met zijnen seghen, door die plantende ende natmakende instrumenten.

a Daer spreeckt ghy voor ons tegen u self. Want soo segghen de onsen mede dat Godt self dat werck van bedrieghen ende liegen dede door den quaden geest aen Achab, 3.Reg.22.21.22. de boose geest was het willigh instument, 'twelc God bruyckte in zijn werc: Het was dan Godes werck self. Dit wederspreeckt ghy doorgaens, oock noch hier. Was dat werck niet quaet. Dit segghen wy mede. Maer om dat hy rechtvaerdigh is, die dat self doet, soo ist goet. Dit suldy nu immers eens kennen dencke ick, als uyt u eyghen reden overtuyght zijnde.

D. Coornhert.

b Dat suldy hooren, in dat werck van dat Achab wert bedroghen, gheschiede goet ende quaet. Goet was de rechtvaerdige straf des quaden Konings. Dat werck van straffen dede de goede God self. quaet was het werc van lieghen ende bedrieghen, dat werck ded[e] de quade gheest self, die was door sich self nu al een loghenaer ende quaet g[e]worden. God

[fol ccxxxviijr]

maecte de quade geest dan niet quaet, maer bruyckte hem tot rechtvaerdighe straf des quaden Konings.

c Soo sant God tot Achab desen geest der dolinghen, die hy so niet hadde ghemaeckt: met zijn wercking der dolingen, op dat hy de logen soude geloven, 2.Thes.2.10.11. die de waerheyt uyt Michae (inde kercker leggende niet en hadde willen gheloven. Kondy nu yet vinden in al dat werck Godes, dat quaet zy, of in des boosen loghengeests werck dat goet sy? brenget voort, ick sal hooren. Achab was voor 'twerck Godes vant straffen al quaet, ende wordet daer door niet. Soo was mede de loghengeest voor dat werck oock al quaet. Heel anders ist in Adams sake, want die was noch goet, onschuldigh ende oprecht, als hem 'tSerpent door 'tWijf bedroogh.

d Laet nu de Duyvel een willigh instrument zijn geweest tot Adams ende Eve sondinghen ende quaet worden, als hy ooc was. Indien nu God, so ghy met Besa wilt segghen, dat boose instrument om Adam van goet quaedt te maken, daer toe ghebruyckt: moet ghy oock niet seggen dat God selve de oorsaecke ende werckman is vande zonde [e]nde quaetheyt onser eerster ouderen?

Gereform. Calv.

65 Wat sal ick segghen? ick sie nochtans dat onse Schribenten, al bekennen sy dat god alles doet, oock het quade self, nochtans altijdt daer by seggen, dat God alles doet, oock het quade self, nochtans altijdt daer by segghen, dat God des niet jeghenstaende gheen oorsake en is van 'tquade.

D. Koornh.

76 Daer inne volghen sy meesterlijck na het voorschrift heurder meesteren, Calvini, Bese, Maryrs, etc. die midtsdien in dit stuc alle tsamen oock meesterlijck Libertiniseren: maer dat onder 't valsch mom-aensicht van misbruyckte konste.

Gereform. Calv.

77 Ongaerne hoore ick u sodanighe mannen ende heur leere so leelijck bekladden, ende acht sulck te bewijsen u onmoghelijck, met al die op aerden leven.

D. Koornh.

78 Ghy en weet niet opt nauste wat ick in desen al vermach.

Geref. calv.

79 Soude icx niet weten? meyndy dan dat ick niet en wete wat meester Ian Calvijn selve in een eygen boeck teghen den Libertijgen heeft gheschreven?

D. Coornhert.

80 Dat boecxken selve sal my het meeste stof aenwijsen, om dat mijn aenseggen naectelijck te bewijsen.

Ger. calv.

81 Nu dooldy doch, soude yemant soo verkeert zijn, dat hy in anderen sou schelden 'tgene hy self voor recht hout?

D. Coornhert.

82 Soo verkeert heeftmer wel ghevonden, die namaels bitterlijck lasterden in anderen, 'tgeen sy self schuldigh in wa[r]en.

Geref. calv.

83 Wie soudy ons konnen noemen die sulcx doen?

D. Coornh.

84 Menighte noch levendigh zijnde maer soude ons het Euangelium niet konnen noemen de schijndeughden, die op't vrouken, in overspel bevonden zijnde, niet en dorsten d'eerste steen werpen?

Gereform. Calv.

88 Is u verholen dat de Koninghlijcke Propheet Davis, self een overspeelder zijnde, ter doot veroordeelde, die hem als een overspeelder door Natan de Propheet voorgestelt worde, sonder te ghedencken dat hy't quaet, 'twelck hy in een ander strenghelijck wilde straffen, in sich selve sagh of veroordeelde, 2.Reg.12.5.7. Dat laet ick nu varen, om te komen aen 't bewijs dat u onmogelijck dochte, ende segge daer toe also.

D. Koornh.

a Wy zijnt nu lange oneens geweest daer [i]nne, of God het quade of zonde, die ter werelt geschiet toe laet ende self niet en doet: dan of God niet quaets altoos toe en laet, maer self alles doet: daer inne ghy met uwe Uaderen het laetste, maer ick het eerste, houd[e] waerheyt te wesen, ist niet so?

Geref. Calv.

89 'tIs.

D. Coornh.

90 Ghy metten uwen, om sulck u ghevoelenen waerschijnlijck te maken, bracht daer to[e] inne Pauli woorden: Dat God alle dinghen doet: Eph.1.11. daer staen de uwen vast op, ende willen niet daer van uytgesondert hebben van al dat ter werelt gheschiet, oock het quade of de zonde selve niet, ende so dat soo ware, soo en mochter gheen toelatinghe by Gode zijn, noch oock gheen vrye wille by den menschen.

Geref. Calv.

91 Alsoo. Hoe soude God yet mogen toelaten te gheschieden, als hy self doet al datter geschiet? Hoe soude oock een vrye wille mogen zijn by den menschen, als de menschen nie[t] anders en mach willen, dan 'tgeen dat God self hem ingeeft, ende in hem werckt?

D. Coornh.

92 Het soude soo moeten zijn, dat bekenn[e] ick u, waer dat u luyder voort-stel warachtigh: dat God self doet alle dingen die ter wereldt gheschieden, goedt ende quaet, niet over al uytghenomen. Maer dat en is soo niet, d'Apostels woorden luyden soo niet, ende daerom en volght sulck u besluyt daer uyt oock niet.

[fol ccxxxviijv]

a Maer dese uwe gront is ghedicht ende openbaerlijck valsch. Dit behoeve ick teghen u niet te bewijsen dan met Calvini eyghen woorden, die hy schrijft teghen de Libertijnen. Die misbruyckten oock dese selve woorden Pauli, so ghyluyden nu selve mede doet, tot heurder dolings gro[n]tvest, te weten: dat God het quade niet toe en laet, maer selve doet. Daer teghen seyt Calvijn, dat sy de schriftuere valschelijck daer toe te passe brenghen, gemerckt Paulus daer spreeckt vande gave des H. geests, etc. so nu onlanghs hier voor is ghesien, (ix.44.

Gereform. Calv.

93 Heeft Calvijn daer aen onwaerheyt geschreven?

D. Koornh.

94 Neen, maer waerheyt. Want so de Libertijnen die sproke te recht hadden te passe ghebracht of verstaen, daer inne dat God self alle dinghen doet niet uytghenomen van al datter geschiet: so souden sy oock waerheyt gheseyt moeten hebben in dat heur segghen: dat God oock selve doet doodtslagh, hoerderye, etc. ghemerckt men moet bekennen dat sulcke quaden oock gheschieden.

a Ghyluyden moet mede bekenne, na dien Calvyn den Libertynen rechtelcyk berispt heeft (daer mede Besa pronckt ende pooght hem vande Godloose Libertinerye te verschonen, H.86.etc. om dat sy die woorden Pauli verstonden oock opten quaden dingen die hier gheschieden, daer Paulu die alleenlyck vande goede heeft ghesproken: dat sulck recht berispen oock mede treft Besam, Sturmium, Martyrem ende d'ander sodanige. VVant alle dese de selve sproke, oock so misbruyckende, mede duyden op alle quade dinghen, ja oock dat hy Calvyn sich selve, als mede sulcx leerende, daer mede heeft berispt. Of sal een selve misbruyc in den Libertynen berispelyck, ende in u luyden pryselyck wesen?

Gereform. Calv.

95 Neen, maer wy en seggen niet so de Libertijnen doe[n], dat sulcx uyt sulck algemeen verstant, van dat God oock die quade dinghen soude doen, uyt die woorden Pauli volght.

D. Coornhert.

96 Daer door mooghdy wel schalcker ooc schalijcker zijn dan zy, maer niet een hayrken beter. Of soudy meynen dat u tweetongigh veynse[n] soude moghen maken, dat uyt het selve misduyden der Libertijnen dier sproken int verstaen dat oock God selve doet al 'tquade datter gheschiet, by u luyden het selve niet en moet nootlijck besloten werden, dat syluyden daer uyt besluyten: namentlijc, dat God oock selve doet al de quade dinghen die daer gheschieden, als diefte, hoerderye, moort ende derghelijcke quaden meer?

a Sy seggen dat God self doet alle dingen die gheschieden: ghyluyden mede. Sy segghen dat hoerderye, diefte, moort ende sulcke wercken gheschieden: ghyluyden mede. Sy seggen dat het gheen zonde voor Gode en |is, om dat hy rechtvaerdigh is: ghyluyden mede. Maer syluyden en konnen voor heur gheen so[n]de daer af maken, om dat het God self alles in heu[r] doet, wiens wercken al rechtvaerdigh zijn, so hy selve is. Dit alles seght ghy mede behalven dat ghy over der menschen zijde zonde daer af wilt schijnen te maken, metten monde uyt schaemte, maer is u onmogelijc, in sulck gevoelen staende, met ernst te doen in uwen gronde.

b Want doet het God selve al. So doet ghy niet, mach hy misdoen die niet en doet? doedy da[n] self oock wat tot het quaet, soo doet God niet 'tgeen ghy doet (ten waer ghy u self God wilde maken) ende dan laet God het quade toe.

c Maer dits teghen u leere, dit gheloofdy niet. Moet ghy dan ooc niet metten gedachten segghen, 'tselve dat de Libertynen met woorden seggen, te weten dat niet de mensch, in wien diefte, moordt ende d'ander quaden ghedaen worden van Gode, als een lijdende instrument sulcx doet, maer God selve: die u eerst daer toe bequame instrumenten makende, wederom als instrumenten gebruyct ende sulcke quaden selve in u wil, werckt ende doet?

d Soude een moorders swaert, soot met reden konde spreken, sich self niet moeten ontschuldighen vand[e] moorderyen by den moordenaer met zijn stalen scherpte bedreven, ende segghen: niet ick, maer die dat werck van moorden door ende met my heeft ghedaen, is schuldigh aen die moorderyen?

e Daer hebbe ick u volkomelijck waer te zijn bewes[e]n die lelijcke schantvleck ende las[t]erlijcke onwaerheyt sulcker leere: daer mede eenighe uwer hoof[t]l[ee]raren opentlijcken Libertiniseren.

Geref. calv.

97 Hoe hart vallen dese dinghen uyt uwen monde.

D. Coornh.

98 Soo waer spreecke ick die, ende dat uyt 'sherten gront: ende so hart valt de waerheyt: oock gheflueelt zijnde, als sy te recht raeckt opt loghen-schurft der schijn-deughdelijcke verleyders, ende dat voor den menschen ontdeckt.

a Uan drien moet ghy een kiesen, ende segghen dat God selve het quade niet en doet noch veroorsaeckt, maer te gheschieden toelaet: of wildy seggen dat het God selve alles datter gheschiet, werckt of doet, sonder yet toe te laten: so moet ghy oock nootlijck seggen, dat God selve de sonde of 'tquaet werckelijc doet: ende God also oorsake ende wercman van 'tquade ende de zonde maken, of soo ghy deser twee gheen en wilt segghen: so moet ghy metten Libertynen segghen, datter geen quaet of zonde ter wereldt en geschiet, om dat het God die goet ende rechtvaerdigh is, selve alles doet datter gheschiet, niet over al uytgenomen.

b Aen een deser drie stucken moet ghy onvermijdelijck komen, ghy krommet, buyghet ende draeyet u so ghy wilt. Daer en is geen uytkomste altoos.

Gereform. Calv.

99 Uast beklemdy ons soot schijnt, hoewel de Heere Besa, die u[we] stricken ontknoopt

[fol ccxxxixr]

met waerschijnlijcke redenen, soo my bedunckt.

D. Koornh.

100 Sy mosten niet alleenlijck waerschijnen, maer waer wesen, sullen sy die banden ontbinden. Laetse doch hooren, welck zijn de waerschijnlijcke redenen?

Geref. calv.

101 Die zijn dese (H.108.) dat algemeyne deelken (alle) in dit segghen Pauli (Eph.1.11. God doet alle dinghen na de[n] raet zijns willens) en mach gantselyck met geen exceptie, hoe kleyn dat oock sy, inghetoghen worden: of God soude in eenigh deel moeten ledigh ghestelt worden: na de Epicurische leere. Of soo wy seggen datter yet zyns ondancx gheschiet: soo sal hy berooft worden van zyne oneyndelycke mogentheyt.

a Daeromme staet het besluyt dat god selve, soo hem dat belieft heeft, al van eeuwigheydt alle de toekomende dinghen ghedecerneert (of doen worden) ende die oock so tot zynre [t]yt door zijn werckelycke kracht volbrengen na zynen wille.

b Nochtans en volghen uyt dese dinghen, gheen deser blasphenien; te weten, dat god de oorsake zy vande zonde, of dat hy sich int quade verlustight, of dat hy boosheyt wil, of dat Satan of de menschen in heur quaet doen gode ghehoorsamen, dat sy quadetdoende doen dat god wil, ende dat sy daeromme onschuldig zyn. Maer sodanighe blasphemien moeten verde zyn niet alleenlyck van onse tonghen, maer oock van onse ghedachten. Dat nu.

D. Coornh.

102 Hout wat op, ick bids u, 'tgheen daer na volght is my wel kont, 'tverhael soude tijdt kosten, sonder eenigh voordeel te doen.

Geref. calv.

103 Waeromme dat?

D. Koornh.

104 Wat is de grondt daer op Besa hier bouwet al zijn seggen: ist zijn vernuft, of de H. Schrift?

Geref. Calv.

a Siedy dat selve niet? hy stelt tot zijn gront Gods woort selve: te weten, dat God alle dingen doet na den raet zijns Godlijcken willens, Eph.1.11. die sproke gaet hy daer na verklaren [m]et redenen.

D. Koornh.

b Also, dats niet mette Godlijcke schrift, maer met zijn menschelijck vernuft. Dat en heeft by my gheen gheloof: ende dit des noch te minder, ghemerckt hy die sproke Pauli duydet teghen Pauli sinne. Die en verstaet daer mede niet dan alleen goede saken: maer Besa duydet die oock op alle quaden die geschieden.

Dit dede de Libertynen mede, die waren derhalven doe (ende nu oock Besa 't selve doende) bitterlijck ghescholden van Calvino zijn meester: segghende met goeden rechte, dat sy de schriftuere valschelyc ende verkeerdelyck te passe brochten, soo wy noch onlancx uyt Calvins schriften hebben ghesien.⁺

c Daeromme moet Besa, voor ende al eer hy op die zijne mis[d]uyde sproke yet vastelijcx wil bouwen, bewijsen, dat de Libertynen, die mede als Besa verstaen dat Paulus onder dat woordeken: alle: oock begrijpt alle quade wercken niet daer van uytghenomen, die sproke recht verstaen ende niet verkeerdelyck noch valschelijck daer toe te passe brenghen: maer dat zijn Meester Ian Calvijn, den Libertynen daer inne verkeerdelijc ende valschelijck beschuldight.

d Maer het jegendeel is ghebleken als ick⁺ hier te voren huyden int kort verhaelde 'tgene daer af is gheschreven in mijn boecxken vande Toelatinghe Godes. Na dien dan zijn ghestelde gront hem ontweken is, wat kan hy op sulcken drijf-gront bestendighs bouwen tot zijn verschooninge, meer dan de Libertijnen vermoghen?

e Die (schrijft Calvijn) en verschonen met desen deckmantel (dese mis bruyckte Text) dat God self het quade oock doet, heur blasphemien niet, maer vermeerderen die krachtelijc ende maken die noch de helft te swaerder.

Dat seyt Calvijn daer vande Libertynen met waerheydt, mette selve waerheydt is dat oock ghesproken (maer zijns onwetens) van sich selve ende van Bese, die 'tselve doen dat de Libertijnen in desen doen.

Geref. calv.

105 Maer doet ghy Besam geen ongelijc, dat ghy hem opdicht met u seggen, uyt zijn leere te volgen, dat God de oorsaker of wercman vande zonde zy? hy seyt daer immers uytdruckelijck neen toe, ende dat sulckx niet uyt zijn woorden en volght.

D. Coornh.

106 Doet dan Calvijn de Libertynen geen onrecht, die heur, om dat sy 'tselve segghen, dat Besa hier uyt de voorsz. woorden Pauli, sluyt, het selve ae[n]seyt dat ick Besam hier aensegghe, doch al wat onvriendelijcker?

Dele dronckers, seydt hy, (Cal.Advers.libert.cap.xiiij.) ruyschende dat alle dinghen van Gode gheschieden, maken Gode Authoor of Oorsaker vant quade.

a Waerom seyt Calv[i]nus den Libertynen dat aen? ist niet om dat sy seyden dat Godt alle dinghen doet, het quade niet uytghen[o]men.

Gereform. Calv.

107 Het is.

D. Koornh.

108 Is dit segghen Calvini dan daerom waerheydt teghen den Libertijnen: hoe sal 'tselve segghen Calvijns teghen Besa, die sulckx mede soo wel seyt als de Libertijnen, onwaerheyt zijn? so en ben icx dan alleen niet die met waerheyt Besam aenseyt de voorsz. blasphemie, maer zijn meester Calvijn selve zeyt hem inden Libertijnen, metten welcken Besa oock 'tselve doet, sulcx mede aen ende dat uyt een selve oorsake ende met ghelijck[e] waerheyt.

+ ix.44.

+ ix.38.

[fol ccxxxixv]

Geref. calv.

109 Neen, ghy doolt, want Besa sich self verklarende, schrijft daer oock also: (H.111) Alle wat God doet dat is goet: ghemerckt van 'topperste goet niet quaets en mach voort komen. Nu doet hy alle dingen. Alle dingen zyn dan goet, voor so veel zy van Gode worden ghedaen.

a Ende: De onderscheyt van goet ende quaet heeft alleenlyck plaetse inden Instrumenten. Daer sy oock niet (seydt Besa daer voor, H. pag.110.) ten desen ae[n]schou eygentlyck instrumenten, maer veel meer werckelycke oorsaken gheseyt mogen worden te wesen. Uerstady nu Bede meyninghe wel te recht?

D. Coornhart.

110 Te vooren mede wel, dat suldy haest mogen verstaen, ende eerst nopende d'instrumenten, dat is de duyvel, of quade menschen. Uoor dat die quaet zijn gheworden, het zijn dan Enghelen of onse eerste ouderen, waren sy goet: als zijnde gheschapen vanden goeden God, vande welcke (so Besa daer stracx selve wel seyt) en mocht niet quaedts voortkomen.

a Nadien God niet en verandert (so ghyluyden oock leert metter H. Schrift) so dede God mede, al voor dat die g[o]e[d]e instumenten quaet waren gheworden: self al datter geschiede, so ghy dat leert. God selve dan, die niet altoos toe en liet, maer selve alles krachtelijck dede (so Besa ende met hem de Libertynen leeren) heeft dan dat quade ghedaen in die goede i[n]strumenten: namentlijck in den Enghelen e[n]de eerste menschen, ende niet sy, daer door d'eerste Duyvele[n] ende d'andere zondaren zijn gheworden. Seght daer een woort me[t] waerheyt teghen vermooghdys.

Gereform. Calv.

111 Soudemen niet mogen met waerheyt segghen, dat sy dat quaet, daer door zy quaet zijn gheworden, selve deden, ende niet Godt, die s[u]lck quaedt werck ghedoochtde te gheschieden?

D. Koornh.

112 Ia, dat soude waerheyt zijn gheseyt. Maer dan moet ghy oock met waerheyt segghen dat u leere openbare onwaerheydt sy, daer inne dat sy hout met Calvijn, met Besa, ende meest al uwe vaderen behalven Beullinger ende Melanchton, dat God alle dinghen selve doet, oock 'tquade niet uytghesonderdt, ende dat God het quade niet toe en laet.

a Wa[n]t dan soudy moete[n] mette waerheyt der schriftueren teghen u leere belijden, dat de Enghelen ende onse eerste ouderen dat werck van zondighen, daer door sy uyt goede schepselen in quade zijn verandert, self ghedaen hebben ende niet God: die sulcx ghedooghde te gheschie[d]en, maer self niet en dede.

b Daer uyt dan oock nootlijck moet worden besloten, dat Godt niet self en doet al datter gheschiet, te weten die zonde of 'tquade niet? maer dat hy sulcx te gheschieden toelaet. Wat mocht Besa seggen dat plompelijcker vernielt dese beyde hooftstucke[n] van u leere, houdende dat God alle dinghen doet, oock 't quade, ende dat hy 'tquade niet toe en laet?

c Maer wilt ghyluy[d]en die uwe o[n]waerheyt met handen ende tanden (soomen seydt) dan noch immers vast houden: moet ghy niet lijden datmen u met onloghbare waerheydt aen seydt: dat ghy metten Libertijnen Gode maeckt werckman of oorsaker vande zonde?

Gereform. Calv.

113 Men mach de volghreden ofte het besluyt dat ghy uyt zijn woorden maeckt, niet toelaten tegen Bese uytghedruckte woorden selve. Seyt Besa daer niet selve rondt uyt, dat van Gode, so wat hy oock doet, alsoo hy goet, ja het opperste goedt is, niet quaedts en mach voort komen?

D. Coornhert.

114 Segghen de Libertynen mede niet uytdruckelijck (soo Calvijn selve schrijft, Advers. Liberti.cap.14. of Besa Ad Syco. pag.93) dat selve niet? leset selve daer uyt Calvijns eyghen Boeck, of wildy uyt Bes[e] boeck, daer in hy dit verhaeldt uyt dat zijn meesters boeck, ende siet of ick waerheydt segghe. Daer zijnse beyde, leest daer.

Geref. calv.

117 Dese dronckert ruyschende dat alle dinghen van Gode geschieden, maken Gode oorsaecker van 'tquade. Daer na segghen zyt goet te zyn, rechts of des quaedts natuere worde verandert, als het bedect wort onder het decksel vande name godes.

a VVaer door sy gode veel schandelycker ende arger versmaetheyt aen doen: dan of zy zyne mogentheyt ende rechtvaerdigheyt een anderen toe schreven.

b VVant na dien god niet eygentlyckers en heeft dan zyn goetheyt: soo soude hy sich selven moeten versaken, ende in een Duyvel veranderen: om 'tquade te doen, dat hem van des[e] wert toegeschreven.

c Ende seker heur god is een afgodt, die voor ons grouwelycker be[h]oort te wesen, dan al der Heyde[n]en Afgoden. Maer sy meynen heur dinghen al klaer te hebben: als sy antwoord[e]n, dat alle dinghen goet zyn, nadien zy van gode gheschieden: rechts oft in haer macht stont swart in wit te veranderen.

D. Koornh.

118 Dat alle zijn Calvijns woorden. Wat is daer inne dat niet so warachtelijck ende eyghentlijck e[n] is gheseyt op het voorschreven segghen van Besa, als op dit segghen der Libertijnen?

a Beyde seggen sy, datGod self alle dinghen doet, oock het quade. Beyde seggen sy, dat sy daer door God gheen oorsaker vant quade en maecken: beyde segghen sy, dat het quaet geen quaet en is om dat het komt van Gode die goet is: ende beyde schijnen zy te meynen, dat heur woorden macht hebben om der dinghen natuere te veranderen, van quaet goet te maecken, ende sonde deughde te doen worden, om dat sy sulcx maer so segghen.

b Schelt dan Calvijn hier niet te recht Besam ende oock hem selve met alle sodanighe zynen aenhangeren, inden Libertijnen: ghe

[fol ccxLr]

merckt sy doorgaens het selve doen dat hy hier inden Libertijnen met waerheyt lastert?

Gereform. Calv.

119 My dunckt ghy immers doende zyt om onse volck Libertynen te maken.

D. Coornh.

120 Neen, sodanighe Leeraers Libertijnen inden gront zijnde, arbeyden om sulckx niet te schijnen, ende ick benaerstige om heur met waerheyt daer voor (tot waerschouwing van d'onbedachten) bekent te maken, want sulck volck arbeyt immers om God oorsake vande zonde te maken. Dat bestaen sy teghen de waerheyt: maer ick volbrengh mijn voornemen metter waerheyt, ende ontdecke heur verduyvelt quaet van 'tEngel schijnende mom-aensicht: op dat die sulcx nu lieven, daer voor moghen vlieden. Dit waer nut ende goet, maer wat mach schadelijcker zijn ende arger, dan den goeden God so quaet den menschen voor te beelden, datmen geneghen wert om hem te haten, ende als van een grouwelijcke tyran te vlieden?

Ger. calv.

121 Doen de onse dat? Men weet dat het der Libertynen we[r]ck is. Die, So Calvinus schrijft, (Advers. Libert.fol.85) en laten den mensche gheen wil met allen toe, als oft een steen waer; ende nemen wech alle onderscheyt tusschen goet ende quaet, ende soo datter na heur oordeel niet quaedts ghedaen en magh worden.

D. Coornhert.

122 Doen uwe Uaderen alle 'tselve oock niet selve, dat Calvijn daer billick scheldt in den Libertynen?

Geref. calv.

123 Soudy dat moghen bewijsen?

D. Koornh.

124 Is dat, na soo veel vas[t]s bewijsens, noch wederom nodigh om te bewijsen? Wel aen, moetm[e]n immers telcken het bewesene weder op nieus bewijsen? Segt dan, is willen niet mede een werck, al ist geen lichamelijck werk?

Gereform. Calv.

125 Het is, want God straft oock de quade wille, ja oock begeerte, al en volghde daer gheen lichamelijck werck na.

D. Coornhert.

126 Doet de mensche dat werck van willen, oft doet het God inden mensche? verstaet my: ick meyn hier 'twerck van 'tquade te willen, om onnodigh gheschil te vermijden. Want dat ghyluyden den mensche niet toe en laet macht ende keure om 'tgoede te willen, is my niet onbekent.

Gereform. calv.

127 Ia, de mensche mach willen, ja hy moet willen, maer dat niet anders dan quaet alleenlijck: maer hy en mach van self niet goet altoos willen, ende dat overmidts Adams verderf, ons altsamen aengheerft wesende.

D. Coornhert.

128 Wat gront ende waerheyt dat verderf inne heeft om op te bouwen is nu al meermalen tusschen ons ghebleecken, ij.62. om dan daer af mede 'tgeseyde niet hier weder te seggen, soo stelle ick u Adam self voor, soo hy was voor de zonde.

a Die mocht hy willen, ende midtsdien wat doen, dat God self niet en dede maer toe liet: oft hy mocht sulcx niet willen, om dat God self alles doet datter gheschiet, so ghy altsamen leert.

b 't Eerst en mooghdy niet toestemmen, sonder teghen te spreken u leere van dat het God alles datter gheschiet selve doet, maer niet alto[o]s toe en laet, dat hy self niet en doet. Het ander moet ghy dan oock toestemmen weder ghy wilt of niet, ende en laet ghyluyden dan soo wel als de Libertijnen, den mensche, te weten Adam self, gheen wille altoos toe, als oft een steen waer gheweest.

c Wat doedy hier anders dan het selve, dat Calvijn self so rechtelijck als lasterlijc schelt inden Libertynen? U is niet onbekent de geschiedenisse vanden Schoelapper die so met het venijn deser secten vergiftet was, dat hy nu gheen saken meer quaet oordeelde.

d Dese hadde een zijnder kennisse genaemt Steven vander Fabrijcke, die van zijn knecht bestolen was, berispt ende ghetroost aldus: Lastert Gode niet, daer mede dat ghy zijn werck boosheyt naemt: want na dien Godt alle dinghen doet, so en moetmen gheen ding voor quaet houden.

e Weynigh tijdt daer na ghevielt dat die Schoelapper mede wert beschadigt van een [d]ief, die liep hy soecken, vant hem nerghens ende quam half onsinnigh totten voornoemden Steven, klaeghde deerlijck zijn noodt, ende braeckte hoopwerck van scheltwoorden uyte op zijnen dief.

f Doe heeft Steven hem zynen voorighen troost vergolden, ende spottelijc totten schoelapper gheseyt: Wat nu? Hoortmen Gode alsoo te lasteren? moghen wy Gode dan beschuldighen? Heeft God self dat ghedaen, so is hy veel eer te prijsen. De verduyvelde mensch horende de woorden die hy self voormaels hadde ghebruyckt, is wel beschaemt, maer niet gebetert, wech gegaen.

g Met dat exempel worden wy (schrijft Calvijn daer) vermaent hoe de Heere die onsinnighe luyden, door d'experientie self tot schanden brenght, &c. volght: Ende staet te mercken dat uyt dit articule volghen moeten drie seer vervloeckelycke saken.

1.

h VVaer van d'eerste is, dat sulcx toegelaten zynde (te weten dat God alle dingen doet) datter gheen onderscheyt meer en sal zyn tusschen Gode ende den Duyvel, sulcx dat inder waerheyt die God die sy ons voor malen, een Afgod is, arger dan de Duyvel self.

2.

i D'ander is: dat de menschen voorts meer van gheen conscientie beweegt en sullen worden, om itquade te myden: maer als wilde dieren, sonder eenigen onderscheyt der dinghen te maken, haer lust sullen volghen.

[fol CCxLv]

3.

k Ende is de derde, dat niemant voortaen van eenighe dingen sal derren oordeelen, maer sullen alle dinghen voor goet gehouden worden so dat hoerderyen, dieveryen, dootslagen ende d´alder last[e]rlijckste boosdaden, voor loflycke daden ghehouden moeten worden, &c.

l Dat alles schrijft Calvijn vanden Libertynen: ende dat zijn oock altsamen soo ware, als godloose vruchten van heur leere: Houden[d]e dat God gheen quaet toe en laet, maer dat hy self alles doet datter geschiet, niet over al uytghenomen, oock mede het quade self niet.

m Dese leer hebben Luther, Swinghel, Calvijn, Beza, met d'andere uwe heylighe Uaderen in dese onse tijden uyte verghetenheydts graven, wederomme opghegraven, ende die hebbense door den Druck inder ouwijsen menschen verstanden inde roeckeloose nacht des onwetenheyts so arghlistelijck gesaeyt, dat ons desen vruchtbaren ougst des verderflijcken Libertijnschen kaf nu h[op]elijck is voort ghekomen.

n De welcke, al hoe wel heurder herten schuyren ghepropt vol daer van steecken, sy nochtans vlytelijck pogen te verbergen, ende verwijtelijck heure vruchtbare leerlingen: die sulcx wat [t]e vrymoedelijc belyden, sulcx aensegghen e[n]de lasterlijck mede beschuldighe[n]. Wie da[n] [n]iet heel doors[i]chtigh zijnde, soude konnen vermoeden, dat sy heur eygen werc, leere, ende vruchten der selver in anderen straffe souden ende grouwe[l]ijck beschilderen: om niet te schijnen (so het schijnt) te wesen des vyants hulpers, die dat Duyvelsche onkruyt selve in des wereldts a[c]ker hebben helpen saeyen?

o Ist dan oock recht ende behoorlijck dat menschen, sulcx met open ooghen siende, ende middel vanden Heere hebben om sulck verderlijck quaet waerlijck ende klaerlijck totter menschen waerschouwinge te ontdecken, daer toe, als of hy geen mensche en ware ende hem dien breeden jammer niet aen en ging tegen den alghemeynen wet der natuyre[n] onophoudelijck te swijghen?

p Te swijghen segh ick noch tot u valsche leere, houdende self mede als de Libertynen uwer Doctoren leer-jongher[e], [d]at God alle dinghen self doet, oock het quad[e], ende daerom oock nootlyc, niet min dan Calvijn hier met waerheyt den Libertynen aenseyt, volgt dat u leere den menschen heur lusten als beesten doet v[o]lghen, den conscientien vermoort ende een argher God maeckt dan de Duyvel self is? Soude die sulcx verstaet ende kan doen blycken daer toe behooren te swijghen? of so hy niet en swijgt van d'Overheyt straf moeten lijden?

Geref. Calv.

129 Dat en s[e]gghe ick niet: ick mercke dat ghy vuyrich wort, het zijn nadenckens waerdige saken. Maer wa[n]t ghy noch niet bysonders uyt my en hebt ghehoort, dan de sproke Pauli, dat God alle dingen doet, tot bewijs vander onsen leere: dat God het quade niet toe en laet, maer dat mede self alles doet: soo soudet nu wel eens tijt zijn dat ick u de exempelen ende sproken der heyligher schriftuere[n] voor stelde die de onse, om sulcke u leere waer te zijn te bewijsen, gemeenlijck gebruycken, indien ghy nu noch niet nootlijcx en hebt te versuymen.

D. Koornh.

130 Dat helpt ghy my wel bedencken: voorwaer ja ick, het was my gants uyt den hoofde, dat ick dese ure belooft hadde te gaen op een vredemakinghe.

Geref. Calv.

131 Dats een goet werck. Daer gaet, en ic ga dan oock na huys, Adieu tot marghen.

D. Koornh.

132 Dan komt wat tijdelijck, ick wil my ghereet laten vinden om u voorder bewijs te hooren. Toeft wat, ick neem mijn mantel ende ga een stuckweegs met u.

Eynde des negenden gespraecx.