Vande predestinatie, verkiesinghe en de verwerpinghe Godes

Sevende Ghesprake.
Tusschen Geref.Cal. ende D.V.C.

Of God yemant verblint, verwerpt ende verhart, onveroorsaeckt door desselvens quaetheyt.

Gereform. Calv.

1 VAn 'tverblinden der verworpelingen, (daer wy nu, [n]even het verwerpen ende verharden, souden afspreken) schrijft meester Jan Calvijn tot veele plaetsen veel, daer toe hy voort brenght klare tuyghnissen der H. Schriftueren: ende onder meer anderen oock, Instit.L.3.boeck, 24.cap.dist.13. de woorden Godes: Isa.6, 9. Gaet, ende⁺ seght totten kinderen Israel, hoorende sult ghy hooren, ende niet verstaen: siende sult ghy sien, ende niet weten. Verhart het herte deses volcx ende verswaert hare ooren, ende besmeert hare ooghen, op dat zy moghelyck niet en sien met hare ooghen, ende hooren met hare ooren, ende met hare herte verstaen, op dat sy hen bekeerende, saligh worden.

a Siet hy spreeckt tot hen, maer op dat sy te doover worden: hy ontsteeckt zyn licht, maer op dat zy te blinder worden: hy brenght zijn leere voort, maer op dat zy daer door te onverstandigher worden: hy ghebruyckt middelen, maer op dat zy niet saligh en worden.

b Seght nu selve met onpartijdigher herten, of wy niet groote oorsake en hebben deses hoogh-ghel[e]erden mans ghevoelen te gelooven?

D. Coornhert.

2 Mijn ghevolen is plat anders.

Gereform. Calv.

3 Laet hooren redene.

D. Coornhert.

4 Dat is niet metter schrift waerheyt bewijsen: maer Schriftuer misbruycken, om daer mede eygen onwaerheyt voor waerheyt te doen schijnen.

Geref. calv.

5 Hoe meyndy dat?

D. Koornh.

6 Calvijn: willende bevestigen zijn opini[e] dat God eenighe verblint ter eeuwigher verdoemenissen, alleen uyt zijn selfs Predestinatie sonder opter menschen quade wercken te mercken, voert daer toe inne de voorschreven woorden des Heeren tot Isaiam: die niet ghesproken en waren int alghemeen tot alle volcken ende menschen, maer alleen tot het volck van Israel.

a Dats een faut die niet kleyn en is. Wa[t] gaet den Heydenen aen der Ioden gevanghenisse (niet eeuwighe verdoemenisse? da[e]r af spreeckt God niet) daer met sy ghedreygh[t] worden, Isa.11.12.13. gedreyght segge ic[k] met verwoestinghe des landts?

b Uoorts schijnt Calvijn niet weynigh verblint te zijn gheweest in sulcke verdrayinghe deser woorden des Heeren: dat hy den menschen pooght vroet te maken, als of God[t] sulcx te doen beveelt aen een heyligh ende onschuldigh volck: daer af men niet en |mochte segghen, dat sy door eenighe misdaet self aen Gode te vooren verschult en hadden, verblint ende verhart te worden. Of soude hem sulcken gloose dichtende opdat seste Capittel wel vergeten zijn gheweest de sware betuygenisse Godes aen Hemel ende aerde inde 2.3.4.5. ende 6. verskens des eersten Capittels Isaie over de grouwelijcke boosheyden deses volcx Israels, mette dreyghementen int 7. veers, van haer verwoestinghe?

c Immers int vijfde Capittel mede by hem ghegloseert zijnde, vande weldaden Gode[s] aen desen zijn wijngaert, ende aen desself[s] hatelycke ondanckbaerheyt aen Gode bewesen? soude dit een onschuldigh volck zijn geweest? ende dese so kenbare oorsake heurder straf met blintheydt onghemerckt latende, soude men die gaen soecken inde verholen oordeelen Godes ende des selfs Predestinatie?

d Dit doet hier Calvijn, dit verbiet hy allen anderen terstondt int vervolghen zijner uytlegginghen selve opte sproke voorsz. van Isaia: ende dit soude noch moghen heten d[e] Schriftuere te verklaren? ist niet meer verduysteren ende verwerren?

Gheref. Calv.

7 Hola man wat segh dy?

D. Koornh.

8 Min dan 'tbehoort, hoort nu dat behoor[t] tusschen ons ghesproken te worden, dats eenvuldighe waerheyt. Calvijns blintheyt heeft hem self soo verde verleyt, dat hy dickmael gheschreven heeft gants strijdige saken, end[e]

+ Verblinding.

[fol CCxvr]

dat oock in dese sake opten selven text, Cal.comment. in Isa.6.10. daer schrijft de selve Calvijn also:

a Hy geeft te kennen dat alle de schuldt des blintheydts soude zyn inden volcke, want hy betuyght (te weten God) dat hy (Isaias) bequaem soude zyn om de leeringhe te institueren by den volcke, indien sich dat leersaem wil de voeghen: om heur het licht aen te bieden, om heur te besluyren, indient d'oogen wilde openen. Alsoo leyt hy alle d'oorsake des quaets op het volck: om dat het die uyt besondere weldaet Godes versmade, &c.

b Ende een weynigh daer na noch, daer vraeght Calvijn, die vande volmaecte wijsheydt hadde ghesproken: Hoe macht dan geschieden dat sy daer door souden verhart worden? alsoo ick nu heb gheseyt so en komt sulcke verblindinghe ende verhardinge niet uyt des woorts natuyre, maer sy is toevalligh ende der menschen booscheydt alleen toe te schrijven.

d VVant alle de schult steeckt in heur selve om dat sy hem gantselyck den wegh toesluyten. Ten is oock gheen wonder dat het gheen hen heylsaem te wesen behoorde, heur doodtlyck is, want alsoo behoort der menschen ontrouwigheydt ende onghelovigheyt ghestraft te worden: dat sy de doot verwerven daer sy 'tleven uyt hadden moghen hebben: de duysternisse, daer sy 'tlicht hadden moghen bekomen: entlijck alle verder[f]licke dinghen daer sy aller weldaden volheydt hadden moghen verkryghen.

e Twelc vlytelijck te aenmercken staet: want daer is niet gemeenders by de menschen, dan Gods gaven te misbruycken: vermidts sy meynen onschuldigh te zijn, als sy die ontfanghen hebben. Nochtans zijn sy dubbeltvout schuldigh als sy die verderven, ende niet besteden tot heur rechte ghebruyck.

f Dese plaetse treckt Ioannes aen, om der Ioden hertneckigheydt des te opentlijcker te vertoonen. De woorden selve en verhaelt hy so juyst niet, maer wyst den sinne genoegh aen, Ioan.12.39.

g Daeromme seyt hy, en mochten sy niet gelooven, want Isaias heeft gheseyt: hy heeft heur ooghen verblint ende heur herte verhart, &c. Nochtans en was dese Prophetie gene oorsake haers onghelovigheyts: maer hy hevet derhalven voorseyt om dat de Heere voorsien hadde dat sy sodanige zouden wesen.

h Des niet te min somen d'eerste oorsaecke soude willen ondersoecken, men soude moeten komen tot Godes Predestinatie, maer want die raet voor ons verborgen is: soo en behooren wy in desselvens naspooringhe niet curieux te zyn, want ons is onbekent die eeuwighe redene des Goddelijcken raets.

i Maer d'oorsaecke die open staet voor onse ooghen, moetmen aenmercken: te weten der Ioden hartneckigheydt, daer door sy heur selven sulcker grooter weldaden onwaerdigh hadde ghemaeckt.

k Seght nu, ic sie dat ghy met uwe oogen int boeck selve mijn stemmelijck lesen naghesien hebt, of Calvijn alle dat selve niet en schrijft in zijne Commentarien |opte voorsz. woorden staende in Isaia?

Geref. Calv.

9 Waert anders, ick hadde daer toeniet gesweghen.

D. Koornh.

10 Daer siedy immers opentlijck dat Calvijn sulcke verblindings ende verhardinghs oorsake int minste niet en schuyft opte verholen oordeelen Godes: maer dat hy die door ende door toe schrijft den volcke Israel, die niet leersaem wilden zijn, d'ooghen ten lichte niet openen, noch Godes weldaden niet aennemen, maer die versmaden.

a Soude dat noch heten, dat God uyt zijn predestinatie verblinde, sonder te sien op heur beste wercken die hy strafte?

b Calvijn schrijft daer self mede dat Ioannes die woorden by Isaiam oock beduyt opter Ioden hartneckicheyt, die God voorsien, maer niet veroorsaeckt hadde: ende wil Calvinus daer datmen vernoeghe mette openbare oorsaken van des volcx verblindinghe, etc. sonder die te gaen soecken inden verholen raet Godes (so ick voor dit lesen hadde vermaent) is dat nu niet altsamen het platte teghendeel, vande meyninghe daer toe hy die text innevoert in zijne Instiutie by u daer toe oock voort ghebracht? jaet voorwaer.

c Daer merckt ghy nu dat Calvijn openbaerlijck op een selve text het een schrijft tegen 'tander. Maer of ghy d'oorsaecke recht merckt, en weet ick niet.

Geref. Calv.

11 Welck soude die zijn?

D. Koornh.

12 Dit laetste schreef hy int gloseren van den heelen text, welckx ommestanden hem dreven heur sin (oock teghen zijn eyghen sin) te volghen. Maer in zijn Institutien gheruckt hebbende een stuck desselven texts, heef[t] hy sonder om op d'ommestande, maer alleen opt beschermen zijnder opinien 'tooge te heb ben, die selve so misbruyct, ende metten hayr[e] in zijn twist-leger willen trecken.

Ghy siet daer Comment. Cal. in Isa.6.9. oock vermaent te zijn by hem op Isaiam, van dat Ioannes die sproke Isaie heeft vermaent. Ende hoe, te weten dat Ioannes d[e] oorsake vander Ioden verblindinghe treckt opte schult van heur hartneckicheyt, ende niet opte Predestinatie Godes. Ist niet so.

Gereform. Calv.

13 Ick heb ghesien.

D. Koornh.

14 Siet nu eens daer teghen wat Calvijn daer af gheseyt hebbende: namentlyck van heur doof worden, van heur blint worden, van heur onverstandigh worden, op dat sy niet saligh en souden worden (niet jegenstaende God by Isaiam niet vande eeuwighe saligheyt, maer alleenlijc van tydtlijcke tegenspoet en spreect) voort schrijft, te weten, ditte: L.Instit.3.24.dist.13.

[fol CCxvv]

a Ioannes brenght dese Prophetie voort, betuygende dat de Ioden niet en konden de leere Christi ghelooven om dat dese vloeck Godes over hem was. Dat seyt Calvijn uyt zijn goetduncken sonder Schrifuere, immers tegen Christi klare woorden.

b Die houden nerghens dat de Ioden niet en konden ghelooven om des vloecx willen, so die Calvijn versiert: maer hy seyt wel uytdruckelijck een ander oorsake haers onghelovigheydts, namentlijck om heur eersuchts willen, Ioan.5.44. Hoe soudet ghy ghelooven dewyl ghy glorie van malcanderen neemt ende de glorie die van Gode alleen komt, die en soeckt ghy niet?

c Wast dan om heur eygen eersucht, soo en wast niet om eenighe vloeck Godes. Seydt Christus die self de waerheyt is, waer: soo seyt Calvijn onwaerheyt.

d Immers of van sulcken vloeck al stondt gheschreven (als neen) soo moste de vloecke veroorsaeckt wesen uyt heur eersucht, ende niet heur eersucht uyten vloeck, te waer dan noch dat God d'een sonde met d'ander strafte. In welcken ghevalle God in sulcke straffen noch al soude sien op heur sonde ende qualiteyt, ende heur niet sondigh soude maecken uyt zijn Predestinatie: ghemerckt dan niet de Ioden, maer God selve oorsake van de zonde wesen soude.

Gheref. Kalv.

15 Nochtans sie ick daer stracx aen Calvijn sulcx wederspeken, leest voorts.

D. Coornh.

16 Hier (L.3.24.dist.13. volght dit: Dit en kan oock niet wederleyt worden, dat God den genen die hy niet en wil verlicht hebben. Sijn leere in parabelen bedeckt voor stelt, so dat sy daer door ghenen voortgang en doen: dan dat sy in meerder plompheyt geworpen worden.

Gereform. Calv.

17 Wat hebdy daer teghen?

D. Koornh.

18 Ten kan oock van niemant wederleyt worden, dat God die Ioden daer ghemeynt (want het niet van al, maer vande hartneckighe Ioden was ghesproken) heur, (die om heur quade wercken willen het licht hateden) Ioan.3.20. zijn waerheyt heeft verborgen: tot straf, om dat sy desselvens liefde eerst hadden verworpen, 2.Thes.2.10. of dat God heur zijn waerheyt heeft verborgen, om dat hy van eeuwigheyt voorgenomen hadde heur tot zijnder eeren te verdoemen.

a Seghdy het eerste, so spreeckt ghy schriftmatelijck ende waren dan de Iode[n] self, niet God, oorsaek van heur verblintheydt ende verdoemenisse[?] Maer seghdy 'tlaetste, so wederspreeckt ghy de gantse Schriftuyre, ende maeckt den Ioden onschuldigh, maer Gode te recht schuldigh daer aen.

b Want dan ontbeerden sy het licht, niet om dat sy uyt quaetwilligheyt heur oogen sloten: maer god sloot dan heur oogen met blintheyt, om dat sy het licht niet en souden sien, wat vermochten die aertsche vaetgens, tegen den almogenden Gode? soude die door sulcke ty[r]annye zijn eere soecken by den menschen?

Geref. C.

19 Ghy duydet Calvijns segghen oock soo my dunckt, niet al heel oprechtelijck. Siedy dan niet wat hy stracx daer aen schrijft? L.iij.xxiiij.dist.13. hooret my lesen. Maer yemant mochte seggen: wat wil de Heere als hy die leert, vande welcke hy niet en wil verstaen zijn? aenmerckt van waer dat ghebreck komt, ende ghy en sult niet langer vraghen, want hoe groot die duysterheydt oock zy in het woort: soo is nochtans daer altijdt lichts ghenoegh: om der Godloosen conscientien te overwinnen.

a Daer verklaert immers Calvijn selve duydelijck ghenoegh dat God den Godloosen lichts genoegh verleent: niet om zijnen wille te verstaen, want sy de aengebodene ghenade Gods noch willen noch konnen in hare verdorventheyt aennemen, A.E.artic.x. dienende hem nochtans voor so veel dat sy niet onschuldigh en zijn, ja boos zijnde daer door meer verargert worden, Idem.art.8.

D. Coornhert.

20 Die duydinge van Godes beroepen ende leeren tot dien eynde aen den Godloosen alleen, waer schriftmatigh: want dieself verschuldet hebben door heur voorgaende weygheringhe vande aengeboden waerheyt ende klaerheydt Godes, niet alleen dat God heur tot straf niet krachtich begenadicht ende zijn waerheydt verberght, maer oock de toeschickinge des doolwerckings, so dat sy de loghen gheloven, 2.Thes.2.11.

a Maer wat gaet dat aen den onnoselen ende onschuldigen, immers allen den ghenen vande welcke God, door sulck zijn leeren niet en wil verstaen zijn: als die hy zijne kennisse verbergt: niet om dat sy die door heur schulde onwaerdig syn (leert Calvyn ende ghy alle niet, dat God int verwerpen niet en siet opter menschen hoedanigheyt of sondige wercken?) maer alleenlyck om dat hy heur in zijn eeuwighe Predestinatie heeft willen verblinden, verwerpen ende verdoemen eeuwelijck?

b Wort die heur onschult benomen, of heur conscientie meer oorsaecx van wroegen ghegheven? door sulck leeren Godes met wil om niet verstaen te worden? doort roepen niet na het voornemen der verkiesing ende aenbieden der ghenaden diet niet willen noch konnen aennemen? van't duyster leeren met [e]en opset om zijn wille heur niet kont te maken? vant verberghen zyns willen, daer door sy die niet dadelyck en moghen volbrengen?

c Blyven dese niet even onschuldigh na, als voor sulck leeren Godes om niet verstaen te worden? of moghen sy de wille Godes van self verstaen? voorwaer neen. Ist dan een gave Godes, ja wel de grootste ende nodighste van allen, ende bietse God heur so niet aen, dat sy die moghen ontfangen (dats min dan gheven) so wyst ons hoe God van yemandt rechtvaerdelyck mach eyschen 'tgeen hy hem niet heeft willen gheven: ende hoe yemandt bekennen mach met ernstige waerheydt Gode sulcx schuldigh te wesen.

d 'So mengen, ja werren, uwe Schribente[n] doorgaens den strafwaerdighen godloosen m[e]tter onnoselen onschuldighe saecke onbe

[fol CCxvjr]

[sch]eydelijcke onder malkanderen, duydende alle sproken die den godloosen betreffen oock opten onnoselen.

e Segt doch als God zijnen wijngaert verweet, haer alles dat behoorde om goede vruchten te draghen, ghedaen te hebben, d'welck sy niet en dede, derhalven hy heur dreyghde te straffen: (Isa.5. hadde God daer mede alle zijn behooren toe ghedaen met opset om haer zijn wil, wat sy behoorde te doen, niet te doen verstaen, maer om heur die te verberghen?

f Hadden sy altsamen te voren sulck verberghen door heur misdaet self verschult: soo mocht heur wroeghen daer door eenighsins verswaert zijn gheworden. Maer ander souden sy met goeden recht tot Gode mogen gheseyt hebben: wy en hebben u willen niet geweten, ghy hebtse ons niet geopenbaert, noch willen openbaren: betaemt u een onschuldich volck te straffen? u, die rechter zijt van allen, ende die al de werelt oordeelt? Genes.18.25.

g So valt hier Calvijns seggen gants over de verkeerde zijde: sulcx dat: so zijt daer heb[b]en ghedicht, altijdt dan lichts ghenoeg soude zijn: vermidts de wet der Schriftueren, om Gode self uyt zijnen woorde, Psa.50-6. als de mensche so worde gheoordeelt, te verwinnen: om God self schuldigh te maken, int eyschen dat hy niet heeft willen geven: ende om den mensche volkomelijck te ontschuldigen, van niet te hebben, dat hy van gode niet heeft moghen ontfangen. Wildy noch naeckter sien dat ick Calvijns seggen oprechtelijck duyde, so leest ghy selve 'tgene Calvijn tegen zijn opinie selve terstont aent voorseyde heeft geschreven, L.3.24.dist.14.

Gereform. calv.

21 Hier staet ditte: Nu moeten wy sien, waeromme de Heere dat doet, dewyle het openbaer is dat hy't doet. Ist dat yemant antwoort dat het gheschiet om dat de menschen door Godlosigheyt, boosheyt ende ondanckbaerheyt sulcx verdient hebben: dat wort wel ende met der waerheydt gheseyt.

a Maer dewyle de oorsake deser verscheydenheydt noch niet openbaer en is, waerom sommighe tot ghehoorsaemheydt gheboghen zyn ende d'andere verhart blyven: als wy dit willen ondersoecken, so moeten wy nootsakelyck komen tot het gene dat Paulus uyt Moyse voort brenght, te weten datse de Heere van den beginne aen verwect heeft om synen naem te bewysen inde gantse werelt.

b Daerom dat de verworpenen den gheopenbaerden woorde Godes niet ghehoorsaem en zyn: die schult hier van wort wel te rechte de boosheyt ende verdraeytheydt hare herten ghegheven: soo verre men oock daer by seydt, datse daerom tot dese verdraeytheyt ghegheven zyn: om dat sy door het rechtvaerdigh oordeel Godes (het welcke nochtans ondoorsoeckelyck is) verweckt zyn: om door haer verdoeminge de eere Godes te verklaren.

D. Coornhert.

22 Aenmerckt doch vrunt, wat die onbedachte man selve daer schrijft: jegen zijn ende u alder opinie, dat God alleen door zijn Preddestinatie, sonder aenschou op yemants hoedanigheyt of werck verblindet. Want hy bekent hier self wel ende met waerheydt geseyt te worden: dat het komt, om dat sulck verblinden die Godlosen door heur Godloosheyt, boosheyt ende ondanckbaerheydt verdient hebben.

a Wat hebdy al aen een uyt uwe Leeraren doch meer wedersproken? wat hebbe ic doorgaens doch anders gheseydt. Is nu dit mijn ende oock Calvijns eygen seggen wa[er]heyt: moet niet zijn ende u alder seggen daer teghen onwaerheyt zijn? hebben sy sulcke verblindinghe door heur boosheyt verdient: soo moet Calvijns dichten valsch zijn dat God den Godloosen verblint sonder op heur boose wercken te sien, of siet God die niet?

Geref. Calv.

23 God seit al dat gheschiet.

D. Koornh.

24 Calvijn wel ghevoelende dat hy teghen zijne opinie hadde ghesproken, soeckt sich te verberghen met het verlaten vande waerheyt die hy moste bekennen ende die openbaer is, ende sluypt of tot zijn ghedichte waen, daer af hem de waerheyt na zijn eyghen bekentenisse onbekent is, namentlijck opte verscheydenheyt, waerom sommighe ghebooghsaem ende sommighe verhart blijven.

a Doet hy daer mede niet plat jeghen zijn selfs leere stracx hier voor, vij.8. houdende, maer want die raet, te weten Godes Predestinatie, voor ons verborgen is: so en behooren wy in des selvens naspeuringhe niet curieus te zijn.

b Weet Calvijn dit, namentlijck waerom d'een ghebooghsaem ende d'ander hart is of blijft, waerom seyt hy teghen de waerheydt sulcx noch niet openbaer te zijn? weet hy't dan oock niet, waerom sluypt hy hier af van de bekende waerheyt die God ons heeft willen inde H. Schrift openbaren, tot een onbekende waen die verborghen is, ende niet dan menschen dichting, om curieus te zijn inde naspeuringhe van Godes Predestinatie die hy selve bekent hem self oock verborghen te wesen?

c Soudet we[l] zijn om de bekende waerheyt, zijn waen teghen zijnde, te ontvlieden: om so zijn duystere waen int duyster te v[e]rduysteren, ende die soo in zijne duysterlinghen ende lichtvluchtigen noch staende te houden? Ick en mach noch wil daer af niet oordeelen, 'tis my onbekent, hy heeft zijn rechter: maer dat hy 'teen plat jegen 'tander schrijft, hier lo[c]hent, daer bekent een selve ding, ende dat hy vande gheope[n]baerde waerheyt afwijckende soeckt na een verborgene, ende dat noch tegen zijn eyghen leere, dat is my bekent, dat wyse ende bewyse ick u hier in zijn eyghen schriften, op dat ghy u voor doling mooght hoeden.

d Ende sulck werck betoont dat hy andere heeft willen leeren, 'tgeen hy selve noch van den Heer niet gheleert en hadde, volghens zijn selfs na-apinge Augu. Ick bekenne my selve te zijn van dien, die schrijven leerende, ende leeren schrijvende. Achter de voor-reden voor zijn Institutie die, welcke hy oock so[o]

[fol CCxvjv]

verandert heeft vant jaer niet 1536. maer van 1550. tot die van't jaer 1560. met uytsiften ende toevoegen, dat de laetste devorighe niet en ghelijcken.

Dient dan lust met sulcken Leytsman inde gracht der dolingen te vallen: die verlaet den eenigen waren Meester ende rechte leytsman Christu[m] in zijn beschreven woort, ende volghe Calvinum na, met Besa die van sich (int Mompelgartse ghespreck, Anno 1587.Z.f.499. oock seyt: want ick voor my bekenne dat ick veel dings hebbe geschreven, maer nu wel wilde dat icks niet gheschr[e]ven en hadde.

Ger. calv.

25 Ghy slaet grove dinghen uyt.

D. Koornh.

26 Nodighe ende ware dinghen, hy mercke daer op die wil. Ende siet noch behalven meer ander fauten in dat gelesene, die ick overlope) noch een ander schandelijck feyl.

Gereform. Calv.

27 Welcke soude die wesen?

D. Coornh.

28 Calvijn bekent anderwerf daer dat der verworpenen boosheyt ende verdraeytheydt heur herten te recht de schult wort gegeven, dat sy den gheopenbaerden woorde Godes niet ghehoorsaem en moghen zyn, maer dat op conditie. te weten indien men tot die bekende waerheydt Godes, daer by oock set Calvijns onbekende waen, namentlijck, datse daerom tot dese verdraeytheydt gegeven zijn: om dat sy door het rechtvaerdigh oordeel Gods (het welcke nochtans ondoorsoeckelijck is) verweckt zijn, om door heur verdoeminghe de eere Godes te verklaren.

a Ia voorwaer Calvine? staet het in u macht, van waerheydt onwaerheyt te maken, door u niet toestemmen? ende of men met geen waerheyt u onware bysetsele of toevoeghsel (dat die schrift nergens en seyt) niet en wilde of mochte toevoeghen of segghen by 'tgeen ghy daer bekent waerheyt te zijn (so de H. Schrift ooc betuyght over al) soude dan Godes waerheyt u waen moeten wijcken ende moghen ophouden waerheyt te zijn?

b Waer seyt de H. Schrift dat eenigh mensche, noch geen Godloos sich self gemaeckt hebbende door zijn eyghen sonden, tot sulcke verdraeytheyt van Gode is gegeven om door zijn verdoeminghe de eere Godes te verklaren? nerghens, 'its menschen versiering.

c Soodanighe schandelijcke eere en soeckt God niet tot eenigher menschen verdoemenisse, so ick nu al meermalen hebbe bewesen, j.52. ende iij.114. 'tIs versieringe dat God sulck verdoemen om zijnder eeren wille doet door een rechtvaerdigh oordeel.

d Dit is 'tblancketsel van die onwaerheyt. Ende want hy wel wiste datmen van sulcke zyne versierde rechtvaerdigheyt Godes niet een woort en vint beschreven inde gantse Bybel: soo neemt hy zijn toevlucht tot een ondoorsoeckelijcke rechtvaerdigheydt Godes, die men inde schrift wel soecken maer niet vinden en sal.

e Weet hy die, waerom brenght hy desselvens tuyghnisse niet voort? is sy dan ooc[k] voor Calvijn selve ondoorsoeckelijck, [(]soo en weet hy die niet, waer by weet hy dan da[t] sulck werck rechtvaerdigh is? immers waer mede bewijst hy dat God sulcx doet?

f Dit werck moste hy eerst bewijsen, dan en salmen aen desselfs rechtvaerdigheydt niet twijfelen. Maer want de heylige schrift ons betuyght een rechtvaerdigheyt Godes, gans van contrarier aert zijnde dan Calvijn hier Gode uyt waen toed[i]cht, streckende tot lasteringe zijns naems: wie sal mog[e]n Calvijn tegen de H. Schrift ghelooven, dat God int doen van 'tghene teghen zijn gheopenbaerde rechtveerdigheyt opentlijcken strijdet, zijn eere soude soecken by den menschen?

Gereform. Calv.

29 Uander verworpelinghen blintheyt redeneren wy nu. Die is, voor so vele die van Gode komt, rechtvaerdighe straf. N.Ursinus, 431. Want God en verblint niet alleenlijck door toelatinghe nochte alleenlijck door ontreckinghe van gratie, maer door eenrehande innerlijcke krachtighe ende onuytsprekelijcke werckinge, etc. A. Sturmius, 123. daeromme, de ghene die hy totten eeuwigen doodt geschapen heeft, om dat sy instrumenten zijnder toornigheyt ende exempelen zijnder strengheydt souden worden: die berooft hy somtijdts de macht om Godes woort te hooren, somtijdts verblint hyse meer ende meer, ende maecktse onverstandigheer door de verkondiginge des woorts, op dat sy tot haer eynde komen, Instit.L.iij.xxiiij.dist.12. dat en machmen voorwaer niet trecken in twijfele dat de Heere zijnen woorde sent tot velen, welcker blintheydt hy noch meer wil verswaren, Instit.C.xiiij.34. sulckx alles ende meer derghelijcken segghen onse Uaderen meest alle: Wat weet ghy daer teghen?

D. Koornh.

30 Eenvuldighe waerheyt. Hoort die nu dubbelde loghen te schande maken, merckt dan. Wy en spreken nu niet slechtelijck van dat eenige menschen worden verblint: maer dat sy verblint worden sonder oorsaeck va[n] heur selfs quaetheyt: ist niet also?

Geref. calv.

31 'tIs.

D. Coornh.

Wat roert dat u segghen uyt Z. Ursino, van heur blintheyt uyt rechtvaerdighe straf Godes, so hy't self noemt? ist straf, so was daer schulde. Was daer geen schulde, so ist die straf onrechtvaerdigh.

a 'tSelve segge ic oock op Sturmij woorden, maer Calvini woorden treden voorder. Die strijden int eerste opentlijck teghen zijn eygen woorden, daer hy seyt dat God ons ten⁺ leven heeft gheschapen, C.vij.20. Hoe mach dan waer zijn dit zijn segghen hier: dat God eenige ten eeuwigen doode heeft gheschapen.

32 Uan dat zijn voorste seggen tuygt de H. schrift, vant achterste nergens. Calvino met alle uwe leeraren ist onmoghelijck voort te brenghen een eenighe sproke, houdende dat

+ Siet 136[:]

[fol CCxvijr]

God eenigh emenschen ten eeuwighen doodt heeft gheschapen.

c Waer dat sulcx, soo en mochten sy teghen des Almoghende Scheppers voornemen niet altoos doen, ende midtsdien gants buyten heur schulde inden eeuwighen doodt komen. Maer dan mochte God oock, na tuyghenis zijns woorts, niet rechtvaerdigh, vele min bermhertigh wesen. Souden sulcke exempelen van Godes toornigheydt sonder oorsake ende strenghe felheyt teghen recht mogen strecken tot Godes eere?

d Aengaende nu 'tsegghen vant verblinden ende onverstandiger maken, dat God soude doen aen eenighen: gheschiet door of sonder schulde der selver. Ist door heur schult, soo seyt hy niet met allen tot bewijs dat G[o]dt yemant verblint buyten heur schult alleen uyt zijn Predestinatie, want dat straft God in den strafwaerdigen d'een sonde met d'ander, d'welck rechtvaerdigheyt is.

e Maer wilmen segghen (so hy doet) dat God sulcke verblint uyt zijn selfs voornemen, sonder aenschou op heur schulde, die daer dan oock niet in heur en soude moghen zijn, soo maeckt hy sodanighe verworpelinghen aen heur verdoemenisse onschuldich, maer Gode schuldigh, onrechtvaerdigh ende een Tyran over zijn selfs ghemaeckte onnosele schepselen.

f Uermagh yemant sodanige grouwelijcke Godslasteringhen, noot-volghelijck uyt uwer Schrijvers leere voortkomende te verschoonen of te wederspreken?

38 Seker al is de H. Schrift gants stom door de gantse Bybel van sulck onschuldigh verblinden eenigher menschen ten eeuwigen doode: soo en is sy niet stom int verklaren vande oorsaecken daer door eenighe menschen worden verblint.

a So staet daer gheschreven vanden godlosen, Sap.2.21. Hare boosheyt heeftse verblint, is dat gheseyt, God heeftse verblindt sonder aenschou heurder quader wercken? ende noch, 2.Corinth.4.4.5. Ist dat onse Evangelium bedeckt is: so ist bedeckt in den ghenen die verlooren worden. In de welcke de God deser werelt die sinnen heeft verblint, namentlijck der ongelovighen, etc.

b Ist dat nu gheseyt, de God des Hemels heeft uyt syne eeuwighe Predestinatie verblint eenige menschen, ende dat niet ten aenschou van heur hoedanigheydt? d'Apostel schrijft dat werck den duyvel toe, ende niet Gode, wilmen daer teghen immers dat felle boedels werck den bermhertighen Gode toeschrijve, om dat die sulcx toe laet: so moetmen noch al even wel bekennen dat sodanigher menschen sondighe ongelovigheyt, ende niet des rechtvaerdighen Godes Predestinatie int straffen der boosen, oorsaecke is van sulcke verblindinghe. Die selve heur oogen sluyten, op dat sy niet en souden sien.

c Dit tuyght God self van sich self klaerlyck in zijn gheschreven woort, Mat.13, 15.act.28.27. maer dat ander nergers. Wie hier behoort gelooft te worden, is licht om mercken

d So vintmen oock seer vele sproken der H. Schriftuere opentlijck betuygende van blinde onwetenheyt die een straf der zonden is, als van ondanckbaerheyt, van liefdeloosheyt van boosheyt ende van quade menschen, die selve niet en wilde hooren, noch opmercken, noch verstaen, noch onderwijlinge aenneme[n] maer die selve hateden. God selve beschuldicht hier van den menschen, beklaeght sich dat sy na hem niet hooren en willen, ende dreyght heur daerom te straffe[n].

e So nu hier de Heere self waerheyt heeft gheseyt, soo is dese blinde onwetenheyt niet uyt Godes Predestinatie veroorsaeckt inden menschen: maer door heur eygen schulde, van dat sy de voorschreven middelen ten gesichte des verstandenisse noodigh zijnde, als hooren, opmercken, etc. niet en hebben ghewilt, ende dan is des uwe leere valsch, van dat God eenige menschen verblint om heur inden eeuwighen doot te brenghen, daer toe hy die soude gheschapen hebben.

f Maer so u luyder dichten sonder, ja tegen de H. Schrift waer soude zijn: so moste de gantse Schriftuere valsch zijn ende God onwarachtigh: als die de schulde soude leggen opter menschen niet willen, daer hy dan self soude willen | dat sy niet en willen: daer over hy heur dan spotlijck beklaghen soude, 'tonrecht beschuldighen, tyrannighlijck dreygen, ende wreedelijck straffen, om dat sy blindt ende onverstandigh zijn, so hy self soude hebben ghepredestineert ende gewilt dat sy wesen souden. Uermochten zy ooc anders te willen ende te zijn? zijn dat niet schandelijcke vruchten van sodanighe schandelijcke leere?

Geref. Calv.

39 Heur leere heb ick langhe gelesen, goe[t] gehouden ende anderen voort geleert, so veele als ick nu hoore en hebbe ick noch noyt gelesen noch ghehoordt: want ick hielt die voor recht buyten twijfel, sonder na anderen te willen hooren.

a Maer dit hooren maeckt my wat [o]nseker, 'twelck my na sekerheyt sal doen sporen. Ick stont seer vast op Calvini, Bese, P Martyris ende meer anderen der onseren groote geleertheyd[t:] te meer oock om dat sy doorgaens heur vele bekleden mette authoriteyt Augustini. Lieve seght doch: vindy hem niet meest jeghen dese uwe meyninghe?

D. Koornh.

40 Tegen? ick vinde hem teghen u volckx opinie ende volkomelijck voor mijn ghevoelen.

Geref. Calv.

41 Lieve laet hooren een plaetse twee of drie uyt Augustino.

D. Coornhert.

42 Gaerne, die schrijft: Expos. in Euang. Ioan.trac.44. op die woorden, Ioan.9.39. Ick ben tot een oordeel inde werelt ghekomen, op dat die niet en sien, souden sien, ende die sien blint souden worden. VVat is dit Heere? Ghy hebt den vermoeyden in een groote questie ghebracht: maer versterckt ons, op dat wy 'tghene du hebste gheseydt, moghen verstaen.

a Du biste ghekomen op dat die niet en sien, zouden moghen sien. Recht, want du biste het licht: recht, want du biste de dagh: recht, want de verlossest vande duysternissen. Dit neemt alle ziele aen,dit versaet alle ziele:

[fol CCxvijv]

b Maer wat is 'tgeen daer na volght? op dat die sien, blint souden worden, worden zy dan blint die daer saghen door u komste? Hoort 'tgeen daer volght, ende ghy sult het moghelyck verstaen.

c Door dese woorden zijn eenighe uyten Phariseen verstoort gheworden, ende seyden tot hem: zijn wy dan mede blint? Ioan.9, 40, Hoort nu [']tgene dat ons beweeghde: te weten op dat die sien blint souden worden, Iesus sprac tot heur.

d Soo ghy blint waert, en soudy gheen sonde hebben, Ioan.9.41. Nadien blintheyt self zonde is, waerdy blint, dat is, indien ghy merckte dat ghy blint zyt, indien ghy seyde dat ghy blint zyt, ende totten Medecijn-meester liept, waerdy so[o] blint, so en soudy gheen zonde hebben, want ick ben ghekomen om de sonde wegh te nemen: maer nu seghdy dat ghy siet, ende u sonde blyft.

e VVaeromme? want segghende wy sien, soo en soeckt ghy den Medecyn-meester niet, ende blyft in uwe blintheyt. Dat wast dat ick een weynigh te vooren seyde, dat wy niet en verstonden, dat hy seyt: Ick ben gekomen op dat die niet en sien, souden sien, Ioan.9.39.

f VVat is, op dat die niet en sien souden sien? die belyden dat sy niet en sien, ende den Medecyn-meester soecken om te sien: Ende die sien blint souden worden, wat ist, ende die sien blint souden worden? die daer wanen dat sy sien, ende den Medecyn-meester niet en soecken, in heur blintheydt souden blyven.

g Desen onderscheyt noemde hy daeromme een oordeel, waer door hy onderscheyt de sake der ghelovige belyders, van der hovaerdige waensienders, die daerom te swaerder sullen ghestraft worden.

h Ende op de selve sproke Christi op een ander plaetse, Ioan.9.39, Enarratio in Psal.65.1, Ick ben gekomen op dat die daer niet en sien, souden sien, ende die daer sien, blint worden souden: schrijft hy dit:

i Siet aen d'een zijde de goetheyt, aen d'ander zyde ghenoegh de boosheyt. Maer wat is beter dan hy? wat is barmhertiger? wat is rechtvaerdiger? waerom souden dan sien, die niet en sien? om de goetheyt, waerom souden die daer sien, blint worden? om haer hovaerdye, ende sy saghen waerlyck, ende sy zijn blint geworden, sy en saghen niet waerlyck, maer zy waenden dat sy saghen, &c. Ioan.9.34. Enar. in Psal.80.5.

k Ooc daer na opte selve woorden ons Heeren steldt hy dese woorden: wat | is dit anders da[n] dat d'ootmoedigen sullen verheven, ende de hovaerdige sull[e]n vernedert worden, want de siende en souden niet blindt worden, maer die daer waenden dat sy saghen, souden van blintheyt overtuyght worden. Wildy meer siet hem noch, com.Faust.Manich.lib.21, cap.2. ende cap.9.&c.

l Nu meyn ick immers voor u genoeg gebleken te zijn dat Augustinus niet en verstaet, als u leeraren, dat God yemant door zijne Predestinatie sonder, maer door zijne rechtvaerdigheyt, om heur selfs voorgaende schult of boosheydt van hovaerdye, ongheloovigheydt ende andere voorgaende sonden verblindet.

Gereform. Calv.

43 Ick mercket nu meer dan voor van't verblinden ghenoegh gheseyt ende ghehoort hebbende, om na te dencken, kome ick nu opter verwerpelingen verwerpen ende om schickelijc⁺ te beginnen, so definieren d'onse (Sturmius, A.72. de verwerpinghe te wesen, de tweede specie of gedaente der Predestinatien waer door alle die verdoemt worden, rechtvaerdelck zyn ghepredestineert ten eeuwighen doode, stemdy dat toe?

D. Koornh.

44 Neen, dats maer menschen niet Godes segghen: dit, niet dat, moeten wy ghelooven.

Geref. C.

45 Men leest dat woort verwerpen veel maels in Godes woort, leest, 1, Cor.9, 27, Hebr.6, 8, 1, Pet.2, 7.

D. Koornh.

46 Dat woort leestmen inde Schriftuyre, maer niet de meyninghe, daer toe ghyluyden dat misbruyckt. Seght my, meynt die u beschrijvinge dat God verwerpt uyt zijne voorsienigheyt of (om beter mij[n] sin te segghen) uyt zijn alwetende voorooghentheyt vander verwerpelinghen hoedanigheydt ofte wercken?

Gheref. Calv.

47 Wy verstaen het recht contrarie, soo wy int iij. gespreck hebben ghehandelt, namentlijck dat God heur verwerpt sonder eenigh aensien van heur qualiteyt of quade wercken.

D. Coornhert.

48 Daer is Augustinus in Ioan. trac[t].42, u plat jeghen aldus schrijvende: daer[o]m en ghelooft ghy niet, want ghy niet en zijt uyt Gode, het welck gheseyt is, niet alleen die door zonde gebrekigh waren, want dat quaet was heur algemeen, maer totten ghene[n] die oock waren voor weten: dat sy niet en souden ghelooven met sulcken gheloove, waer door alleen sy souden moghen vander zonden verbant ghevrijt worden.

a Daerom dat hy te vore[n] wiste dat de gene, waer toe hy sulcx zeyde, daer| in souden volherden, vermidts sy uyten Duyvele waren: dat is dat zy in heur sonden ende Godloos heyt souden sterven.

b Waer in zy hem ghelijck waren, te weten den Duyvel, ende dat sy niet en souden komen totte wedergheboorte, waer in de kinderen Godes waren, dat is: gheboo[r]en uyt Gode vande welcken sy menschen waren geschapen. Na dese Predestinatie sprack de Heere, etc. Dat alles schrijft Augustinus.

c Maer seght ghy my selve, mach God ooc een ooghenblick tydts wesen sonder zijn alwetenheyd?

Geref. Kalv.

49 Soo weynigh als de Sonne sonder zijn licht.

+ Vande verwerpinge Thesis xiiij.

[fol CCxviiir]

D. Koornh.

50 De alwetenheydt Godes mach zijn, sonder zijn werck van predestineren, maer dit werck Godes niet sonder zijn alwetenheydt. Ick meynt aldus, alle dat God weet te sullen gheschieden, dat predestineert, wil ende doet hy self worden, of niet.

Geref. calv.

51 Soo daer wat gheschiede dat God niet self en doet, so waer hy daer inne ledigh ende een Epicurische God, dat waer een openbare Gods-lasteringhe, dat en laten wy niet toe.

D. Koornh.

52 Daer gheschiet sonde ende verderf van de mensche die een goet schepsel godes was.

Ger. calv.

53 Men maghs niet lochenen.

D. Koornh.

54 Soo en mooghdy dan mede niet lochenen dat na dese uwe leere god werckman ende oorsake vande zonde ende verderf van zijn eyghen goede schepsel zy. gemerckt god, soo ghy leert, selfs alles doet ende werckt datter gheschiet, dats zonde ende verderf des menschen, die god dan verdoemt om zijn eygen, niet om des menschen werck.

a So baert dese uwe leere drie grove gods-lasteringhen: want sy maeckt god oorsaecke vande zonde die quaet is, ende midtsdien self oock quaet, alsoo de boom quaet moet zijn daer quade vrucht af komt:| sy maeckt god onwijs, die zijn goede schepsel self weder verderft ende quaet maeckt, doende soo niet alleen verlooren werck, dat zijn wijsheyt niet en betaemt, maer oock quaet werck dat zijn goetheyt niet en vermach: ende maect u leere boven dien noch god onrechtvaerdich, als die zijn onschuldigh schepsel om zijn eygen werc verdoemt ten eeuwighen doo[d]e, volght sulcx niet nootlijck uyt uwe leere, so wederspreket, of wederspreeckt u leere.

Gereform. Calv.

55 Dat kan ick soo licht niet doen in een van beyden. Maer volght uyt u opinie niet dat god ledigh is?

D. Coornhart.

56 Uoorwaer ja, int quaet veroorsaeken ende sonde doen, maer [ni]et int bestieren van sulcke quade menschelijcke wercken ten besten eynde, daer in en is god niet ledigh. Sulck quaet menschelijck werck voorweet god, maer en wil, predestineert, noch en doet dat niet, ende verwerpt der quaden quaetheydt die hy niet aen neemt, om dat hy goet is, ende met het quade gheen ghemeenschap en heeft.

Geref. calv.

57 Maer het verwerpen, seyt Sturmius, A.72. daer by, betekent een dingh, als onwaerdich zijnde, te verwerpen ende te verdoemen.

D. Koornh.

58 Sonder op het dingh te sien, kentmen desselfs waerde of onwaerde niet. Soo dan God eenige menschen, als onwaerdigh zijnde, om van hem aenghenomen te worden, voort verwerpen kent, ende daerom niet aen een neemt, 'twelck verwerpen heet, so verwerpt hy sodanighe om heur sodanigheydt, quaetheydt ende sonde, waer door sy so onwaerdigh zijn gheworden. Dits tegen uwe opinie ende plat voor mijn ghevoelen: ende dit seyt u man selve teghen hem selve, welc van beyden suldy ghelooven?

Geref. calv.

59 Het hooft va[n]de Predestinatie noemen wy de aendringhende oorsake te zijn, de absolute ende vrye wille Godes, A.133. Hier mede stemt Calvinus, Instit.L.iij.boeck 23.cap.11.dist. over een, seggende: dat wy anders niet en hebben dan zynen (Godes) wille, waerom hy d'anderen verwerpt. Soo dat god selve heeft ghedaen naer zynen wille ende welbehagen, sonder te sien op de teghenwoordighe of de toekomende quade wercken, (A.a.46. also het gods wille is dat dees of die verloren gaen. A a.49, ja dat 'tgrootste deel der werelt inder duysternisse steecken blyve ende eeuwigh verdoemt werde, Z.fo.888. ende A.B.pag.17, iij, 41.

D. Coornhert.

60 Het is Godes wil self, sonder de mensche: of des menschen wille self, sonder Gode: die den mensche quaet maeckt, door die zonde, ende midtsdien oock verwerpens waerdigh.

Geref. calv.

61 Wy segghen Godes wille de aen-dringhende oorsaecke te sijn tot het verwerpen, maer niet tot des menschen sonde ende quaetheydt:

D. Koornh.

62 Die het eynde wil, te weten het verwerpen, ende het verdoemen: die wil oock het middel daer toe, namentlijck de zonde ende het quaet worden. Dat drucken sulcx klaer uyt u Schribenten, seggende: Die het eynde wil, die wil oock de middelen ende de dingen die tot het [e]ynde strecken, Stur.A.f.101, 61, 115. Thesi.xviij, Besa H.77, 47, T.f.11, 38. Ende die het eynde destineert, die destineert oock de middelen door de welcke men tot het eynde komt, Ursinus, M.f.425, P. Martir.B.Clas.iij.loc.j.dist.37, dist.14, Besa, H.245, 47, F:f, 130. Ende de middelen zijn soo wel als 'teynde, vruchten vande Predestinatie, Stur:f:60, oock Thesi:xviij:d: want dewyle hy god het eynde geordineert heeft[,] so moet hy immers de oorsaken die tot den selven eynde leyden, ooc verordineert hebben, Besa int kort begrip I:cap:iij:prop:v:Martyr:B:Clas:iij: loc:j:dist:14, ende dat die verworpen zijn, nootwendelijcken verdoemt sullen wesen ende gheensins saligh konnen worden: Welverstaende door middelen ende naer oorden die god van ghelijcken ghepredestineert heeft, dat sy nootwendelijcken hebben sullen, namelijck, ongheloove

[fol CCxviiiv]

ende boose wercken, Nicasius, A.B. pag.32. ende 34. Ende noch: God en soude 'tgeen niet volbrengen dat hy besloten heeft te doen door des menschen handt, indien hy in heur herten niet en formeerde de wille die voor 'twerck gaet, Calvijn, D.f.227.

63 Nu leeren d'uwe oock: dat de sonden de middelen zijn om de welcke de menschen verdoemt werden, P. Martyr.B.Clas.iij.loc.j.dist.48. Sturm.f.88. Ende wat yemant door middelen doet, dat hy dat oock doet. Besa.f.130. daer door sy dan oock nootlijck in schrift bekennen dat God de zonde wil vermidts zijn decreet, om 'tgoets wille, datter uyt volght, om de eerlyckheydt zyns naems te verklaren, &c. Sturm.A.103.99.101.88. 212.115. P. Martyr.B.Clas.j.loc.xiiij.dist.42. ende Clas.iij.loc.j.dist.37. Calvijn Instit.L iij.23, dist.8.dist, 4, dist.7. dist Ende dat Gop eenigherwys Authoor is vande Sonde, B.P. Martyr.Clas.iij.loc.j.dist.27. Nu schrijft oock Besa dat God den mensche oprecht ende onnosel heeft gheschapen, maer dat nochtans om te verderven. H.39.

64 So moet ghy nu seggen dat God niemant heeft willen verwerpen noch verdoemen, indien hy het middel, namentlijck het sondighen ende heur quaet worden niet en heeft ghewilt: of dat God sulcx beyde selve heeft ghewilt, als nootlijcke middelen, soo d'uwe vooren segghen, sonder welcke God gheen mensche rechtelijck en magh verwerpen noch verdoemen.

a Neemt keur van beyden. Seghdy 'teerste, so belydy dese uwe leere van't verwerpen ende verdoemen valsch te zijn: 'twelck b[e]st waer. Maer seghdy het laetste, soo maeckt u leere (soo ghehoort is) de wille Godes selve d'eenige oorsake vande zonde ende van't quade ende niet den mensche, die onschuldelijck van Gode werdt verworpen, om 'tgeen zijn wille self heeft ghedaen ende alleen schuldigh aen is.

Geref. calv.

65 Ick bekenne schrijft Calvinus L.iij.boec, 23.cap.dist[.]4. voorwaer dat alle Adams kinderen zyn met Godes wille (het latijn houdt door Godt wille) tot dese ellendighe conditie ghevallen, totte welcke sy ghebonden zijn, ende dat is 'tgheen ick eerst seyde: te weten, datmen ten eynde moet altydts weder komen tot het goetduncken des Godlycken willes, wiens oorsake in God verborgen is, maer hier uyt en volght niet terstont, dat God deser valscher beschuldinghe onderworpen zy. VVant wy sullen met Paulo aldus antwoorden, Rom.9.20. O mensch wie bustu. &c. Daer hoordy van Calvino seggen dat God sulcke ende dergelijcke bes[c]huldinge, als ghy my daer voor werpt, niet onderworpen en is.

D. Coornh.

66 God en is gheen beschuldinghe altoos, maer uwe leere, als baermoeder van die voorschreven Godes-lasteringhen, is alle de selve inder waerheyt te recht onderworpen. Van des Apostels woorden by Calvijn hier na gheaept, is nu hier voor, v.35. ende elders meer af ghehandelt ende bewesen Calvijn noch gheen vanden uwen in dese uwe leere te mogen verschoonen.

a Oock heeft d'Apostel een ander sake daer voor, ende ander luyden, namentlijck de verworpen Ioden, dan sy hier voor hebben, Men wederspreeckt hier niet dat God de macht heeft om te verwerpen wien hy wil: maer men wederspreeckt dat Godes wille yemant ten eeuwighen doode verwerpt sonder aenschou van desselvens goetheyt of quaetheydt met desselfs oorsaken.

b Dit leert niet Paulus, maer Calvinus met zijne aenhangeren, teghen de klare tuygenisse vande gantse Schriftuyre, houdende dat God elck sal oordeelen na zijn wercken, ij.38, met die na-apinghe Pauli en verantwoordt Calvijn niet, ick en segghe niet de Godlijcke rechtvaerdigheyt, want de Heylige Schrift verantwoort die self so krachtelijck ende warachtelijc, dat die Calvijns verantwoordinghe niet en behoeft, maer zijn leere voorsz., die plat strijdet jeghen Godes rechtvaerdigheydt ende de heele Schriftuere: welcke zijne Leere hy schuldigh is van sulcke Godslasteringhen [t]e verantwoorden:

c Maer want hy wel siet dat hem sulcx onmoghelijck is om doen, schijnt hy te willen ontsluypen onder Pauli woorden: daeromme merckt noch: God die des werelts rechter is, die rechtvaerdigh is, die rechtvaerdigheyt lief heeft ende onrechtvaerdigheydt haet, en doet niet altoos dat onrechtvaerdich is, onrechtvaerdigheyt waert een goet schepsel te verderven ende 'tselve daerom eeuwelijc te verdoemen.

72 Immers onlochbare onrechtvaerdicheyt ist yemant sonder te sien op zijn misdaedt of sonde te verwerpen om eeuwelijck te verdoemen. Dit schrijft Calvijns leere Gode toe. So moet Calvijns leere hier Godslasterich zijn ende valsch: of God moet onrechtvaerdigh zijn.

Ger. calv.

73 Calvijn spreeckt na de verborgen rechtvaerdigheyt Godes, of is die niet? of konnen wy die begrijpen?

D. Koornh.

74 Spreeckt hy na de verborghen rechtvaerdigheyt Gods so is hem die ooc self verborghen, ende spreeckt dan blindelijck van 'tgeen hy self niet en kent. Dan lastert hy noch ghelijcke seer God, want dan souden in Gode zijn twee strijdighe rechtvaerdigheyden, ghemerckt de gheopenbaerde rechtvaerdigheydt inde H. Schrift plat anders ho[u]t dese ve[r]borghen rechtvaerdigheydt die Calvijn Gode opdicht. Is dat Gods rechtvaerdigheydt verantwoort? het is die ghel[a]stert. Dat en is oock zijn leere niet verantwoort van valscheydt, maer die noch nae[c]kter ontdeckt. Boven alle sulcx so laet hooren of ghy Calvijns ende u volcx leer hier mooght verantwoorden van meer andere grove lasteringhen.

Geref. C.

75 Waer inne?

D. Koornh.

76 Des quaetheyts verderfnisse ende ve[r]werpens oorsake schuyft Calvijn met d'anderen, oock eyndelijck op de wille Godes,

[fol CCxixr]

namentlijck op het goetduncken des Godlijcken willens.

Geref. calv.

77 Sy doen.

D. Koornh.

78 De wille Godes is goet ende wijs, ende en mach derhalven niet quaets noch onwijslijcx willen.

Gereform. Calv.

79 Dat is buyten twijfele.

D. Coornh.

80 Quaet ist datmen 'tgene goet is verderve ende quaet make, ende onwijsheyt ist datmen niet alleen vergeefs, maer oock schadelijck werck doe.

Geref. calv.

81 Men maghs niet ontkennen.

D. Koornh.

82 Sodanighe qauetheyt ende sotheyt dicht u leere toe de goede ende wijse wille Godes. Dit mooghdy mede niet ontkennen, want dat de mensche goet was gheschapen vanden goeden Schepper bekennen alle uwe leeraren mette Heylige Schrift, maer Calvijn, Besa ende meest al d'anderen, leeren teghen de H. Schrift, dat God den goeden mensche soude geschapen hebben ten verderven, H.39.Calvijn, L.iij.24. dist.12.ende 23. dist.4.

a Alle wat God doet, dat doet hy door zijn wille. Die wilde dan den goeden mensche verderven ende quaet maecken. Dats een quaet ende schadelijck werck. Die quaetheyt ende onwijsheyt schrijven sy toe de wille van den goeden ende wijsen Gode. Dit is een lasterlijcke onwaerheyt. So blijckt hier mede dese uwe leere Godslasterlijck ende onwarachtigh.

Gereform. Calv.

83 Teghen sulcke ghedachten leert Calvinus der selver aenloop breken metten overlegghe wat ongheschicktheyt het zy, datmen na d'oorsaecke des Godlycken willes vraeght, dewyle hy alder dinghen oorsaecke is ende te rechte moet zijn, &c. L.iij.23.dist.3.

D. Coornh.

84 Soude die plaetster genoegh zijn tegen de wonde by hem self inder onwijsen herten gheslaghen? hy selve leert van Godes oordeelen plat anders dan Godes gheest selve daer af ghetuyght in zijnen beschreven woorde, want daer leestmen al aen een, dat God niemant en verwerpt noch en verdoemt dan om zijn eyghen zon[d]en ende quaetheydt. Dit lochent Calvijn teghen de H. Schrift, soo moeten sy immers na een ander oorsake, dan de gheopenbaerde soecken. Immers hy selve mede.

a Wat ist anders dan ditte: dat hen doorgaens doet vande gheopenbaerde oorsake af lopen (om dat die zijn opinie teghen is) om andere te soecken inden oordeelen Godes die verborgen zijn, ende dit teghen zijn eyghen leere self? viij.8.

b Al anders leert ons de H. Schrift, te weten na Godes gheopenbaerde rechtvaerdigheyt, ende niet daer buyten, daer van te oordeelen. Dat hebben zijnen vrunden met zijn welbehaghen ghedaen, end[e] dat beveelt God selve den menschen te doen, ij.56.

Gereform. Calv.

85 Ick hoore de uwe, maer my zijn al wat vast int herte gheprent Calvini, woorden, L.iij.23.dist.6. dat daer menschen geboren worden, die van des moeders buyck aen zijn sekerlyck den door overghegheven: op dat door heur verderf de naem Gods ghepresen werde.

D. Koornh.

86 Een schandelijcke eere dicht Calvijn Gode op. Nergens le[e]stmen dat Go[d] eer behaelt int verderven (ten waer dan int straffen van heur openbare booshey[d]t) maer wel int ghenesen, int helpen ende saligh maken der menschen. Dit tuyght het gheschreve[n] woordt Godes selve: maer dat dicht Calvijn, Psal.113, 17, Nu.14, 13, 16: Exod.32, 12, Gen.49, 6, Ios.7, 9, Isa.38.18, Matt.9, 8, mar.2, 12, Luc.7, 15, 16, Isa.66, 19, Psal.42, 8, Isa.40, 4, 42, 1, Exod.14, 5, 17, 18, 15, 6, 7, 4, Reg.19, 19, Isa.48, 9, etc: Psal: 20, 6, 84, 12, Isa.46, 13, 48, 11, Iere.31, 12, Act.11, 13, Ephe.1, 12, 14, etc.

Geref. Calv.

87 Neen, hy betuygt mette H. Schrift dat hy daer schrijft.

D. Coornh.

88 Waer seyt de Heylighe Schrift datter menschen worden geboren die van heur moeders buyck aen sekerlijck den doodt zijn overghegheven?

Gereform. Calv.

89 Salomon seyt, Prov.16, 4, dat God alle dinghen heeft gheschapen, om zijn selfs wille ende oock den godloosen totten quaden daghe.

D. Coornhert.

90 Ia voorwaer, is dat schrift bruycken? staet daer van Moeders buycke aen? stae[t] daer sekerlijck dat sy den doodt zijn over gegheven? spreeckt de H. Schrift also ergens? so verkooptmen menschelijcke versieringhen e[n]de gloosen voor Godlijc[k]e waerheyt ende schriftuere? Hebdy dit noch niet ghemerckt als wy dese selve sproke te vollen handelden? v.129, vj, 9.

Gereform. Calv.

97 Uande verwerpinghe is na nootdruft ghenoegh ghesproken: Laet ons nu eens komen aen der verworpelinghen verhardinghe.

D. Koornh.

98 Neen, vande verwerpinghe moet ee[n] weynigh meer worden ghesproken.

Geref. K.

99 Waerom dat?

D. Koornh.

100 Op dat ghy, die nu gheseyt hebt wat uwe Schribenten so[n]der schrift, ja teghen de

[fol CCxixv]

gantse schrift, daer af uyt heur blinde vernuft den volcke derren leeren: oock eens hooren mooght wat Godes gheest selve in zijnen beschreven woorde ons daer af heeft willen openbaren.

Gereform. Calv.

101 Laet die hooren.

D. Koornh.

108 Ick sal u voorthalen een deelken (wie soudet al vermogen) vande schriftlijcke sproken, die sonder yemants glosen te behoeven klaerlijck, waerlijck ende openbaerlijck betuyghen: dat God int verwerpen siet opter menschen wercken ende hoedanigheydt. Also seyt God tot Saul door Samuels mo[n]t, 1.Reg.15, 23, 26. om dat du des Heeren woort hebste verworpen, soo heeft de Heere dy verworpen, dat du gheen Koning sulste zijn.

Gereform. Calv.

109 Wy spreken van eeuwigh verwerpen. Wat dien't hier 't verwerpen in tijdtlijcke saken?

D. Coornhert.

110 Siet God opter menschen doen int minder, soo dat hyse om heur quaet doen tijdtlijck verwerpt: soude hy in m[e]erder, te weten int eeuwigh verwerpen daer niet op sien? God verwerptse die zijn wet verwerpen: God verwerpt die hem niet en hooren: G[o]d verwerpt die hem verlaten, ende dat in eeuwigheyt: God verwerpt den Godlosen: ende God verwerpt den Afgodeerder, Ier.6, 19, 30, 7, 13, 15, Ose.9, 17, 1, Par.28.9, Isa.2, 6, 3, Reg.9, 6, 7, 8, 9.

a Wat dunckt u vrunt, als God die sulckx doen, om sulcke heur quade wercken ende om dat sy so Godloos zijn, verwerpt: siet God dan niet int verwerpen op heur quade wercken ende op heur boosheyt? Leestmen so klaer dat God sodanighe ende daerom niet en verwerpt?

116 God verlaet, die hem verlaten: ende die gheen vruchten en brengen: God verstoot de gene die de kennisse verstoten, ende God versmaet, die hem versmaden, die van zijne oordeelen afwijcken, die de menschen behaghen, de afgodeerders ende den quaet-doenders, Deut.31, 16, 17, Isa.5.1.2.3.4.5.6, 7, Matth.21, 33, 34, etc. 2, Par.12, 5, Oze.4, 6, Isa.33, 1, Psalm.118, 118, Psal.52, 6, Gal.1, 10, Psal.77, 59, Psal.52, 5, 6.

a Sodanige quaetdoenders ende quade menschen verwerpt, verlaet, verstoot ende versmaet God, ende niet den ghenen die in zijne gheboden wandelen, noch den eenvuldighen, so heeft Israel den Heere verworpen, het goede verworpen, het goede, Godes woort, zijn verbont, zijn wet ende zijne rechten, daer inne de mensche, diese doet, leeft. Levit.26, 3, 11, Iob 8, 20, 1, Reg.10, 19, Isa.65, 11, Ier: 8, 9, Oze: 8, 3, Psal: 49, 17, Ierem: 8, 9, 4, Reg: 17, 15, 2, Esd.9, 26, Ierem.6, 19, Ezech.20, 13.

b Dit alles met vele meer des gelijcx: tuygt ons God self in zijn beschreven woordt van zijn verwerpen, van d'oorsaken waerom hy verwerpt vande zonden, ende wercken daerom hy verwerpt ende vande hoedanigheydt der persoonen die hy verwerpt, ende oock die hy niet en verwerpt, waer op hy int verwerpen siet.

c Van alle sulcx en vermanen uwe Schribenten niet in dese handelinghe, maer swijgen daer af, niet anders, dan of daer niet altoos af en stont gheschreven inde Godlijcke Schriftuere, ende schrijven sonder ja teghen de selve recht anders uyt heur bedrogen waen ende goetdunckenheydt, moeten sy dan niet bedroghen worden, die deser menschen versieringhe teghen Gode waerheyt konnen ghelooven? wat seght ghy nu hier toe?

Geref. calv.

117 Dat ick hoore dingen, die nadenckens waerdigh zijn: Ick dencke die oock by my self met ernstighe aendacht te overweghen teghen onse leere ende desselfs bewijsinghe, maer ic soude nu, voor dat wy ditmael scheyden, oock noch gaerne hooren wat ghy sult weten te segghen op het verharden Godes⁺ inden genen die hy verwerpt, want wy daer inne veele klare ende naeckte Sententien der H. Schriftueren hebben tot een grontfest onser leere vande Predestinatie, aengaende het verwerpen Godes.

D. Coornhert.

118 Begint dan, ick sal eynden, dat was oock u voortstel om huyden oock af te handelen.

Gereform. Calv.

119 Soo laet ick in desen, Meester Ian Calvijn voor allen anderen den voorgangh hebben.

D. Coornhert.

120 Soudet niet beter betamen dat de H. Schrift voor eenigh menschen seggen ging? daer toe sullen wy doch entlijck moeten komen.

Geref. Calv.

121 Des ben ick wel te vreden, die hebben wy opentlijck ende veel voor ons, laet dan d'Apostel Paulus den voorgang hebben, die seyt: sprekende van Gode: so ontfermt hy dan wien hy wil, ende hy verhart wien hy wil. Rom: [9], 18, Daer blijckt dat God self verhart.

D. Koornh.

122 Soo blijckt mede dat God haet in dit selve capittel, Rom: 9, 13, ende tot vele meer ander plaetsen der H. Schriftueren, maer dat sulckx niet eygentlijck van Gode gesproken mach zijn blijckt daer aen dat God self de liefde is, 1, Ioan: 4, 16, so moetmen seggen dat d'Apostel hier onwaerheyt seyt, of dat de liefde haten mach, of dat dit oneygentlijck is gesproken

a Soo segghe ick mede van dat verharden Godes. Dit sal sich noch bevinden inden voortgang onser redenen, maer laet ons nu die woorden Pauli na der woorden klanck nemen. So staet te ondersoecken wien God verhardet, te weten zijn onschuldighe of schuldighe schepselen, dat en schrijft Paulus daer niet.

Gereform. calv.

123 Hy doet trouwen, namentlijck Esau

+ Derde verharding.

[fol CCxxr]

ende dat noch eer hy yet quaets hadde ghedaen, Rom.9, 11.

D. Coornh.

124 Wat by Esau recht wort verstaen, is hier voor, j.48, tusschen ons ghenoegh af gheseyt. Maer ghenomen dat schoon al noch vande persoone Esaus mocht verstaen worden (als neen) wat kondy dan uyt een bysondere exempel tot velen bewijsen?

a Behalven dat so moet ghy nootlijck een van beyden hier segghen, te weten: dat die hate Gode uyt Gode self, of uyt Esau haren oorsprong heeft. Seghdy 'tlaetste, so siet God op Esaus toekomende boosheyt: Gode van eeuwigheyt al voor ooghen geweest zijnde, ende spreeckt dan teghen dese uwe leere, ontkennende dat God in sulcx siet opter menschen doen.

b Maer seghdy dan oock het eerste, so dicht ghy dat God zijn goede schepsel haet sonder oorsaecke ende lastert Godes goetheyt ende wijsheyt, want haet God het goede, hoe mach hy selve goet zijn? haet hy sonder sake, hoe magh God wijs zijn?

Gereform. Calv.

125 Ick mercke wy komen weder opt oude. Maer behalven die woorden Pauli, wat blijckt opentlijcker inde gantse Schriftuyre, dan dat God Pharaonem heeft verhart, dat leestmen niet simpelijck eenmael, maer meer dan seven of achtmael uytdruckelijck verhaelt by Moysen, Exod.4, 21, 7, 3, 9, 12, 10, 1, 27, 11, 10, 14, 4, 8.

a Daer is eenmael ghenoegh Schriftuerlijck bewijs, daer is oock een ander persoon dan Esau, telcke self ghenoemt by zijnen name, wat ghebreeckt hier nu meer aen?

D. Koornh.

126 't Gunt hier alles aen is gheleghen, te weten of Pharao onschuldigh, dan schuldigh zijnde verhart werde tot straf van zijn bedreven misdaden.

Geref. calv.

129 Teghen sodanighen die door haer eyghen goetduncken seggen, dat God de schult des verderfs opleyt dien, die haer eygen goetduncken hen selven tot het verderf brenghen schrijft Calvinus,L.iij, 23.dist, 1, Alsoo:

Maer of ick hem schoon toelate dat Paulus door dese wijse van spreken de hardicheyt des eersten deels versoet: so en betaemt het nochtans niet, die voorbereydinghe tot het verderf tot een ander oorsake te trecken dan tot de verborgen raet Gods, het welcke oock een weynigh te vooren inde woorden Pauli verklaert wort: dat God heeft Pharaonem verhart, daer na dat hy verhart die hy wil, Rom.9, 17, 18, Exod, 9, 16, waer uyt volgt dat de verborghen raet Godt is de oorsaecke der verhardinghe.

D.V. Coornh.

128 Die het middel wil, die wil oock het eynde, vij, 62. heeft God de voorbereydinge ten verderven ghewilt. Is dan oock, so Calvijn daer plompelijck uyt spreect, de verborghen raet Godes d'oorsake daer af, soo en is de mensche daer af d'oorsake niet, Godt, niet de mensche is, dan des verhardings oorsaecke.

a Is nu de verharding goet, so datse den mensche, daer inne die komt, goet maeckt of beter dan hy te vooren was, die sal niet gaerne lyden dat Godes verholen raet hem verhardet? maer is het verharden[:] quaedt voor den mensche die verhardet wordt, soo dat hy daer door te argher werdt: wie s[a]l niet moeten Godes verholen raet, ende niet den onschuldighen menschen, sulck quaedt toeschrijven?

b Maecktmen Gode self so niet oorsaecke van des menschen verderf? was de mensche Pharao, of wiet anders zy, te vooren al door sich self verdorven, soo en heeft Godes verholen raet hem niet verdorven doort verharden: maer is hy eerst doort verharden van godes verholen raet verdorven: so heeft god self zijn onverdorven goet gemaeckte schepsel verdorven: Maeckt Calvijns leere soo doende niet vanden goe[d]en gode een quade god? of ist gheen quaedt dat het goedt verderft?

Gheref. Kalv.

129 Ick seydt Calvijn daer voort, L:iij:xxiij:dist:1: behoude ten minsten dat Augustinus leert, te weten, als god Schapen maeckt uyt Wolven: so vermaeckt ende vernieut hyse met krachtigher ghenade: op dat hardigheyt ghetemt worde, ende also en bekeert hy de hartneckighe niet: om dat hy de krachtige genade aen haer niet en gebruyct: de welcke hem niet en ghebreeckt, waert dat hyse wilde ghebruycken ende bewijsen.

D. Coornh.

130 Heeft de mensche eerst, niet god door de zonde sich verdorven, hart ghemaeckt, ende uyt een schaepken een Wolf ghemaeckt, so dat hem god zijn schuldighe ende sondighe hartheydt met rechtvaerdiger straf verhardet: so komt des verhardings eerste oorsake, niet uyt den verhole[n] raet godes, maer uyte openbare sonde des menschen: ende dan siet god int verharden op des menschen werck ende sondighe hoedanigheydt. Dits tegen u leere.

a Maer heeft god selve daer op niet gesien int verharden, so dat hy door zijn verholen raet den onnoselen mensche voor zijn sondigen, self daer toe heeft bereyt, sondigh ende een Wolf ghemaeck van een onnosel schaepken: so ist soo goet een wolf te zijn als een schaepken, als beyde des goeden godes goede werck wesende: of is daer schulde ende quaetheyt in geleghen datmen een Wolf zy: soo en magh niet het werck, maer de werck man: dats niet de Wolf, maer god schuldich wesen aen dat quade werck: van dat hy uyt een onnosel Schaepsken self een verschorende wolf heeft ghemaeckt.

b Siet so worden die van gode geschapen, schapen buyten heur schult ende toedoen, verandert in Wolven. Maer over d'ander zyde is waer dat niemant uyt Wolf verandert en wort in een schaep, dan door de wedergheboorte in Christo, of houdy't anders?

[fol CCxxv]

Geref. Calv.

131 Neen, maer also.

D. Coornhert.

132 Wert oock yemant in Christo herboren sonder in Christum te ghelooven, ende hem aen te nemen?

Geref. calv.

133 Neen, dat is hier voor, iiij.40. al tusschen ons schriftmatelijck bewillight.

D. Coornh.

134 So ist oock, dat ghelooven ende aennemen is des menschen werck, soo en werdt dan oock niemant van Gode verandert uyt een Wolf in een Schaepken sonder zijn medewerckinghe. Dit is oock snoer recht teghen u Predestinatie int verkiesen, houdende dat de mensche even soo weynigh doet tot zijn goede wedergheboorte des ghemoets in Christo, als tot zijn quade gheboorte des lichaems in Adam.

a So blijckt daer teghen dat hy niet altoos daer toe en doet, dat hem God schept een oprecht ende onnosel schaepken: maer dat hy nu sich selven verdorven hebbende uyt een schaep in een Wolf, niet weder een q[o]et schaepken wert uyt een wolf, sonder zijn medewerck van ghelooven ende Christum aen te nemen. Machmen van ghelijcken mede yet segghen, dat schriftmatiger is? dat meer tegen u leere is? of dat nootsakelijcker volghen moet uyt u eyghen leere?

b Calvijn ter selver plaetsen by u daer verhaelt vaert voort ende werpt sich self teghen, 'tgene dat zijne teghensprekers teghen sulcke zijne opinie segghen. Hebdy daer wel op gemerckt?

Geref. Calv.

135 Met allen wel, meyndy niet ditte? L. Instit.iij.boeck, 23.cap.dist.2. So vragen sy dan ten eersten met wat recht de Heere toornigh is op zijne creatueren, vande welcke hy te vooren door gheenreleye schult verweckt en is? want het betaemt segghen zy, meer een tyranne, dan eenen [o]prechten rechter, dat hy soude tot het verderf overgeven, die hy wil.

a So hebben dan die menschen oorsake om teghen God te kijven: ist dat sy sonder heur eyghen verdienste, alleenlijck door zijn enckel goetduncken tot de eeuwighe doodt ghepredestineert worden.

D. Coornh.

136 Daer bekent Calvijn dan rondelijck, somen siet, dat de menschen sonder heur eyghen schulde of verdienste van Gode ten eeuwighen doot ghepredestineert worden. Dat is seker wel een grouwelijck oordeel Godes, so Calvijn self daer na seyt (L.iij.23.dist.6. ende schrickelijc om te dencken vanden berm[h]ertighen Gode.

Geref. Calv.

137 So ist voorwaer, maer daer teghen en heeft hy niet versuymt zijnen leerlingen eenen troostelijcken ende veyligen raet te gheven, te weten dese, stracx opte voorsz. teghenworp [v]olghende, L.iij.xviij.dist.c[.]

a Ist (schrijft hy daer) dat te eenigen tij[de] sulcke gedachten den Godsalighen mensch[en] inden sin komen: so sullen sy, om der selver aenloop te breken, met dit eenighe ghenoegh ghewapent worden, ist dat zy overlegghen wat grooter ongheschicktheydt het sy alleenlijck, datmen na de oorsake des Godlycken willes vraeght: dewijle hy alder dingen oorsake is ende te recht moet zijn.

D. Koornh.

138 Ia v[o]orwaer Calvini, soude die uwe raet dienen tot sulcke aenvechtende ghedachten te breken? wat soude mogen bedacht worden om de selve gheweldiger te verstijven? want die teghenworp hout hy waer, ende uwe raet segh ick valsch te zijn, men macht niet lochenen grouwelijcke tyrannye te zijn, datmen den onschuldigen, ten eeuwigen doode predestineert.

a Dit b[e]kent daer Calvijn dat God doet. Men mach oock niet ontkennen Godes wille niet te zijn dat de zondaer (dats die den doot selve nu al verdient heeft of verschuldet) sterven, maer dat hy sich bekeere ende leve, Ezec.33.11.18, 32. dat betuycht God selve van zijn bermhertighe liefde ende goetheyt in zijnen beschreven woorde.

b Dit is op't alderwijtste verscheyden, immers plat contrarie, die hatelijcke onbermhertigheydt ende felle wreetheyt die Calvijn Gode daer naecktelijc toe schrijft. Zijnt niet gants strydige saken: des sondaers doot self niet te willen maer dat hy sich bekeere end[e] leve: ende den onschuldighen ten eeuwighen doot te predestineren?

Gereform. Calv.

139 Dat mach ick niet ontkennen.

D. Coornhert.

140 Seght noch, hoortmen menschen segghen boven Godes, of Godes seggen boven des menschen te gelooven?

Gereform. Calv.

141 Dats geen vragens waerdigh.

D. Coornhert.

142 Calvijn schrijft Godes verborgen oordeelen (die hy, noch gheen mensche en kent) sulcke grouwelijcke tyrannye toe: ende seydt stoutelijck sulcx Godes wille te wesen, waer seyt dat de H. Schrift? nergens.

a Daer tegen openbaert ons God selve inde Heylighe Schrift, zijne oordeelen ende wille te wesen bermhertigheydt. Wie sullen Calvijns leerlingen hier ghelooven: Calvijn in zijn blinde versieringhe, of God in zijn klare ende naeckte waerheyt?

b Gheloven sy Calvijn boven Gode: moeten die ghedachten van Godes grouwelijcke tyrannye niet verstijft worden? moeten zy oock niet nootlijck gheneghen zijn door sulcke leere Calvini om sulcken heuren Godt te haten? A.D.3. maer ghelooven sy de woorden des waren Godes, boven der valscher menschen loghen, sullen sy sulcke valsche menschen leere niet moeten haten ende verlaten?

c Calvijn en wil na de oorsaken des Goddelijcken wille niet ghevraeght hebben. Hier

[fol CCxxir]

heeft hy groot recht inne, want het is gantselijck vergeefs, al waert schoon noch al geen sondelijcke vermetenheydt, gemerckt wy de verholen wille Godes niet en mogen weten: ende de geopenbaerde wille Godes in zijn beschreven woort ons 'tvragen van Gode self al kont ghemaeckt is.

d Waerom verlaet Calvijn dan dese gheopenb[a]erde wille Godes, om te lopen wroeten ende soecken na een ander verborghen wille Godes? is die eens mette gheopenbaerde, so en is ons die niet verborgen. Maer is die verborghen strijdigh teghen die gheopenbaerde wille Godes: hoe sal God eenvuldigh ende warachtigh zijn? hoe sullen wy de Godlijcke schrift moghen betrouwen ende ghelooven?

e Welcke sullen wy dan oock navolghen de gheopenbaerde wille Godes inde H. schrift: of de verborgene na Calvijns blinde vernuft? sullen wy die niet moeten beyde mistrouwen? Daer siedy nu de schoone wapenen Calvijns teghen sodaniger ghedachten aenvechtinghe: Die zijn waerlijck daer teghen niet heylsaem noch medecijnigh, maer heyloos ende venijnigh, so is mede die staert zijns voorsz. seggens, want die steeckt vol dootlijck venijns.

Gereform. Calv.

143 Welck is die?

D. Coornhert.

144 Hy seyt dat God alder dinghen oorsake is ende te recht moet zijn, L.iij.xxiij.dist.2. ende j.xviij.2.

Geref. calv.

145 Is dat niet so?

D. Koornh.

146 Spreeckt hy daer niet vanden dingen die gheschieden?

Gereform. Calv.

147 Hy doet, ende dit druckt oock naeckter uyte een vanden onsen, A.B.pag.71. op Calvijns Institutie, L.iij.23.dist.7. wijsende, daer hy aldus schrijft: Dat eenigh dingh is of gheschiet, het sy goet of quaet, dat komt by den ghepredestineerden wille Gods: ende sonder desen wille en gheschieter niet. Soo dat de wille Gods de cause ende nootwendigheyt [i]s van des menschen deught ende saligheydt, van des menchen sonde ende verdoemenisse.

D. Coornh.

148 Daer gheschiet oock sonde.

Geref. calv.

149 Te veel.

D. Koornh.

150 Soo is niet de mensche, maer Godt selve oorsake van des menschen zonde.Lieve seght nu wie anders dan God selve maken sy oorsake vande zonde?

a Is dit waer, soo verhart God, so straft God, ende so predestineert God den onschuldigen mensche ten eeuwigen doode, niet om des menschen, maer om zijn eyghen quade werck ende sonde: soude dat noch geen tyrannye sijn? gheen rechte oorsaecke om Gode t[e] haten sijn? argher Godt dan hem de Manicheen God maken sijn?

b Soo weynigh als de mensch met waerheyt sich mach roemen van 't goede werck dat Godt self in hem doet sonder sijn toedoen: so weynigh mach hy sich met waerheyt beschudlighen van 't quade werck dat Godt in hem doet sonder sijn toedoen.

c Al veele beleefder ende schrift-matigher schrijft van dit verharder Pharaonis, Petrus Martyr (B.clas.1, loc.14, dist.41) dan Calvijn doet, niet jegenstaende hy met hem eens heeft willen schijnen in die laterlijcke leere van de Predestinatie. Ten is oock niet voorby te gaen (seydt hy) in de seste ende sevende Capittelen Exodi gheschreven te sijn, dat Godt Pharaon[i]s herte heeft verhardet: daer nochtans int achste capittel wert geschreven dat Pharao sijn herte selve heeft verstijft.

d Nu is dit beyde waer, want Pharao heeft self de beginselen van so grooter verachtinge in sich ghehadt: dat hy sich gaerne, ende met sijnen willen teghen Godes woordt heeft gestelt. Daer tegen heeft Godt aen d'ander sijde die verhartheyt sijns herten beschickt int licht gebracht te worden, ende heeft die gematight ende beleedet na sijn believen.

e Hier inne is dan Martyr opentlijck strijdigh tegen Calvijns opinie, maer eens met der Schriftueren waerheyt.

Geref. Calv.

151 Daer en meyne ick immers niet dat ghy teghen spreecken sult het ghene Beza schrijft, I.cap.5, prop.4, vanden waen zienders, te weten hoewel de hartneckigheyt van dese menschen nootsakelyc is, so isse nochtans vrywilligh.

D. Koornh.

152 Uan de nootsaeckelijckheydt sullen wy breeder dan hier mach vallen, noch moeten spreken. Doch wil ick so vele noch maer hier op antwoorden, te weten, somen wil segghen dat des verhardinghs noodtsakelijcken haren oorsprong eerst comt uyt Gode in den mensche, ende niet uyten mensche selve: so moetmen noodlijck God selve, ende niet den mensche (wie mach Gode wederstaen) daer aen schuldigh maken.

a Maer wilmen segghen dat de mensche door een langhe aenwenst ten zonden sich self hartneckigh heeft gemaeckt, ende God d'eene hartneckigheyt met d'ander straft: elck sal moeten des menschen straf-waerdighe schult, ende Godes rechtvaerdighe straf daer in bekennen.

Gereform. Calv.

153 Maer wat segdy op die menighte van clare sproken uyt Moyse, uytdruckelijck houdende, dat Godt selve Pharaonem verhart heeft. Daer hebdy my looflijck af-geleydet (vij.125) door een eenige plaetse Ma[r]tyrs diese scheen anders dan wy te verstaen. Daer mede en mooghdy my niet vernoegen.

D. Koornh.

154 Dat heb ick oock so niet in de meeninghe gehadt, behoeve oock menschen segghen daer toe niet: naedien my Godes seggen selve

[fol CCxxjv]

ghenoeghsaem ghereet ter handen is. Doch ist my teghen u, so wel als u teghen my, geoorloft menschen segghen voort te halen teghen u voortstellen: die meest niet dan bloot menschen segghen sijn, ende dat noch teghen de Godlijcke schrift selve.

a Oock breng ick u selden daer teghen ander seggen van menschen voort dan uwe voorneemste Schrijveren segghen selve, die behoort ghy dan tegen u te lijden.

b Wat wy hier niet in gheschille en sijn of de H. Schrift in allen waerachtighe is, maer welcx duydinghe der Schrifturen waerachtigh is. Daerom dencke ick nu die duydinge eenigher deser by te brenghen, waer in my gheen schriftelijcke bewijsinge sal ghebreken. Uan de welcke ick doch eerst hebbe moeten u vermanen een eenighe sproke uyt Moyse,die alleen ghenoeghsaem is om alle uwe voorgestelde plaetsen so claerlijck te verclaren: dat ghy licht sult moghen zien, dat alle die sproken van Pharaonis verhardinghe teghen uwe opinie strijden ende mijn ghevoelen bevestighen.

Geref. calv.

155 Dat sal ick ghelooven moghen als icx zie.

D. Coornhert.

156 Neen, dan suldyt mogen weten, maer niet meer mogen geloven. Leest die sproocke daer self met aendacht. Exo.3.19.

Gereform. Calv.

157 Maer ick weet (spreeckt de Heere) dat de Koning van Egypten u niet en sal laten gaen dan door een stercke hant.

D. Coornh.

158 Daer seyt god selve uyt zijn alwetenheydt dat Pharao zijn volck niet willigh en soude laten gaen: maer dat hy zijnen nec voor den Heere niet soude buygen, maer zijnen wille soude wederstaen. So en was oock Gode niet verborgen hoe wredelijck zijn volc (welcx klagen hy hadde gehoort, Exo.3.7. ghequaelt was, door der geenre hardigheyt diese dreven ten arbeyt: welcker Conings wrede hardigheyt, ja godlose boosheyt int kindermoorden Gode mede niet verholen en was.

a Wat anders geeft al sulcx te kennen, dan dat Pharao door zijn gewoonlijcke boosheyt sich self van te vooren, al eer Moyses tot hem werde ghesonden, hartneckigh, of hart hadde ghemaeckt, ende bequaem om van Gode noch meer met nieuwe verhardinge ghestraft te worden, door zijn toevoeghen van nieuwe tot d'oude zonden, Iudi.10.6.

b Dit alles brenght de text self mede, dit strijdet jeghen u luyder ghedichte verhardinghe sonder sake, ende dit strijdt oock teghen u predestineren int verwerpen, sonder aenschou opter menschen hoedanigheydt ende sonden.

c Hier mede stemt oock over een uwe vermaerde ende hoogh-geachte Henricus Bullinger, Deca.iij.Sermo.x.fo.133.col.3. also schrijvende: Pharao de Coninck in Egypten hadde door schandelycke kinderdodinghe tyrannye ende andere veele sonde teghen de wet der Natueren ghedaen, &c. daerom en ist gheen wonder dat hy zyn herte verhardt heeft.

b Siedy nu wel dat hier Bullinger volkomentlijc voor my, ende tegen u luyde spreect: of mooghdyt teghen spreken?

Geref. calv.

159 Neen ick, noch oock niet zijn segghe[n] daer inne toe stemmen.

D.V. Coornh.

160 Hoort meer uyt hem, daer hy vele spr[o]ken der H. Schrift by d'andere uwe schrijvers meest misbruyckt zijnde, gantselijck anders dan syluyden uytgheleyt hebbende e[n]dtlyck schrijft in d'oorsprong der dwalinghen, cap.iij.fo.5.3. als volght: daeromme wanneer de Schriftuere seyt, dat Godt den menschen tot zonden heeft overghegheven, of dat hyse verhart heeft, soo wort ghemeenlyck een wettelycke oorsaecke daer vooren ghestelt, als totten Romeynen int eerste capittel, 28. ver, daer wort gheseyt, hy heeft heur overghegheven in eenen verkeerden sinne. Maer daer gaet voorwaer uyt sulcx, volght: God hevet heur gheopenbaert, ende &c.

a Desgelijcx wijst hy mede aen opt 12. vers des tweeden Capittels inden tweeden brief totten Thes. siet wat Bullinger daer mede seyt. Wat segge ick ooc anders tegen u volc? sulcx vintmen tot meer plaetsen by hem, plat jegen uwe leringe wesende: vande welcke ick (om niet te lang te vallen) my noch maer sal vernoeghen met eene.

b Een ghelycke wijse van spreken hebben wy in onse daghelyckste tsamensprekinghen: waer door wy vande maniere van spreken inde Schriftuere ghebruyckt, oordeelen konnen, want wy segghen te rechte ende wel: dese Vader bederft zijn zone, door dien dat hy hem te veele toe geeft, ende hy verhart hem.

c Maer de Vader en laet hem daerom niet meer toe, op dat hy hem bederve ende verharde, maer op dat hy hem behoede. Maer de zonde bederft hem selven, deur dien hy des Vaders toelatinghe misbruyckt. Ende daerom so wordt hy door zyn eygen, ende niet des Vaders schult verhart ende verdorven, nochtans seytmen evenwel, de Vader heeft zyn sone verhardt: Dat zijn Bullingers woorden selve, Q.dec.iij.Serm.x.f.133.col.3.

d Met Bullinger is daer in ooc [ee]ns Philippus Melanchton, een mede uwer voorbarighste vaderen die schrijvende vant woort verharden (in loc.com de Predestinatione, fol.472. seyt alsoo: de leergierighe sullen ooc weten, dat na de Hebreeusche wijse van spreken by die woorden: ick sal Pharaons herte verharden: betekenen toelatinge: ick sal toelaten verhart te worden.

e Ghelijck in onse daghelijckste ghebedt: e[n] leyt ons niet in versoeckinghe, ende ons ghemoeten doorgaens exempelen die daer betuyghen, dat dese Hebreeusche woordt-duydinge seer dickmael beteeckent toelatinge.

Maer Bullinger, Q.dec.iij.ser.10. schryft noch, dat God Pharaonem verharde, als daer eenighe weldaet was voor henen ghegaen van verlossinghe van't quade, als of de Schriftuere seyde: God verharde Pahraons

[fol CCxxijr]

herte, door d[i]e weldaet van des quaets verlossing, als hy Godes goetheyt misbruyckte: ende nu al meynde buyten alle ghevaerlijckheydt veyligh te zijn, overmidts God de tegenwoordighe straf hadde wech ghenomen ende hem nu wel dede, etc.

f Hier ziedy noch al mede by de verhardinge Pharaonis niet anders dan Godes toelatinge ende langmoedige goetheyt verstaen te zijn gheweest, sy by Melanchtonem als oock by H. Bullingerum.

Geref. Calv.

161 Uan Melanchton wiste icx wel, maer meer wondert my dat in Bullinger: die en hebbe ick so veel niet ghelesen, als Ioannem Calvinum, Martyrem, Bezam ende meer anderen onsere Schribenten. Maer die en zijn niet onvoorsien vande tuyghenissen Augustini, den welcken sy meest voor haer hebben in dese saecke, ende by den onsen in gheen kleyn aensien en is.

D. Koornh.

162 Nu meynde ick mijn ghevoelens bewijs te doen uyte H. Schrift, volgens mijn toeseggen. Maer nu ghy August. vermaent, wil ic u laten sien,dat niemant van alle d'oude vaderen dese uwe opinie meer teghen is in desen, metten welcken Melanchton ende Bullinger eens sinnes zijn.

a Augustinus dan, schrijft van Pharoans verhardinge, Quest.f.Exo.8.15.quest.24. also: Ende siende Pharao, dat hy verkoelinge hadde verworven, is zijn herte verswaert gheweest, ende hy en hoorde heur niet, alsoo de Heere hadde ghesproken. Hier blijcket niet alleen oorsaecken van Pharaons verhardinghe te zijn gheweest, dat zyne tovenaren dergelijcke dinghen deden, maer de lijdtsaemheydt Gode selve, daer door Godt hem spaerde.

b Wat is dat oock anders dan (so Bullinger hier voor mede heeft ghescheyt) dat Godes goedigheyt ende lanckmoedigheyt hem verharde?

c Ende noch Augustinus, de temp.serm.88. telcken als wy horen, dat de Heere Pharaons herte heeft verhardet, so placht sulckx niet alleen inden leecken, maer oock in den klercken een twijfelijck bedencken te baren, want sy segghen onderlinghen: waeromme werdt Pharaoni die boosheydt toegerekent, na dien daer wort verhaelt dat God zijn herte heeft verhardet, etc. Volght:

Eerst sal u.l: dat trouwelijck ende vastelijc gelooven: dat de Heere den mensche nemmermeer en verlaet, ten sy dan dat hy vande menche eerst wert verlaten, Psal.137.8. want wanneer elck eenmael, ende tweemael, ende derdemael sware sonden heeft bedreven: soo verwacht nochtans de Heere hem, so hy door den Prophete seyt, Ezech.37. op dat hy sich soude bekeeren ende leven. Maer als hy begonnen heeft in zijne zonden te verblyven, soo wast daer wanhoop, ende uyte wanhoop wort ghebooren verhardinghe.

e Daer toe verhaelt Augustinus daer Salomons sproke, Pro.18. Als de zondaer vervallen is inde diepte der quaden, so versmaet hy: ende oock Pauli woort, Rom.2. Weet ghy dan niet dat Godes lijtsaemheyt u vermaent of leedet tot berou? Ma[e]r ghy na uwer herten hartheyt ende onboetvaerdigh herte vergadert ghy u een schat des toorns teghens den dagh des to[o]rns, met meer andere ghetuyghenissen der schriftueren, ende seydt daer na:

f Dese tuyghenissen hebbe ick u willen aenwysen, op dat ghy soudet moghen verstaen: dat de verhardinghe niet en gheschiedt door Godes dwingende macht, maer dat die gebooren wordt door zijn remissie of ooghluyckinghe, ende soo is te ghelooven dat niet de Goddelijcke mogentheyt, maer de Goddelijcke patientie of lijdtsaemheydt Pharaonem heeft verhardet.

l Ende noch: Het welck wy oock klaerlijc weten, door zijn selfs belydinghe, want als hy ghestraft worde, drang hem de gherechtigheydt self te bekennen: de Heere is rechtvaerdigh, maer ick met mijn volck zijn onrechtvaerdigh.

m Met wat gheweten sal dan een Christen Gode van onrechtvaerdigheydt beklaghen? want soo weynigh heeft God hem onwederroepelijck verhardet: dat hy oock na de thien plaghen, daer mede hy was gheslaghen, het volck Godes niet alleen wegh te gaen toeliet, maer heur oock uyt dreef wegh te gaen.

n Want datmen hem leest sulcx ghedaen t[e] hebben, na dat hy met thien plaghen was geslaghen, is kenlijck dat hy hadde mogen volbrenghen na d'eerste kastijdinghe. Sulckx pleghen wy ooc te hanteren met die van onse huysgesinde: die wat te teder of te dertel opvoeden: of die wy dickmael int midtsdoen door de vingheren sien, totte welcke, als sy door d'onghestraftheydt arger worden, wy verwijtelijck gewoon zijn te seggen: Ic hebbe u sulcx ghemaeckt, ick hebbe u sparende, u hartneckigheydt ende onachtsaemheyt verstyft of ghevoedt:

o Ende dit en seggen wy niet, als of sy met onse wille in sodanighe hovaerdyen zijn vervallen: maer om dat zy veel meer door onse goedigheyt ende onghestraftheydt verhardt zijn gheworden, alsoo weetmen Godt met Pharaone gehandelt te hebben: als hy door zijn onuytsprekelijcke goetheyt vant straffen op hielt, ende Pharao hovaerdich sich met een verhart herte, teghen Gode oprechte.

p Item noch op een ander plaetse, de Gratia et lib.arb.cap.23. En beneemt oock daeromme Pharaoni den vryen wille niet, om dat G[o]d tot vele plaetsen seyt: Ick heb Pharaonem verhart, of ick hebbe verhardt, of sal verharden Pharaonis herte, want daerom en ist niet dat Pharao sich selven niet en heeft verhart.

q Want dat mede van hem wort ghelesen, als de boose Wormen weder wegh waren genomen vande Egyptenaren, daer de Schriftuere seyt (soo u Geneessche text selve houdt) Pharao verharde zijn herte, Exod.8.32. ende in die tijdt verswaerde Pharao zijn herte, ende en wilde 'tvolck niet laten gaen.

r Ende om eens te eynden, schrijft Augustinus noch, Quest. super Exod.lib.2.cap.18. dat Pharao sodanighen herte hadde dat niet en werde beweget d[o]or Godes lijdtsaemheydt tot Godsaligheydt, maer veel eer tot

[fol CCxxijv]

Godlosigheydt, quam door zijn eyghen schuldt, etc.

s In alle 'tgene my daer uyt Augustino is verhaelt, sietmen klaerlijck Augustini ghevoelen te zijn geweest, dat Pharao verhart worde, niet door een dwingende macht Godes, maer door dien hy selv[e] God eerst hadde verlaten, door Godes niet straffen, ende lijtsaemheyt, die hem het verharden sich selfs toeliet, door Pharaons selfs schulde, door sijn boosheyt, hovaerdye, ende door dien hy door zijn volharden in sonden sich self heeft verhardet.

t Dat is altsamen in het recht[e] jeghendeel van dese uwe onware opinie: dat Godt alleen o[m] dat hy't soo wil, sonder alle aensien van sonden of qualiteyt, yemant soude verharden ende ten eeuwighen doode predestineren.

Geref. Calv.

163 Ghy komt meest ende veel met Augustino voort, recht of wy aen hem gebonden waren.

D. Coornhert.

164 Dat segghe ick niet, maer wel dat jeghen u behooren te gelden die ghyluyden wilt dat voor u gelden. Wat Besa heeft gehouden van Augustini schriften, sietmen in dese zijn woorden: Ick sal hier toe voegen Augustini woorden van dese dingen selve geschreven teghen de Pelagianen: op dat eenmael alle deses menschen dolingen in dat argument wederleyt soude wesen. In Prologo responsio. Besae ad defen. &c. By ghebreck vande H. Schrift, acht Besa Augustini seggen alleen ghenoeghsaem te zijn.

a Oock schrijft Calvijn, C.xviij.24. dat Augustijn alleen d'aldergetrouste uytleggher is der oudtheydt inder kercken leeringhen. Ende seecker Cal[v]ij[n] moste al over vele van Augustini sch[r]iften houden, na dien hy hem tot bewijs zijns voortstels, doorgaens voort brengt in zijne Institutien: L.Insti.ij.boeck 2.Cap.27.dist.lest. Ia dat oock soo onmatelijcken veele dat hy hem bywylen elf of twaelf malen verhaelt tot bewijs zijns segghens, binnen twee kleyne columnekens van zijn in duytsch ghedruckte Institution.

b Om uwen, niet om mynen wille hebbe ick dan de moeyte ghedaen: of mogelijc ghy uwen Calvijn, met d'andere uwe nieuw[e] vaderen noch niet ghestelt mochte hebben boven Augustino met alle de ouden: die na Calvijns beken self hem in desen meest jegen zijn.

b Maer nu ist eens tijdt dat ick voort hale in desen die oude schrijver, diens ghetugyhnis ghy, noch Calvijn, noch gheen van den uwen moghen wraken: namentlijck de vinger Godes selve door zijnen geest der waerheyt in zijnen gheschreven woorde, teghen de welcke, noch Augustini, noch Calvini, noch niemant der vaderen, oude of nieuwe schriften, yet vermogen, maer moeten daer voor altsamen verstommen.

c Maer op dat wy te beter mogen verstaen waer af wy spreecken, acht ick nodigh voor dat ick de Schriftelijcke sproken tot bewijs meyns gevoelens voort brenghe, een weynigh openinghs wat dat woort verharden inne heeft: mooghdy dat lyden?

Geref. calv.

165 Ia wel.

D. Coornh.

166 Uerharden is, yet, dat al te vooren hart is, harder maken, dan't te vooren was. Dit seyt o[o]ck sulcx u Sturmius (pag.125.

Geref. Calv.

167 Also.

D. Coornh.

168 Het eerst is hart maken maer, 'tander is harder maken.

Geref. Calv.

169 Noch stemm[e] ick u dat toe.

D. Koornh.

170 Sulcke hartheyt van herten (daer spreken wy nu af) is ten eersten van Gode soo int scheppen des menschen ghemaeckt: of zy is met so ghemaeckt, maer na 'tscheppen gheworden.

Gereform. Calv.

171 Een van beyden moet zijn.

D. Coornhert.

172 Is d'eerste mensch hardt van herten van Gode gheschapen, so m[o]et die hartheydt goet wesen. Want de maecker (God) is goet. So zijn oock alle zijn wercken.

Gereform. Calv.

173 Noch seghdy wel, sulcx [t]uyght oock Moyses, Gen.1.31. ende God sagh aen alle dinghen die hy gemaeckt hadde, ende het was alles seer goet.

D. Koornh.

174 Nu is des menschen hartheyt van harten niet goet, dus volght dat die oock van Gode niet ghemaeckt is in den eersten mensche.

Geref. calv.

175 Men maghs niet ontkennen. Onmogelyck ist dat God yet quaets soude doen.

D. Coornhert.

176 Is dan des menschen hardigheyt van herten van Gode niet gemaeckt int scheppen onser eerster Ouderen: soo is sy na 'tscheppen gheworden.

Geref. Calv.

177 Dat is waer.

D. Coornhert.

178 Die is dan inden mensche ghemaeck[t] van Gode alleen, ende dan is de mensch daer aen onschuldigh, maer God schuldigh, of heeft de mensche die in sich alleen gemaeckt, soo is Godt daer aen [o]nschuldigh ende de mensch schuldigh: of God ende de mensch hebben die te samen ghemaeckt, wat segh[t] ghy tot dese drie saken?

Geref. Kalv.

179 'tIs bedenck[e]lijck, want soude ick segghen dat Godt de hartheydt des men-

[fol CCxxiijr]

schen herte, die ick bekenne quaet te zijn, self alleen gemaeckt heeft: ick sal moeten teghen de waerheydt segghen, dat de goede God wat quaets heeft mogen maken. Segge ick dan ooc dat God ende de mensche die tsamen hebben ghemaeckt: sal ick 't selve oock niet moeten met onwaerheydt seggen, want dan soude God immers mede 'tquaet voor een deel ende de mensche voort ander deel hebben ghemaeckt. Maer segghe ick het tweede, te weten dat de mensch sich selve alleen des herten hardigheydt hee[f]t gemaeckt: soo is God wel onschuldich ende de mensche alleen schuldigh daer aen: maer daer mach ick gheen ja toe segghen, sonder neen te moeten segghen tot twee wichtighe saken die ick ja te wesen houde.

D. Koornh.

180 Welcke zijn die?

Gereform. Calv.

181 Dat God self alles doet datter gheschiet, niet over al uytgenomen: ende dat de mensche self mede wat doet, dat God niet en doet, maer toelaet. Dit zijn beyde saken [d]ie opentlijck strijden teghen malcanderen ende tegen den gront onser leeringe.

D. Koornh.

182 Die beyde stucken moet ghy toelaten: soo ghy niet en wilt t'onrecht wederroepen 'tgene ghy stracx te recht hebt toeghelaten, ende daer-en-boven twee Godslasteringhen toe laten.

Geref. calv.

183 Hoe soudy my dat willen vroet maken?

D. Koornh.

184 Dat suldy haest weten, wildy maer antwoorden.

Geref. calv.

185 Uraeght maer.

D. Coornhart.

186 Isser oyt sonde gheschiet?

Geref. calv.

a Wat vraghe is dat? vryelijck ja.

D. Koornh.

b Ghy seght dat Godt self al doet datter geschiet, niet over al uytgenomen. De sonde is gheschiet, ende gheschiet noch, wie anders dan God selve doet dan de zonde na u leere? ende dit strijdet plat jegen 'tgeen ghy my terstont met waerheyt hebbet toeghelaten, vij.175. ende soude oock een openbare Godes lasteringhe zijn.

c Soo ghy dan daer by noch oock niet en wilt toelaten, dat God den mensche het sondigen toe laet: so moet ghy seggen dat de mensche wat mach doen Godes ondancx: te weten 'tgheen God wil dat de mensche niet sal doen ende mitsdien dan oock seggen dat God niet almachtigh en is, als die niet en mach beletten 'tgene hy wil dat niet en gheschiede.

d Of soudy u die laster Godes u te seggen schroomen, so moet ghy seggen dat de mensche niet en heeft gesondight, ende dat Godt dan onrechtvaerdigh is, dat hy de onschuldighe menschen by duysenden: so wredelijc als onrechtvaerdelijck, ter eeuwiger verdoemenissen predestineert.

e Daer weet ghy nu wat ick u wilde vroet maken, ten waer ghy dese, of eenighe deser stucken wist te wederleggen.

Gereform. Calv.

187 Dat vermagh ick niet, vroet gemaeckt en is my niet. Maer over-redet bevinde ick my, door u niet bestaen van 't bewijs uyte schrift, dat ghy beloofde.

D. Koornh.

188 Was die redenering ende verklaringe, wat een hartheydt te maken, wat verharden is, ende wie dat werct tot een voorbereydinge vande schriftuerlijcke bewijsinghe, die ic[k] wil doen, dan onnodigh.

Geref. Calv.

189 Dat en segge ick niet.

D. Koornh.

190 Dat suldy noch min segghen na 'thooren mijns voorghenomen bewijsens, 'twelck ick nu beginne, ende segge also: Nergens en staet gheschreven dat God Pharaons harte hart heeft gemaeckt, maer dat hy't heeft verhart. Pharao hadde zijn herte dan te vooren al selve hart ghemaeckt door zijn eygen boosheyt. Indien God dat soude verharden of harder dan het was, maken. So verhartmen 'tstael door 'tgloedich blusschen in kout water, dat van te voren al hart was.

a Also besluyte ick dat sulck verharden Godes noch al voor eygentlyck gesproken te zijn ghenomen wesende ('twelck anders verstaen is [b]y Bullinger ende Augustinus, so nu is ghehoort, vij.160.162. niet anders en soude zijn, dan een rechtvaerdige straffe over Pharao[n]s voorgaende sonden, by Gode eeuwich ghesien zijnde, so dat van Pharaons sonden ende verhardinghe oorsake is gheweest, niet Godes Predestinatie, maer Pharaons sonden oorsake waren van zijn verhardinge. Of soudy willen seggen dat Pharao voor die ver hardinghe noyt ghesondight en hadde?

Gereform. Calv.

191 Neen, zijne voorgaende booscheyt blijct by Moysen: maer wy segghen dat niet zijn sonden, maer de verborgen raet Godes, de oorsake is van zijn verhardinghe.

D. Coornhert.

192 Dat God Pharao, die een sondaer was verharde, satet hier by Moysen beschreven: dat God een onschuldigh mensch verhart heeft, staet nergens geschreven: oock mede niet dat God yemant sonder oorsaecke door zijn verborghen raet verhart. Wildy dan niet moetwillens doolen dat ghy de oorsaken des verhardens, inde H. Schrift ons geopenbaert zijnde, verlaet, ja wederspreect, om die te soecken inden verborgen raet Godes, die voor u allen ondoorsoeckelijck is, so ghy selve belijdt?

a Heeft Pharao dan oock sich self verhart, so Moyses mede schrijft: ende heeft God hem namaels mede verhart, tot straf zijnre zonden: so is Phara[o] te recht schuldigh ende straf-

[fol CCxxiijv]

baer gheweest, maer Godt aen zijne sonden ende quaet doen onschuldigh.

b Maer wildy seggen dat Godes Predestinatie hem ter eeuwiger verdoemenisse, ende mitsdien ooc tot die verhardinge ende sonden, als nodighe middelen ter eeuwiger verdoemenissen, al van eeuwigheydt onvermijdelijck [h]adde genootsaect: wie sal niet moeten Pharaonem onschuldigh ende daer tegen God niet schuldig[h] maken, ooc onrechtvaerdich, na de rechtvaerdigheyt Godes, ons in zijnen gheschreven woorde klaerlijck gheopenbaert wesende?

Gereform. Calv.

193 Dat des[e] sake loopt boven mynen verstande, sie ic nu meer dan voormaels.

D. Coornhert.

194 Sorgelijck ist boven zijn verstande yet voor waerheyt te houden. Het willigh niet weten is hier veyligh, tot dat u Gods waerheyt ontwijfelijck kont wort.

Geref. Calv.

195 Dats wel gheseyt.

D. Coornhert.

196 Ick ga voort met mijn voorgenomen bewijs.

Geref. Kalv.

197 So doet, ick hoore ende sal spreken op 'tgeen ick versta, of aen twijfele.

D. Koornh.

198 So doet. Seght dan, machmen sonder Gode sotheyt op te dichten: oock seggen, dat God de menschen yet verbiet te doene, 'twelc gheen mensch, maer God selve door zijn Almoghende kracht onvermijdelijck in heur doet?

Geref. calv.

199 Neen.

D. Coornh.

200 God verbiet den menschen heur herte te verharden, ist niet so?

Gereform. Calv.

201 Tot vele plaetsen, Deut.10.16. Psal.94.8. Hebr.9.7 etc. die zijn onnoodigh opt lanckste te verhalen. Sy zijn my kenlijck genoegh: als om een te noemen uyt velen: Deu.15.7. Ist dat een van uwe broederen, die binnen de poorten dijnre steden woont, in den lande, dat de Heere dy sal geven, verarmt is, so en suldy dijn herte niet verharden, etc.

D. Coornh.

202 Merckt ghy nu wel dat ick moet ontwijfelijck uyt de H. Schrift besluyten, dat niet God, maer alle verharde, sich self heeft verhardert?

Geref. Calv.

205 U besluyt toe te stemmen en mach ick so niet, al en kan icx nu niet wederspreken.

D. Coornhert.

206 Ghy noch niemant en mach dat besluyt der H. schrift wederspreken, sonder de schrift te lochenen, want die seydt dat Israel ende Iuda sich self: niet dat God heur heeft verhardet, 4.Reg.17.14. want seyt de schrift, sy en hebben niet ghehoort, maer hebben haer neck verhart, na heurder vaderen neck, die den Heere heur God niet en wilden hooren, 2.Esd.9.16.29. Ier.5.3.7.26.17.23. meer sulcx mooghdy inden Bybel lesen.

a Uerharden dan de menschen heur self, so en verhart God heur niet, maer soudy nu weder willen seggen dat God den menschen verhart, soo en verharden de menschen heur selve niet. Dat oock de menschen selve niet en doen, daer en zijn zy niet schuldigh aen, maer de gene die sulcx self doet of werckt.

b Soo maeckt ghy Gode self als den werckman va[n] sulck verharden schuldigh, ende den mensche onschuldich. Wat vermach het krancke schepsel doch, om des Almogenden Scheppers werck in sich te behinderen, te weeren of te beletten?

Geref. calv.

207 Al ist so dat de mensche sulck verharden in sich self niet alleene en doet of werckt[e] machmen daerom niet met waerheyt segghen, dat het God ende mensch te samen wercken?

D. Koornh.

208 Soudet ghy wel toelaten, dat God ende de mensche des menschen gehoorsaemheyt ende saligheyt te samen wercken?

Geref. calv.

209 Ghy weet wel neen, want wy en wederspreken nauwelijcx eenige saken meer dan sulcke tsamenwerckinge, ghemerckt daer in den mensche niet altoos en mach toe geschreven worden, hoe kleyn dat het oock sy, of men vermindert daer inne de eere Godes.

D. Koornh.

210 Is dit fulcx (na u luyder segghen) int goede: hoe mach dat wesen int quade? quaet ist sonder voorgaende schulde den menche te verharden. Soude dit tsamen wercken Godes, of dit quaet veroorsaken inden mensche, met den mensche, Godes eere niet verminderen? soudy su[u op zijn kop]lcx, sonder Gode te lasteren, swijge zijn eere te verminderen, mogen toestemmen?

a Hoe kondy seggen dat God niet selve ooc het quade werct: als ghy selve segt, dat God metten mensche te samen het quade wercken? wel is waer, ende dient ooc tot d'opperste eere Godes, dat zijn wysheydt: in het beleden ten alderbesten eynde van der menschen verhartheyt, die sy selve alleen, sonder alle Godes toedoen, in heur veroorsaect ende gemaect hebben, bestiert tot zijnder eeren ende der menschen heyl, so hy aen 'tbestieren van Pharaons verhartheyt heerlijck ende wonderbaerlijck heeft bewesen.

b Maer wie mach metter H. schrift bewijsen, wie mach oock gheloven, dat God in eenigh mensche, buyten zijn selfs voorgaende misdaet, sulc quaet van verharden soude self wercken, of helpen wercken ende veroorsaken, totter menschen eeuwighe verdoemenisse: ende dat noch (so ghyluyden dat versiert)

[fol CCxxivr]

om eere inder menschen verderven by den menschen te behalen?

c Dat en waer niet alleenlijc quaet gedaen (te weten het goede te verderven) op datter goet uyt soude komen (namentlijck Godes eere) maer het ware oock goet ghedaen, namentlijck den mensche goet ende tot een beelde Godes te scheppen: op dat daer quaet uyt soude komen, te weten het verderven des goetgeschapen menschen, ende desselfs worden tot een beelde des duyvels.

d Paulus een mensche zijnde, en wilde dat eerste van sich gheseyt te worden niet lijden, maer seydet verdoemelijck te zijn, Rom.3.8. soude dan oock eenigh Christen mensche dit laetste, 't welck noch veel grouwelijcker lasteringhe is, vanden goeden ende liefhebbenden Gode mogen lijden?

e Nochtans moet ghyluyden sulcke lasteringhe van Gode segghen: of ghy moet segghen dat God in niemanden, sonder zijnen voorgaende eyghen misdaden, en werckt de hardinge, noch met noch sonder des menschen mede-wercken: maer dat alleen de mensche sich self sonder Gode hart maeckt ende verhart.

Geref. K.

211 Sulcke Godes lasteringhe wil ick nemmermeer segghen: dat die uyt onse leeren niet en volght, weet ick niet te wederleggen: wat mach ick dan anders doen dan dese sake met aendacht na te dencken?

D. Coornhert.

212` Hier inne staet u noch meer na te trachten.

Geref. calv.

213 Watte?

D. Koornh

214 De wijse hoe sich de mensche verhardet, want die en verswijght God mede niet in zijnen beschreven woorde: de welcke recht verstaen zijnde, oock verstaen wort dat niet God, maer elck mensche sich self hardet ende verhardet: welck recht verstant in de verharde menschen oock selve door 't ondervinden wordt beseghelt ende ontwijfelijck bevestight: daer door sy dan oock uyt kracht des almogende waerheyts, niet Gode, maer sich self, moeten beschuldigen.

a Dit heeft men oock moghen sien aen den Godloosen Pharao selve, als hy van zijn geweten overtuyght zijnde, moste bekennen dese waerheyt: Ick hebbe oock mede nu ghesondight. De Heere is rechtvaerdigh, maer ick met mijn volck zijn onrechtvaerdigh. Exod.9.17.

b Wat gaven dese woorden anders inder waerheyt te kennen, dan dat hy zijn ongherechtigheydt willigh hadde moghen laten? hadde hy die oock ten eersten willigh mogen laten ende Gode ghehoorsamen (so hy oock noch ten laetsten ghedwongen dede) soo en was hy door Godes Predestinatie niet verhart, maer door zijn willigh dickmael hanteren van zonden: daer mede hy zijn sonden tot sodanigen gewoonte ende harden eelt maeckte, ende sich ten laetsten so hart verharde, dat die verharde gewoonte nu by na een natuere ende nootsakelijcheyt in hem was geworden, die hy sich self eerst willigh hadde gemaect.

c So leestmen dat der Godlosen boosheyden hen vanghen, ende dat hy met zijnre zonden banden wort verstricket, Pro.5.22: so leestmen dat het harde Iootsche volc sich self verhardet heeft door zijn quade gewoonte, daer also staet geschreven: maer sy en [h]oorden niet: Maer sy handelden na haer oude a gewoonte (nieuwe b zonden tot d'oude voege[n]de) so waren ooc des volcx zonden hart gheworden, vermidts heurder boosheyden menighte: ende so mochten zy niet wel doen, om dat sy boosheydt hadden gheleert, a 4. Reg.17.40. b Iudic.10.6, Psalm.128.3, c Iere.30.14, d 13, 23. 'twelck langhsaem ende swaerlijck wert ontleert, wanneer dat tot een verharde gewoonte door quaetheydts stadige oeffeninghe is gheworden.

d Dese waerheyt bevinden alle Godlosen in sich selven soo wel als Pharao dede: ende moeten sulcx oock met hem, spijt heur herte ghetuygen, dat God rechtvaerdigh ende onschuldigh daer aen is: maer dat sy onrechtvaerdigh ende self alleen schuldigh zijn aen heur verhardinge in boosheyt.

e So hebbe ick u nu, volgens myne beloften, niet alleen dat bewesen, te weten dat God niemant door zijn Predestinatie noch anders en hardet, swijghe verhardet: maer dat elck mensche sich selve verhardet door zijne eygen sonden die hy hadde mogen laten (soot hem anders geen zonde zijn en mochte) ende daer by oock door wat middele, te weten, door't stadelijck volharden in zonden, desghelijcx mede vant verwerpen ende verblinden, met samt heur oorsaken, middelen ende ommestanden.

f Dit alles heb ick betoont uyt so klare ende naeckte Schriftuere, dat het u, met alle uwe gheleerden onmoghelijc is te wederspreken, sonder Gode self in zynen geschreven woorde te wederspreken: daer by dan ooc dese uwe leere vant verharden, als ooc van 't verwerpen ende verblinden door Godes Predestinatie alleen valsch ende onwaerachtigh is gebleken.

Gereform. Calv.

215 Meer hebbe ick van sulcx gehoort, dan ic waende: ic ben die saken oock niet so seker geweest, als ick waende. Ic wil die altsamen met o[n]partydigen aendacht nadencken, ende so ick die anders dan ic eerst waende inder waerheydt bevinde, en sal my de waen niet houden, dan wil ic die mijnen waen om waerheydt wisselen, al soude ic ooc door ha[e]r gonst om hate, eere om schande, ende baet om schade wisselen. Het is nu al spade, ic wil u Gode bevelen, margen weder komen ende noch wat vande vercoorne ende haer versekertheyt spreken, soot u belieft ende niet ongelegen en is.

D. Coornhert.

216 'tIs my wel ghelegen, comt als ghy wilt.

Ger. calv.

217 Dats my lief zijt Gode bevolen.

D. Koornh

218 Ick bevele u den selven.

Eynde des sevenden gespraecx.

[fol CCxxivv]