Vande predestinatie, verkiesinghe en de verwerpinghe Godes

Vande Verworpelingen.
Vyfde Ghesprake.
Tusschen Geref. Cal. ende C.V.C.

Of Godes Predestinatie door zijne verlatinghe ende nootdrangh, ende niet door der menschen sonden oorsaecke is van yemants eeuwige verdoemenisse.

Gereform. Calv.

1 DE rechte oorsake deses vermaerden ende swaren twists vande Predestinatie Godes, acht ick te zijn: dat eenighe voormaels sich te verde waren verlopen int te veele toeschrijven vande menschelijcke verdiensten aen Gode: daer door andere, sulckx voor onrecht aensiende, so seer over de wederzijde bestonden te hellen: dat sy den menschen benamen, niet alleen het vermoghen om yet te verdienen, maer oock gantselijck om yet goets te doen.

a Want dese lieten heur beduncken datmen den mensche niet goets altoos en mach toeschrijven, hoe kleyn dat oock sy: of 'tselve en moste strecken tot verminderinghe vande Godlijcke eere, dat sy voor een openbare Gods-lasteringhe hielden, so waenden wederomme d'anderen, so men hout dat de mensche niet met allen en doet t[o]t zijn saligheydt: dat God niet anders metten menschen en soude handelen dan met onredel[i]jcke dieren, die gheen wille en ghebruycken: maer van Gode ghebruyckt worden als steenen, stocken ende blocken: waer door alle onderscheyt van deughde ende sonde, beloften ende dreyghementen, oock loon ende straf wech genomen wordt.

b Uan dese swarigheyt was onse giftrige handelinghe: inde welcke ghy wel toe liet, so vele den verkorenen belanget: dat God de eenighe oorsake is van heur saligheyt: die hy allen menschen oock int ghemeyen aenbiet, eer sy die konnen begheeren, ende dat uyt zijn loutere miltheydt om niet ende te gheef, soo dat niemant yet vermach omme die aen Gode te verdienen: waer inne wy te samen wel over een stemden.

c Maer daer inne waert ghy strijdigh tegen ons, dat, daer wy houden, dat God sulcx alleen de werckman onser saligheyt is: dat de verkoorne selve oock niet altoos en doen, ja niet en vermogen te doen: daer hielt ghy dat de mensche, hoe wel hy gene over-natuyrlijcke gaven en heeft uyter natueren, (veel min van hem selve) nochtans macht heeft van Gode om zijn kleyn pondeken der natuerlijcke gaven wel te besteden, ende midtsdien tot meerder ja overnatuerlijcke gaven bequaem of ontfanckelijck te worden, ja oock dat hy macht hadde om Godes aengheboden gaven te ontfanghen of aen te nemen: welc[k] ontfangen ghy seyde een menschelijck werck te wesen: sonder welck menschen doen Godt eenamel besloten heeft den menschen niet saligh te maken: te weten niet sonder des menschen begeeren ende willen.

d My ghede[n]ckt mede dat ghy voor redene gaeft, dat sulck me[n]schelijck vermoghen nu niet meer en streckte tot verkleyneringhe der godlijcker eeren: dan voormaels Adams vermoghen om Gode te gehoorsamen ofte niet: 'twelck ghy hout in Adam voor zijnen valle te zijn gheweest. Dit is by na het ho[o]ft inhouden der saken by ons gisteren verhandelt, indien ick goede memorie hebbe.

[fol cxcviiir]

D. Coornhert.

2 Ghy hebbet wel ontho[u]den so ick mercke ende wel ter herten ghenomen.

Gereform. Calv.

3 Dae[r] inne, dunckt my, souden wy noch [e]enighsins over een komen, maer niet in't gheen wy nu sullen handelen, namentlijck of der verworpelingen sonden oorsake zijn van heur eeuwighe verdoemenisse, ende niet de nootschickinghe der Goddelijcker Predestinatien, dan of het jeghendeel van dien, de waerheyt is.

a Dit laetste houden wyluyden, overmidts anders Godes Predestinatie int verwerpen onseker soude zijn ende hangen aen der menschen werck: maer dat eerste hout ghy, om dat u bedunckt dat God sulck onvermydelijc sondighen der menschen niet rechtvaerdelijck en soude moghen straffen: also hy dan blindelijck, dats sonder kennisse van saecken soude oordeelen.

D. Coornhert.

4 Noch seghdy niet qualijck, maer so qualijck mooghdy u raminge waer te zijn bewijsen: dat Godes Predestinatie onseker zijn ende aen der menschen werck hangen soude, soo der menschen zonden heurs verwerpens oorsake waren: als dat God rechtvaerdelijck de sonde soude moghen straffen, soo hy int verwerpen ende eeuwigh verdoemen daer niet op en saghe.

a Dat God int verkiesen ter salighe[y]t opter verkoornen wercken siet, is gister genoeg daer inne waer te zijn ghebleken: dat hy de selve niet saligh en maeckt, sonder heur selfs metwerckinge: de welcke de alwetende God in zijne teghenwoordighe voortoogentheydt niet en magh verholen wesen: daeromme ooc zijn predestineren, verkiesen, verwerpen ende oordeelen niet en mach gheschieden, sonder daer op te sien.

b Waerom souden de alsiende ooghen Godes ooc min sien opter verwerpelingen quade, dan opter verkoorenen goede wercken? mach hem 'teene verborgen zijn ende 'tander niet?

Geref. C.

5 Wy en segghen niet dat God der quader wercken niet en siet: maer dat hy daer op niet en siet int verwerpen: dat is, dat hyse daerom niet en verwerpt noch en verdoemt.

D. Coornhert.

6 Dat en seydt de Heylighe Schrift nerghens, dat ick hebbe ghelesen, maer het jeghendeel.

Gereform. Calv.

7 Hebdy dan niet ghelesen dat God Iacob lie[f] gehadt, ende Esau ghehaet heeft? was dat om eenigh goet of quaet, by heur gedaen zijnde? dat en seyt bylo d'Apostel niet, maer plat daer teghen: als zy noch niet ghebooten en waren, nochte yet goets of quaets ghedaen en hadden. So ist sonder alle twyfel dat d'Apostel met dese woorden generalyck alle goede of quade wercken heeft willen uytsluyten vande oorsake der verkiesing Iacobs ende verwerpingh Esaus: ende te kennen heeft willen gheven dat Godt gheen consideratie heeft gehadt noch op de teghenwoordighe noch op de toekomende goede of quade wercken, ende dat God 'tselve heeft ghedaen naer zyn wille ende wel behagen, A a.f.46.

D. Coornhert.

8 Dese eensame sproke wort soo verkeerdelijck, als dickmaels voort ghehaelt, die wil ick terstont beantwoorden. Na dat ick een weynigh sal geseyt hebben, op d'oorsake by u terstont voorghewent, tot een ongeschicktheydt, volgende: so ghy't waent, uyt mijn ghevoelen: dat der menschen sonden oorsake zijn vander verworpelingen verdoemenisse. Die seghdy te wesen, dat Godes Predestinatie dan onseker soude zijn, ende aen der menschen wercke[n] hanghen soude. Daerom schrijvende uwen, A b.f.38. So moeten wy dan versaken den vryen wille des menschen, of wy moeten versaken de Predestinatie ende voorsienigheyt Gods, waer door alle dinghen van God verordent, nootwendelycken geschieden moeten so[n]der eenighsins verandert oft verhindert te konnen werden, door des menschen wille doen ofte laten.

Geref. calv.

9 Also, dat soude oock so moeten zijn.

D. Coornhart.

10 Dit u seggen soude wat schijns hebben, soo eenighe van des menschen, ja van alde[r] menschen (tot den laetsten toe) ghedachten, ick swijghe wercken, van 'tbeginne tot het uyterste eynde h[e]urs levens, hoe die oock moghen veranderen, voor den alsienden open ooghen Gods verborghen mochten zijn.

a Want dan souden zy na wat mogen dencken [o]f doen, dat God te v[o]oren in zijn werck van't predestineren zijnde, verholen waer geweest: ende soude dan Godes Predestinatie onseker moghen zijn, ende God van sich self moghen segghen: ick en hadde dat niet ghewaent, maer dit en mach in gheenre wijse[n] zijn, ghemerckt alles dat gheschiet is, gheschiet ende gheschieden sal, teffens, sonder voor noch na al van eeuwigheydt verschijnt voor den alsienden oogen Godes: daerom ist [o]nmoghelijck dat niet en soude gheschieden, 'tgene God van eeuwigheyt siet te sullen, also hy't siet gheschieden: ende en magh daeromme zijn Predestinatie niet onseecker zijn om dat sy siet op der menschen doen.

b Dat ghy nu voor ongeschickt hout, dat Godes predestinatie soude hangen aen 'smenschen doen, indie[n] hy om heurder sonden willen de verworpelinghen soude verwerpen ende verdoemen: moeten my bekennen een van beyden, namentlijck: dat God den eersten mensch hadde ghewilt te wesen soo vry, dat hy macht hadde om staende te blyven, of om te vallen: so dat het aen Adams doen hingh, wat God met hem doen soude, het waer dan het eeuwighe leven te gheven, soo hy Gode ghehoorsaemde, of oock metter doodt te straffen, so hy Godes verbodt overtrade: Of men moet seggen dat Adam nootsakelijck Godes Predestinatie moste volgen, ende dat Adams doen so aen Godes ghebodt ghehoorsamen ende levendigh blyven: maer dat hy onvermydelyck moste sondige ende daer door inden doodt komen. Wat seghdy hier toe?

[fol Cxcviiiv]

Geref. calv.

11 Dat de hoogh-gheleerde P. Martyr seyt, clas.iij.j.dist.37. te weten: dat Godt van eeuwigheydt heeft besloten hem (Adam) voort te brenghen: sulcx dat hy met zijne vrye wille-keure ende eenighe gratie hem toeghevoeght hadde om te moghen staende blijven indien hy ghewilt hadde. Dat selve seydt oock onse Catechismus also, vraeg.9. VVant God heeft den mensche alsoo gheschapen, dat hy dat konde doen: te weten dat de wet van hem eyschte. Immers Calvijn schrijft so selve oock van Adams vryheyt voor zijnen valle, ende dat noch met Augustini woorden selve: L.ij.boeck, cap.dist.13.

D. koornh.

12 Hier hing dan immers onlochbaerlijck Godes straffen of niet straffen, aen Adams doen van zijn zondighen of niet sondighen: ende niet Adams vrye wille-keure aen Godes doen: vermidts God selve zijn eeuwigh decreet of besluyt van hem met sulcken vryen wille-keure voort te brenghen, soude hebben moeten veranderen: soo hy hem de selve vrye wille-keure voor zijn sondighen weder benomen hadde.

a Na dien aen sulcke vryheyt Adams, hem van Gode self inne-gheplant, daer door God self in Adams macht hadde gestelt: hoe God met hem soude handelen: doe aen Adam hing, sonder dat het Gode een kleynigheyt of oneere was: wie sal nu, meer dan doe, moghen segghen, dat het een kleynigheyt of oneere Godes sy, te houden, dat Godes Predestinatie aen der menschen wercken soude hanghen int salighen van den genen die weldoen, ende int verdoemen der gheenre die quaet doen?

b Maer uyt het gene by my gheseyt is, wil ick nu wat met ontwijfelijcker waerheyt besluyten: dat u gantse leere vande Predestinatie so gantselijck sal ontsluyten: datse van self moet onvast, onseker ende te niet worden.

Geref. Calv.

13 Ghy seght daer veel.

D. koornh.

14 Meer sal ick bewijsen, ende dat terstont met so korte ende klare woorden: als met bundige ende onwedersprekelijcke waerheydt: so ghy my maer op een korte vraghe of twee rechtsinnigh wilt antwoorden.

Geref. Calv.

15 Uraegt, aen mijn antwoorde salt u niet ghebreken.

D. koornh.

16 Is Adam gevallen door, of sonder Godes Predestinatie?

Geref. calv.

17 Wy houden eendrachtelijc met de voorbarighste onser Leeraren, (L.3.b.23. dist.4. dat Adam door Godes Predestinatie is gevallen, ende dat hy zyne nakomeren met hem daer inne heeft ghetrocken. Sulcx schrijven dese uytdruckelijck, sonder dat ick sie yemant vanden onsen 'tselve wederspreken, oock mede Calvijn noch, N.f.41. Dat God den mensche Adam heeft gheschapen met zodanighe conditie: dat hy door synen valle terstont de gantse werelt soude verderven. Soo dat Adam nootwendelyck sondighen ende vallen moste, A.B.38. ende hem met alle zyne nakomelinghen schuldigh maken der eeuwiger doot ende verdoemenisse, pag.61.

a Daer mede stemt oock wel over een Theodore Besa H. 39. segghende: dat Godt den mensche heeft gheschaepen onnoosel ende oprecht, maer dat ten verderven. Dat ende sulcx meer schrijven onse Leeraren. Ende loopt de hooftsinne daer toe: dat God, nopende zijn verkiesen ende verwerpen, niemandt onghelijck en doet, overmidts door Adams sonde, in d'eeuwighe verdoemenisse vervallen waren alle Adams nakomelinghen, uyt welcke hy eenighe treckt, ende alle d'andere in laet blyven: die hy van eeuwigheydt al ter saligheyt of ter rechtvaerdigher verdoemenisse heeft gepredestinteert: ende bwijst God also te zijnre glorien, aen de verkorene, zijn bermhertigheydt, ende aen de verworpelinghen zijn rechtvaerdigheydt, soo dat hem niemant en heeft te beklaghen. Begeerdys meer?

D. Coornh.

18 Neen, daer is des dinghs meer dan te veele. Hoort nu 'tgeen ick wilde besluyten. God haddet in Adams machte gestelt staende te blyven, ende midtsdien alle zijne nakomeren te voorhoeden voor de verderffenisse ende de schulde der eeuwigher verdoemenissen. Adam hadde zijne gaven voor ons allen ontfang[h]en, so dat, waer hy staende ghebleven, hy die oock voor allen b[e]houden soude hebben, so hy dien u oock voor ons allen heef[t] verlooren, na Calvijns segghen, L.2.b.ca.1.dist.7.

a So nu Adam staende waer gebleven, dat aen hem hing (so voor is gheseyt, v.11.) soo en mochte gheen van zijn nakomelingen verdorven zijn gheweest, noch oock niet rechtvaerdelijck in d'eeuwighe verdoemenisse zijn verworpen: ende waer also door Adam doen Godes eeuwighe Predestinatie, aengaende de verworpelinghen, niet alleen onseecker, maer oock gantselijck te niet ghemaeckt gheweest: ende daerenboven ghebleken: dat God niet en mocht volbrenghen het voornemen zijns willens, want sulcx te doen hingh aen Adam ende was in zijnre macht van Gode ghestelt. Daer hebdy vast ende klaer bewijs, vermooghdy daer yet jegens, dat sal ick hooren.

Gheref. calv.

19 Laet ons voort varen, wy sullen moghelijck van selfs noch daer op moeten komen.

D. koornh.

20 Dat en weet ick niet, hebdy daer yet jeghens, soo en laet dit niet onbeantwoort door sluypen, want ick houde hier mede alleen ghenoeghsaeme te zijn bewesen: dat uwe gantsche leere vande Predestinatie valsch is, onrecht ende wederschriftelijck.

Gereform. Calv.

21 Ick wilt wat wyder na dencken, middelertijdt mooghdy uwe beloften volkomen,

[fol CxCixr]

[i]nt bea[n]twoorden vande sproke van Godes⁺ hate op Esau eer hy was gheboren ende voor dat hy yet quaets hadde ghedaen.

D. Coornhert.

22 Ghy mercket niet gau.

Geref. Calv.

23 Waer op?

D. Coornhert.

24 Op mijn voorgaende besluyt, want die hate op Esau mocht mede niet van eeuwigheyt noch onveranderlijck in Gode zijn gheweest: soo Adam staende waer ghebleven, 'twelck in zijnder macht was ghestelt, want dan waer Esau selve oock als Adam, die voor Esau mede zijne gaven hadde ontfangen, goet, oprecht ende onnosel gebleven.

a So moet ghy nu seggen dat de goede God die selve de liefde is, zijn goede ende onverdorven schepsele mach haten: of bekent dat ghyluyden dese sproke van Iacob ende Esau qualijckverstaet ende qualijcken innevoert tot stutsele van des uwe quade opinie van Godes Predestinatie.

Gereform. Calv.

25 Wilt ghy Gode een wet stellen van niet te mogen haten die't hem belieft?

D. Coornh.

26 Dat sy verde, maer Godes goetheydt ende liefde zijn haer selve een willige wet, soo dat hy zijn goede schepsel niet en magh haten. Immers ghyluyden stelt selve met u Leere Gode een Wet dat hy Esau niet en mocht haten.

Gereform. Calv.

27 Dat seghdy.

D. Coornhart.

28 Dat bewijs ick. Antwoort my, mach God in zijn Predestinatie veranderen, so dat hy na yet predestineert, dat hy niet al te vooren van eeuwigheydt hadde ghepredestineert?

Geref. Calv.

29 Geensins. So dat mochte zijn, so moste hy op ter menschen doen sien, in sulck zijn doen.

D. Coornhert.

30 Ick hebbe terstont vastelijck bewesen, dat God van eeuwigheyd[t] niet een mensche ter verdoemenissen en magh hebben ghepredestineert: gemerct Adam vermochte staende te blijven, ende midtsdien zijne goede gaven, niet alleen voor sich self, maer oock voor alle zijn afkomste (na u leere) behouden mocht hebben, so hy sulcx ghedaen hadde, en soude niemant verdoemt moghen zijn gheweest, nochte oock niet van God ten verdoemenisse ghepredestineert zijn gheweest van eeuwigheyt, ten waer ghy nu wilde seggen dat de Predestinatie Godes veranderlijck is.

a Ende want ghyluyden mede leert, Besa.H.30. dat God niet veroorsaeckt en wordt door yemants hat[e], dat hy hem ten verderfnisse [de]stineert: ma[e]r [d]at hy [d]en gen[e]n haet, die hy ten verderfnisse heeft gedestineert: ende het mede blijckt, dat d'oorsake deses haedts ende verderfnisse gheweest is de willige verarginge in Adam: so moet ghy nootlijck bekennen, dat God Esau niet en soude hebben ghehaet, indien Adam staende waer ghebleven.

b Dit was in zijnre macht ghestelt, so vermocht hy oock door zijn staende blijven desen hate Godes op allen Adams nakomelingen ende midtsdien oock op Esau voor komen, ende Godes Predestinatie verandert te hebben. Wat noode ist my nu meer yet op die sproke te seggen, na dien ghy hier uyt opentlijck mooght sien dat u gantse Predestinatie van selfs valt, tot welcx onderstutsele ghyluyden desen sproke, uyt misverstant, blindelijck misbruyckt, so nu mede is gebleken?

c Gebleken segghe ick niet alleen hier nu, maer oock mede hier te voren,ij.33.iij.79. ende dat meer dan eenmael? Niet te min, na dien ghy noch niet en schijnt vernoeght te zijn, met het geen, veele meer dan ghenoegh behoort te wesen (so qualijck wil een veroude waen of opinie ruymen) so wil ick om uwen wille breeder van desen sproke handelen: dit sal ick son[d]erlinghen oock daerom doen, gemerckt it sie dat u volck met de selve doorgaens in alle heur benautheyt desen aengaende telcken met dit misbruycte geweer voortkomen: met ghedingh nochtans dat ghy my in u naeckt antwoorden, daert gheleg[h]en sal zijn, sult volherden, soo ghy tot hier toe hebt ghedaen.

Gereform. Calv.

31 Daer en hebdy niet voor te sorgen. Ic[k] speure na waerheyt te vinden, niet om mijn ghevoelen teghen waerheyt te verdedighen.

D. Coornhert.

32 Die sproke Pauli: Iacob heb ick lie[f] ghehadt, maer Esau hebbe ick gehaet, Rom. 9.13. brenghdy voort. Waer toe?

Geref. Calv.

33 Om te bewysen,v.8. dat niet de zonde oorsake is, soo ghy't hout, vander verworpelingen verdoemenisse, want God hate Esau al eer hy was geboren ende wat quaedts gedaen hadde, Rom.9.10.

D. Koornh.

34 Eer dat Esau yet quaets hadde gedaen, was hy noch een goet schepsel Godes. So moet ghy nu segghen dat die goede ende lieve God zijn eygen goet schepsel heeft gehaet: o[f] seght dat Esaus onghedane boose wercken, die hy noch doen soude, maer van eeuwicheyt voor Gode al teghenwoordigh stonden, oorsake van sulck haten, dats niet lief hebben Godes waren.

Geref. calv.

35 Soo Paulus die meyninghe hadde gehadt, te weten dat opte voorsienigheydt het voornemen des verwerpens steunde: behalven dat aen wederzijden de selve saken [n]ootlijck voorsien worden, H.29. oock Predicante[n], Aa.f.46. Waer her quamen dan d[e] navolghende teghenw[o]rpen, in welcker wederlegginge d'Apostel so seere worstelt?

+ Rom.9.13.11.

[fol Cxcixv]

D. Koornh.

36 Teghen wat luyden? tegen schaepkens, waren die t'onvreden? of beklaeghden die Gode, van dat sy waren verkoren? voorwaer neen, maer teghen honden ende verckens, teghen luyden die Godes gherechtigheyt verworpende heur eyghen gherechtigheyt die niet en was uyten gheloove, oprechteden ende de gherechtigheyt Godes niet onderdanigh en waren, Rom.9.13.32.10.3.

a Sodanighe luyden heeft Paulus daer voor, ende niet den gelovigen Ioden. Sodanige morrende honden en achtede hy de paerlen der waerheyt niet waerdigh, soodanighe werck-heyligen, die met heur eyghen verkoren gherechtigheyt meynde Gode een aengename dienst te doen. Ende sulcke onreyn[e] seughen, en ghemoet hy niet dan met de mogentheyt Godes, met zijne oordeelen voor al sodanige vleeschelijcke sinnen verborgen wesende, ende seyt dat het niet en hangt aen yemants willen of lopen.

b Daer hebdy redene, waeromme d'Apostel sulcke hooghe wijsheyt vande Predestinatie Gods niet en sprack tot sulcke gesellen, die niet en waren volmaeckten, 1.Cor.2.5.6, noch kinderen, noch gheloovighen, maer ongheloovighe Ioden, die opentlijck dorsten teghen Gode preutelen, om dat hy heur, hem uyt heur menschelijcke goetduncken, Rom.9.31.32.10.3. dienende, niet voor de zijne en wilde kennen.

c Uwe tegenworp hebbe ick u beantwoort, u staet nu toe de myne te beantwoorden, te weten: dat de goede ende lieve God zijn goet⁺ ghemaeckte mensche Esau, voor dat hy yet quaets ghedaen hadde, ende midtsdien noch niet verdorven was: heeft mogen haten ende verdoemen.

Gereform. Calv.

37 Dat valt ons licht, want ick houde met mijnen Heere Besa, dat God Esaus corruptie haet, H.33. hier mede stemt ooc H. Sturmius, A.32.38.91. oock de Predicatien, O.iiij.f.18. opten Catechismum, immers ooc de Catechismus selve opte x.vrage wel heerlijcken. Daer hebdy ronde antwoorde ende rechte oorsake vande hate Godes op Esau, want hy was mede van Adam ghekomen, hadde oock, als wy alle, in Adam ghesondight, ende was verdorven uyten verdorven Adam ghesproten.

D. Coornhert.

38 Soude God Esau haten om zijnder natueren corruptie door Adam, so moste die natuyre verdorven wesen: dat ontkenne ick, die corruptie van Adam aengheerft en moogdy niet bewijsen waer te wesen. Dus en mach die des hatens oorsake niet wesen.

a Maer of ick u sulcx al mochte toelaten teghen de waerheyt: soo wederspreeckt ghy dan noch hier mede u selven, want dat verderf der natuyren leert ghyluyden veroorsaeckt te zijn door Adams sonde, ende soude dan God in sulck zijn haten verwerpen ende eeuwigh predestineren noch sien op des menschen werck ende qualiteyt of hoedanigheydt.

b Dat wederspreect ghy opt alderhoogste, vooren, iij.5.8. oock v.8. ende midtsdien oo[c] de heele Goddelijcke Schriftuyre.

Wat leert die doorgaens doch naeckter dan dat God elck mensche sal oordeelen niet na zijn Predestinatie, die den menschen verborghen is, maer na heur wercken die yeghelijcken openbaer zijn? Iere.17.10. Matt.16.27. Roma.2.6. Psal.61.13. Pro.24.12.2. Cor.5.10.etc. Boven alle dat, so moet Esau, al voor dat hy gheboren was, self mede, niet ghesondight hebben, als alle menschen die van hem (God) in Adam afghescheyden zijn. A.a. int eynde na uwer leere vande aengheboren zonde, also hy dan mede in Adams lendenen moet geweest zijn. Is die u leere waer, so sijn u metbroeders voorgaende woorden int ij. gesprake, 26.a. van dat de kinderkens heel jonck zijnde of onghebooren goet noch quaet konnen doen, oock des Apostels woorden hier onwarachtigh daer inne, dat hy seyt: voor dat hy wat quaets hadde ghedaen, seyt oock Paulus waer, so is u Leere onwaerachtigh daer inne, dat wy alle in Adam ghesondight hebben, of was Esau niet mede uyt Adam ghesproten?

Geref. C.

39 d'Apostels woorden staen vast ende claer dat God Esau hatede, al voor dat hy yet quaets hadde ghedaen, ende Calvinus die schrijft, L.iij.xxij.dist.11. dat Esau ghehaet wort noch met gheen boosheyt bes[m]e[t] zijnde.

D. Coornhert.

40 Soo blijckt u leere onvast ende onwaer vande Erf-zonde, soo ghy die leert: ende daer en boven lasterlijck in dat hatelijcke ghevoelen vande lief-hebbende ende goeden Gode: dat hy zijn goet schepsele Esau, wesende noch door zijn eygen, noch oock door Adams zonde (die hem vreemt was) niet verdorven, soude hebben mogen haten, verwerpen ende eeuwelijck verdoemen.

a Wat seghdy noch boven alle dat, hier toe? God en heeft ons in zijn beschreven woordt niet verborgen d'oorsake zijns hatens: dat's niet lief-hebbens, maer die tot veel plaetsen naecktelijck uyt ghedruckt te wesen, boosheyt, Psa.44.8. de boosdaders, Psal.5.6. hovaerdigheyt, logentael, die onnosel bloedt storten, Pro.16. Sach.8.17. ende derghelijcke quaden meer, die ick ontallijck soude moghen voort brenghen: brenght my een eenighe plaetse voort mooghdy uyte gantsche Bybel, houdende dat God eenigh mensche haet, niet om zijnre zonden, maer om zijnre Predestinatien, of decreets wille.

Gereform. Calv.

41 Hier brengh ick een, staet daer niet uytdruckelijck, eer sy ghebooren waren? eer sy goet of quaet gedaen hadden?

D. Coornhert.

42 Ia, maer staet daer: eer dat God ghesien hadde dat sy goet of quaet doen souden? mochten sy goet of quaet doen, dat Godes eeuwighe ende alsiende voor-oogentheyt niet en hadde ghesien? mach God, diens bermhertigheden boven alle zijn wercken zijn, Psal.144.9. ende die alle dinghen die da[e]r

+ rom.1.13

[fol CCr]

zijn lief heeft, Sap.11.25. zijn eyghen onverdorven goede wercken haten?

a So en hebdy dan noch niet een klare sproke der Schriftueren, maer een ghedrayde duydinghe voor u, maer al de gantse klare Schriftuere teghen dese uwe opinie. Wie hoort hier d'ander te wijcken? een duystere collectie van een eensame sproke: of groote menichte klare sproken voor een eensame duystere collectie? Maer seght noch, kondy bewijsen dat alle menschen van Esau (ghelijck het blijckt van Adam zijn gesproten?

Geref. calv.

43 Dat en is niet, wie soude dat niet en is bewijsen?

D. Coornh.

44 Staet erghens geschreven, so God doet met die twee broedere[n], aengaende de meeste of minste te wesen, ende d'een d'ander te dienen: so doet God mede int lief-hebben ende haten, int verkiesen ende verwerpen, tot d'eeuwige saligheyt of d'eeuwige verdoemenisse van alle Adams nakomelingen?

Geref. calv.

45 Dat en seggen wy niet.

D. Coornh.

46 Dat most ghy seggen ende oock bewijsen: soo ghy uyt dese woorden Pauli soudet willen bewijsen, 'twelck hier inne u luyder voornemen is, dat God door zijn Predestinatie alleenlijck, ende niet door der menschen sonden, het meerdeel der menschen verwerpt in d'eeuwighe verdoemenisse.

a O grouwelijck oordeel (so u Calvijn onwetens s[u]lc zijn selfs vermetel oordeel te recht heeft ghenoten, voren ij.54.d. door dese uwe grouwelijcke leere den bermhertighen ende rechtvaerdighen Gode lasterlijcken op-ghedicht) in die sproke en vintmen oock niet een woort van Iacobs noch Esaus eygen, veele minder van alder menschen saligheyt of verdoemenisse, is dat niet der H. Schrift misbruyckt?

b Seght doch, of yemant willende bewijsen voort quam met Ieremia of Ioanne, Iere.15. Luc.41. seggende die zijn beyde in heurs moeders lichaem gheheylight: daer uyt volght dat alle menschen soo ghebooren zijn: soudy sulck besluyt voor goet aennemen?

Gheref. Calv.

47 Geensins, want dat bewijs en sluyt niet men noemet van eensame of bysondere tot het alghemeen. Dat waer geseyt, d'Engelsman Robert N. is gheen bedrieger: daerom zijn gheen Enghelschen bedrieghers.

D. Coornh.

48 U antwoort is recht, ende bewijst onrecht te wesen, dese uwe bewijsredenen genomen van Iacob ende Esau. Die text maeckt daer oock geen verhael anders dan van haten ende lief hebben ende dienen, dats dan uyterlijcke segening op aerden, wat gemeenschap heeft dat met d'eeuwige salig[h]eyt ende verdoemenisse?

a Sijnse dan al saligh die hier op aerden geheerschapt hebben over anderen: of zijn zy al verdoemt die hier ter werelt anderen hebben moeten dienen? bewijst dat kondy, of bekent u bewijs uyt des sproke ydel ende gheen bewijs te zijn.

Gereform. Calv.

49 Wat behoeft hier ander bewijs toe, dan dat, so Me[e]ster Ian Calvijn wel schrijft: K. Rom.9.11. Sant Paulus heeft hier voor te bewijsen: dat God rechtvaerdige sake ghenoegh heeft in zijn wille om te verkiesen ende te verwerpen, want God (schrijft hy daer voor) en mocht inder menschen verdorven natuere, alsoo die was in Iacob ende Esau, niet aen mercken, dat hem mochte porren tot heur wel te doen, etc. d'Een ende d'ander was een s[o]ne Adams, sondaer van natueren, niet een drop gerechtigheyts hebbende, etc.

a Maer daer beneven, also de verdorvenheyt ende verkeertheyt der natueren verspreyt was op alle het menschelijcke gheslachte: so was die oock ghenoegh: al en was die noch niet in der daet uytghebroken ter verdoemenissen, daer uyt dan volght dat Esau met goeden rechte was verworpen, om dat hy natuerlijc was een kint des toorns.

D. Coornhert.

50 Ander bewijs dan het voorgaende behoefde daer toe, ende niet dit dat ghy nu uyt Calvino voort brenght. Om dat het voorgaende bewijs, dat van eenre aert was, niet en dochte: om dat het jeghen u leere was: ende om dat het mijn ghevoelen bevestighde.

a Dat bracht mede, dat niet Godes Predestinatie int verlaten of nootdrang: maer der menschen sonden, oorsake zijnre eeuwigher verdoemenissen zijn, dewijle ghyt al mede spint vande selve rocken, namentlijck vander natueren verderffenisse (die ghyluyden niet en kont bewijsen uyter H. Schrift, ende doch na u eyghen dichten veroorsaeckt soude zijn uyt Adams zonde, ende niet uyt Godes Predestinatie) is dat niet mijn selfs gevoelen bevestight ende u selfs leere vernielt?

b Wt welcke Adams zonde ghy noch al haelt dese oorsake van Esaus hate, waer toe ghy al aen een dese woorden Pauli misbruyct dewelcke, soo nu is bewesen, niet ghemeens en hebben met dese sake.

Gereform. Calv.

51 Waeromme dat?

D. V.Coornh.

52 Om dat Paulus die sproke van Iacob⁺ ende Esau voort brenght in de selfde meyninge, daer toe die oorspronckelijck van Gode selve tot Rebecca was besproken, die seyde: twee volckeren zijn in u lichame, Gen.25.22 ende twee volckeren sullen uyt uwen lyve gedeylt worden, ende het eene volck sal 'tander te boven gaen, ende de meeste sal de minste dienen.

a Daer spreeckt God van twee volckeren, die voortkomen souden uyt Rebecca, ende niet van alle menschen die uyt Adam voortgekomen zijn of sullen: ooc niet van eeuwigh salich of verdoemt te zijn, maer van te boven gaen ende van te dienen, heeft dat ghemeenschap met dese sake die wy nu handelen? soo veele als d'aerde metten Hemele, ende de tijdt met de eeuwigheyt, heet dat met u Schriftuere inder wesen Godes ghebruycken?

+ Vande sproken rom.9.10.11. Ontwarringe.

[fol CCv]

Gereform. Calv.

53 Maer waer by doedy blijcken dat d'Apostel die hier niet in en voert tot een ander eynde dan God die eerst tot Rebecca heeft gesproken? Immers dat hy hier spreeckt van volckeren ende niet van elcx menschen eeuwighe saligheyt ende verdoemenisse?

D. Koornh.

54 Waer by doet ghy blijcken, datse d'Apostel daer toe inne voert? dats u segghen, u ende niet my, betaemt dat te doen blijcken. Weet ghy daer raet toe, begint te spreken, ick sal beginnen te hooren.

Geref. calv.

55 Bewijst ghy dat Paulus daer spreeckt onder Iacobs ende Esaus name, van [v]olckeren.

D. Coornh.

56 Wel aen, dat ghy behoort ende niet en wilt nochte vermooght te doen, over u zijde, sal ick dan doen over mijn zijde, maer eerst moet ghy weten dat onder den name van volckeren, oock moet verstaen worden Gods-diensten, die de volcken van buyten onderscheyden, hoewel sy meest innerlijc eens zijn, uytghenomen de ware gheestelijcke ende onsichtbare kinderen Godes, die den menschen, ja den Propheten onbekent, maer Gode alleen bekent zijn, 3.Reg.19.10. Rom.11.3.4.

a Welcken onderscheyt, namentlijck van Gods-dienste, tusschen de Ioden ende Christenen, Paulus metten benaminghen vande bedieninghe der Uerdoemenisse ende bedieninge des rechtvaerdicheyts uytspreect totten Corinteren, 2.Cor.3.9. ende elwaerts.

b Uoort en meyne ick niet [n]odigh te zijn veel bewijsings te doen vande beroepinghe der Heydenen, die so menichmalen inden Prophetien voorseyt, ende inden beginne vander Apostolen kercke gheworden is: soo dat doe van twee verscheyden volcken, namentlijck van Ioden ende Heydenen, een eenigh volck, kerck ende ghemeynte Godes in Christo is gheworden.

Gereform. Calv.

57 Neen. Dats bekent ende onnodigh te bewijsen.

D. Coornh.

58 Uan ghelijcken niet dat Paulus voor in desen brief terstont zijnen sendinge verklaere te strecken aen den selven twee volckeren, namentlijck aen den Io[d]en ende Heydenen, Rom.1.16. welcker laetster d'Ap[o]stel daer ontdeckt, te weten der onghelooviger Heydenen, tot int tweede capittel toe, daer hy weder beyde die volckeren op neemt, Rom.2.9. ende handelt vanden vromen Heydenen, rom.2.14.26.27.28.29. oock mede vande God-loose Ioden, Rom.2.17.18.19.20.21.22, 23, 24, 25.

a Soo doet hy mede int derde cap: daer hy doorgaens handelt van beyde die volcker[e]n, ende den Ioden poogt te benemen heur roem ende betrouwen opten wercken des wets: die daer meynden door sulcx veel beter te zijn dan de Heydenen: die sonder des wets wercken oock wel mochten salich worden. Rom.3.28.29. ghemerckt Godt is der Heydenen God, al en hadden sy de Moysaische wet niet met desselfs Ceremonien.

b Ende voert also den Ioden vande wercken des Wets aen, totten wercken des gheloofs: die welcke d'Apostel doorgaens int vierde cap. drijft onder het voorbeelt vande Uader des geloofs Abraham, die uyten geloove, ende niet uyt des wets (die hy niet e[n] hadde) wercken gherechtvaerdight is gheweest: welcx kinderen zijn niet alleen de Ioden die besneden zijn, maer die zijns geloofs voetstappen navolghen, hoe wel zy uyten voorhuyt zijn.

c Dit alles verhale ick uyt blijc dat d'Apostel in desen brief te doen heeft met twee volcken, Ioden ende Heydenen, van den welcken hy veele handelt inde eerste vier Capittelen. Ist niet also?

Gereform. Calv.

59 Ia, daer ben ick, noch geen der onsen, teghen.

D. Coornhert.

60 Uan daer rijst d'Apostel int vijfde Capittel op tot der zonden ende des gherechtigheyts twee oorspronghen, namentlijck tot Adam ende Christum: daer hy handelt van de wet ende ghenade tot het negende capittel: al waer hy wederomme keert totten twee volckeren. Daer arbeyt d Apostel Calvijn C.viij.dist.24. om onder te drucken der Ioden vermetele goetdunckenheyt op heur afkomste van Abraham na den vleesche,op te wet, tempel ende ceremonien (August. Epi. ad Sixt[u]m pres.105. met verachtinghe der geloovige Heydenen, die sy sagen mede vo[o]r Godes volck aenghenomen te worden, ende voorneemlijck heur sotte verwant[h]eydt op heur wercken des wets, daer mede sy, die Godes rechtvaerdigheydt niet en kenden noch onderdanigh en waren, maer bestonden haer eygen gerechtigheyt op te rechten.

a De selve schrijft hier af noch, Aug. ad Simplicia. liv.j.quest.2. dat het voornemen des Apostels door den gantsen brief was, dat niemant sich soude beroemen vander wercken verdiensten: waer van de Israelyten sich dorsten roemen, om dat zy de wet die heur was gegeven, ghedient hadden: ende dat zy daeromme d'Euangelische gratie, als die zy verdient hadde, ontfanghen hadden, overmidts sy de wet dienden, daerom zy niet en wilden dat die gratie soude ghegheven worden den Heydenen, als wesende sulcx onwaerdigh, ten waer sy dan eerst de Iootsche Sacramenten aen namen. VVaer door 'tgheschil was gheresen, dat int werck der Apostelen gheslist worde.

b Waer toe Paulus oock inne voert dit voorbeelt (dat nu ons geschille is) van Iacob ende Esau: alleenlijck omme te beto[n]en dat de wercken des wets niet en ko[nn]en den mensche aenghenaem maken voor Gode, 'twelck hy voorts doorgaens drijft door die drie Capittelen tot het dertiende toe des selven briefs.

c Waer ist u hier mogelijc te bewijsen, da[t] d'Apostel daer eygentlijck handelt niet alleen van aller menschen, maer oock vander tweelinghen eeuwighe saligheyt ende verdoemenisse? seght doch lieve, begint hy hier het negende Cap. niet van zijnen broederen na den

[fol CCjr]

vleesche, namentlijck vande Israeliten? com.9.2.3.4. van heur kintschap, wet, glorie ende beloften, uyt welcken volcke Christus na den [v]leesche is ghesproten, Rom.9.6.

d Daer spreeckt hy van Abrahams kinderen na den vleesch, d'ongelovige Ioden: ende van desselfs kinderen na den geest, de geloovige Heydenen, Rom.9.10. ende maect verhael van Iacob ende Esau, seggende: dat het niet uyt heur wercken en was, maer uyt Gode, dat Rom.9.11.12.13. d'een lief ghehadt ende d'ander gehaet is, ende dat de minste de meeste souden dienen.

Is daer een woort van aller ende elc menschen saligheyt of verdoemenisse? daer na brenght hy by de ghelijckenisse van den potbackere ende desselvens vaten ter eeren ende oock ter oneeren (ghenomen zijnde uyten Propheten Isaia ende Ieremia, beyde vande Iootschen volcke handelende, Isa.29.16.30.14.45.9. Iere.18.6.19.11. wel uytdruckelijck daer by verklarende dat hy noch van Iacobs, noch van Esaus persoonen en spreeckt, maer van tweereleye volckeren met der selver Gods-diensten.

e Te weten een vleeschelijc dat verworpen, ende een gheestelijck dat in eeren voor Godes volck aenghenomen soude worden, namentlijck het volck der Heydenen met invoeringe te dien eynde vande Prophetie: Ick sal mijn volck noemen, dat mijn volck niet en is, ende die niet ghelievet en was, de ghelievede Ose.2.23. Rom.9.24.25.26. wie moet hier niet bekennen dat by het vreemde ende niet geliefde volck de Heydenen die eerste verworpen waren ende nu verkooren, Isa.55.1. verstaen wert de gehate Esau: ende by 'tgeliefde volck verstaen wort de geliefde Iacob, namentlijck de Israeliten of Ioden die eerst het eerlijcke ende verkoren volck Godes waren, maer nu verworpen souden worden? Deut.4.8. Iere.4.2.

f Uan welcke verwerpinghe d'Apostel redene ghevende, Rom.9.30. die hy daer voor hadde verswegen, seyt dat de Heydenen, die niet na en volghden de rechtvaerdigheyt, de selve die uyten geloove is, hebben verkregen: maer dat Israel, te weten het Ioodtsche volck, die des rechtvaerdigheydts wet navolghden: daer niet toe en quamen.

g Waeromme dat: om dat het God so ghepredestineert hadde? buyten heur schult? ende soot u volc draeyt sonder aenschou opter Ioden doen? neen. Daer af en vermaent d'Apostel niet een eenigh woordt, waerom dan? om dat sy die gherechtigheyt verkeerdelijck sochten, te weten niet uyten gheloove, maer als uyten wercken des wets, Rom.9.32.

h Daer blijckt nu al mede noch dat d'Apostel hier handelt, niet van Iacobs noch van Esaus persoonen, maer onder heur beyder namen van twee volcken, namentlijck van Ioden ende Heydenen, ende daer blijct mede ('twelck hier ons hooft-geschille is) dat God hier inne siet opter menschen wercken int verwerpen, soo Paulus hier klaerlijck uytdruckt.

i So is dese Text, die ghy qualijc meynende voor u opinie te wesen, self te recht daer teghen ende brengt krachtelijck met sich, dat God immers int verwerpen siet opter menschen wercken: stellende daer voor| een klare oorsake ende waeromme, te weten dat der Ioden werck int soecker niet uyten gheloove was, maer uyten wercken des wets.

k Hier mede was d'Apostel, noch niet vernoeght, maer verhalet anderwerven, spreeckt vander Ioden onwyse yver, vande wet Mosi, daer op sy sich roemde, ende vande wet des gheloofs ende dessels eynde, Christo, Rom.10.4.5. den welcken de Heydenen verkreghen, naecketlijck uytdruckende datter gheen onderscheyt en is, tusschen Ioden ende Griecken, of Heydenen, Rom.10.12.

l Maghmen noch twijfelen, dat d'Apostel hier niet en handelt van een Iacob of Esua, maer van vol[c]ken? van Ioden ende Heydenen? van vleeschelijcke ende geesteli[j]cke Gods-dienste? maer soude yemandt vraghen hoe de Heydenen aen't gheloove soude komen? d'Apostel antwoort, dat het woort des geloofs na by heur is, rom.10.8. in heur mont ende herte, Deut.30.14. ende dat der Apostelen woorden ghekloncken hebben over den gantsen aertboden, Rom.10.18. ende seydt uyt Isaia dat God ghevonden is vande gene die hem niet en sochten, Isa.65.1.

m Wie waren dat anders dan de Heydenen, die God selve sochte door zijnen Apostelen, ende dat hem verworpen de gene totten welcken hy al den dagh de handen uyt streckte, namentlijck de Israeliten, een ongeloovigh ende wederspannigh volck?

n Maghmen uyt dese uytgedructe tweereleye volcken ende Gods-diensten ooc eenighsins verstaen de persoonen der tweelinghen, by de welcke als sy noch ongheboren waren, God selve namentlijck twee volcken uytsprac ende betekende, Gene.25.22. ende daer uyt heur d'Apostel tot een voorbeelt ende ghelijckenisse innevoert, dat God het Ioodtsche volck al hadde verkooren voor dat Moyses ende de wet was, daer mede betonende dat sy niet beter en waren dan de Heydenen, ende gheensins door des wets wercken, die zy (als sy verkooren waren in Abraham) noch niet en hadden, nochte der wets halven, goet noch quaet en hadden ghedaen, so dat zijt [n]iet verdient en hadden door heur wercken, tot een volck Godes aengenomen te wesen meer dan d'ander Heydenen, Deut.4:30. daer uyt zy waren genomen, die sy verachtende heur self hoogh daer boven beroemden?

o Al heel anders hielt Moyses, dit volcx aert wel kennende ende niet min inder waerheyt voorseggende des Iootschen volcx hovaerdye, dan afgoderye met dese woorden: wanneerse nu de Heere u God uytghestooten heeft voor u henen: so en seght niet in u herte: de Heere heeft my hier in gheledet, dit landt in te nemen, om mijnre gerechtigheydt wille, ende noch: so weet nu dat u de Heere uwe God niet om uwe gherechtigheyt wille, dit goedt lant geeft in te nemen: na dien ghy een seer hartneckigh volck zijt, daer op vermaent hy heurder bedreven zonden met bevel vande selve te ghedencken.

p Lieve wat is dese Prophetie Moysi nu doch anders dan selve een uytlegginge deses handels Pauli metten Ioden? roemden die sich niet Abrahams afkomst te wesen? een verkoren volc Godes te wesen? door heur wercken des wets rechtvaerdich te wesen? ende een beter volck dan de Heydenen te wesen? waren sy niet van eender aert als de Heydenen, doe

[fol CCjv]

zy noch vanden Heere voor zijn volc niet aenghenomen ende (ghelijck Iacob ende Esau voor heur gheboort geen menschen en waren die goet noch quaet en hadden ghedaen) ghelijck de Edomiten self oock noch geen volck en waren?

q Men mach dan niet ontkennen dat d'Apostels voornemen doorgaens inde 1.2.3.4.9.10. ende.11. capittelen, voorneemlijcken doende is, omme der Ioden vermetelen roem op heur wercken ende eyghen gherechtigheydt, des wets onder te [d]rucken: daer door sy sich waenden waerdigh ende de Heydenen, die sulcx niet en hadden onwaerdigh om voor het volck Godes ghehouden te wesen. Dat hout sulcx mede, niet alleen Augustinus, maer oock u Calvinus, ter plaetsen by my nu stracx hier voor beyde aengewesen zijnde, U.60.

r E[n]tlijck vraeght hy int eerst van't elfde cap. heeft God dan zijn volck verworpen? Rom.11.1. daer seyt hy neen toe, hoe mach men dit duyden opten persoone van Esau? daer na spreeckt hy vander Ioden overblijfsele die saligh worden, Rom.11.6.

s Daer komen de verworpen Ioden met heur wercken wedervoort: oock de verkoren Heydenen, dat nu een uyterlijck volck Godes soude zijn, met sampt der Ioden yver over de Heydenen, Rom.11.7.11.13. welcker Apostel hy is, ende druckt daer uyte mette tacken ende Olijfboom niet den tweelingen, maer dese twee volcken so naecktelijck dat het oock blinden souden moghen mercken: segghende dat sy Ioden met heur Gods-dienst verworpen zijn, om heur verkeert werck namentlijck om 'twerck heurs ongheloovigheyts, daer zy zijn afgebroken, Rom.11.20. daer mede hy wegh neemt alle der Ioden verwaende roem, van dat sy Abrahams saet waren na den vleesche ende opten wercken des Wets die sy hadden, ende niet de Heydenen.

t Hoe dat? [o]p dat de Ioden na een onveranderlijcke Predestinatie Godes, so ghyluyden hier dicht eeuwelijck verworpen blijven, ende de Heydenen eeuwelijck aengenomen zij[n] souden? neen voorwaer. Maer op dat de Heydenen, soo sy niet in Godes goetheyt bleven, wederomme verworpen, ende de Ioden, soo sy niet in heur onghelovigheyt en bleven weder in gheentet souden worden, Rom.11.22. wie mach alle dese saken aenmerckende, (die soo gants over een stemmen) noch meynen dattet van een Iacob ende Esau, ende niet van twee volcken, van Ioden ende Heydenen, van vleeschelijcke knechten Moysi ende geestelijcke broederen Christi elck met heure letterlijcke ende gheestelijcke Gods-diensten doorgaens daer is ghesproken?

u Daer ver[t]hoont d'Apostel oock Godes strengheyt teghen den afvalligen, ende desselfs goedigheyt aen den stantvastigen. Siet God daer niet op menschen werck? daer men soo verkiest ende den selven weder verwerpt: ende den verworpenen so weder verkiest: is daer een eeuwighe ende onveranderde Predestinatie Godes ende onvermydelijcke nootsakelijckheyt sonder alle gedinge, soo u volck weder schriftelyck leeren?

w Men mach immers niet ontkennen dat Godes woort te ghelooven, of dat niet te geloven, beyde menschelijcke wercken zijn. Op dese beyde wort daer ghesien, ende om dese beyde wort daert eene volck verworpen, end[e] 'tander volck verkooren.

x So hebbe ick nu ten vollen bewesen, dat dese uwe ingebrachte sproke van Iacob ende Esau, tot bewijs dat Gods Predestinatie, ende niet der menschen quade wercken oorsake zoude zijn vander verworpelinghen verdoemenisse, by u luyden qualijck verstaen ende misbruyckt wort, dat Paulus daer mede niet en heeft gemeynt, Iacobs noch Esaus: veel minder alder menschen saligheydt ende verdoemenisse, maer de verkiesinge der Heydenen metten Christelijcken of geestelijcken, ende verwerpinge der Ioden met heur Moysaischen of vleeschelijcken Gods-dienst.

y Ende besluyte daer beneven dat ghyluyden sult moeten bekennen: dat God niet sonder, maer met volle kennisse van aller menschen doen ende laten met al der selver veranderingen die hy eeuwelijck voor ooghen siet: vander menschen saligheydt ende onsalicheyt predestineert, verkiest ende verlaet.

z Maer so ghy sulcx niet en wi[l]t bekennen, blyvende by u opinie, dat God eerst sonder alle aenschou vander menschen doen e[n]de laten blindelijc predestineert, verkiest ende verwerpt, ende daer na eerst siet ende weet wie hy verkooren heeft ende verworpen, so suldy nootsakelijck Godes Predestinatie onseecker ende veranderlijck moeten maken, tegen uwe selfs leere, soo int verwerpen van die eerst verworpen waren, so nu overtalligh genoeg by my is bewesen.

Geref. Calv.

61 Ick hoor u seggen wel, dat ick ooc wel [v]ersta: maer ick zie daer tegen dat onse voorbarighste leeraren op hondert plaetsen plat anders segghen.

D. Coornh.

62 Niet wat menschen segghen, maer wat Godes gheest inde H. Schrift seyt, 'zijn wy schuldigh te ghelooven. Te min mooghdy [u]we Schribenten noch ghelooven, of ghy al wil[d]e, ghemerckt sy in dese selve saken heur selven weder tegen schryven.

Gereform. Calv.

63 Dat en meyn ick niet.

D. Coornhert.

64 Weet het dan nu, Calvijn gloserende op dese selve woorden Pauli vande liefde Godes tot Iacob ende zijn haet op Esau, schrijft k.9.13. onder anderen oock also: Nu is dit genomen uyt het eerste cap. van Malachie: al wae[r] de Heere, willende den Ioden heur ondanckbaerheyt verwyten, verhaelt zijn goetheyt aen heur bewesen.

a Ick hebbe u seyt hy lief gehadt, daer na seyt hy waer het beginsel van die liefde uyt voort quam, was Iacob seyde hy, niet de broeder van Esau? ende een weynich daer na schrijft Calvijn dit:

b Nu hadde ick u aenghenomen voor my volck, om te volherden in die selve goedertierenheydt aen Iacobs zade, daer teghen hadde ick verworpen de Edomiten, die ghekomen zyn vanden gheslachte Esaus.

c Daeromme zijt ghy des te argher vermidts de ghedenckenisse van soo groote goe

[fol CCijr]

dertierenheyt u niet en heeft mogen aenporren om my te dienen ende myne Majesteyt te eeren.

d Dat zijn daer Calvijns woorden. Die spreken selve klaerlijck van twee volcken, namentlijck van Ioden, by Iacob, ende van Heydenen, te weten Edomiten, by Esau, gemey[n]t. Wat ghemeenschap heeft dat metten personen van Iacob ende Esau? die segghen daer van tijdelijcke weldaet, hoe rijmt sich dat met d'eeuwighe saligheydt ende verdoemenisse alder menschen daermen Iacobs liefde ende Esaus hate so gheweldelijc poogt toe te buyghen?

e Hoe komt dat o[o]ck over een met de volcken? waren alle Iacobs afkomste in hem ter eeuwiger saligheyt verkoren: ende aen d'ander zijde alle Esaus stamme tot d'eeuwighe verd[o]emenisse verworpen? wie mach dat segghen? de ga[n]tse Bybel roept anders.

f Ueranderde God oock niet in dese zijne Predestinatie so int verkiesen als int verwerpen: hoe komt dan dat dese Iacobiten Godes weldaet so vergeten hadden, dat de selve heur niet en hadde moghen aenporren om Gode te dienen ende te eeren? was die verkiesinge Godes daer oock bestandigh? sach God niet op de boose wercken van Iacobs afkomste?

g Hoe komet dan dat God den Ioden om heur verkeert werck, van Godes gerechtigheyt niet te willen gehoorsamen, ende te willen heur eyghen gerechtigheyt oprechten, namaels verwierp ende den Heydenen in heur stede voor zijn volck aen nam? seght nu, of ghy noch meynt dat Calvijn niet en leert teghen zijn eyghen leere? wildy sulcx meer van Besa, van Martyr ende van d'anderen, ja van Calvino selve sien, 'tsal u geworden.

Gereform. Calv.

65 Neen, het is voor my onnodigh, want ick sie dat alle onse leeraren houden anders: so aengaende, dat d'Apostel daer van volcken twee verscheyden Gods-diensten: geestelijck ende vleeschelijck, etc. soude spreken: als van dat God uyt zijn voorsienigheydt soude verkiesen ende verwerpen ter eeuwiger saligheydt ende verdoemenisse, na der menschen wercken of hoedanigheydt, soo ghy't wilt drijven.

D. Coornh.

66 In beyde die stucken hebbe ic nu al doen blijcken mijn ghevoelen met, maer u luyder opinie plat jeghen, dat Godlijcke schriftuere te wesen. Die ende niet menschen goetduncken moeten volgen.

Gereform. Calv.

67 Onse meyninge is oudt ende ghemeen, da[e]r de uwe nieu is ende seltsaem.

D. Koornh.

68 Oudtheyt en gelt teghen gheen waerheydt: die d'alder oudtste, ja eeuwigh was ende is: so is oock de gemeyne straet den omsichtigen verdacht. De Loghen, maer niet de waerheyt, is alle mans ding. Wel saen, soudet u daer letten, so ben ick bereyt te bewijsen, dat mijn ghevoelen in desen oudt is ende ghemeen met alle de oude Leeraren der Kercken.

a Segt dan, om niet oneyndelijck te worden: wie vanden Uaderen hout ghyluyden de schriftmatichste, immers in desen handel van de Predestinatie?

Gereform. Calv.

69 Calvinus schrijft hier af (C. Institutie xviij.24. also: Maer om dat zy (hy meynt de Romanisten) metter Schriftueren niet en willen vernoeght wesen, laet ons heur dit oock toe geven. Sy beroepen ons totten Vaderen, wel aen: laet ons Augustinum hooren, die wy alleen houden inder kercken leeringen, voor d'alderghetrouste uytlegger der oudtheyt.

D. Coornh.

72 Wel aen, na dien u mijn so klare bewijsinghen uyter Schriftueren oock niet schijnen ghenoegh te moghen doen: soo wil ick nu in desen tot u laten spreken de selve uwe alderghetrouste uytlegger, namentlijck Augustinus, met achterlatinghe van d'ander vaderen, om kortheyts wille, oock om u te moghen vernoegen: ende eerst aengaende dat by Iac[o]b ende Esau, niet heur eygen persoonen, maer twee volckeren verstaen worden: schrijft Augustinus opte woorden Godes tot Rebecca, twee volkeren zijn in dynen lichame, etc. Gen.25.22.also:

a Alle dese dingh[e]n, alderliefste broeders,⁺ ghebeurden heur, soo d'Apostel zeyt, na de figuere, maer sy zijn beschreven om onsen wille, so ontfingh dan Rebecca lichamelyck, van de salighe Isaac: om dat de Kercke geestelyck soude ontfangen van Christo.

b Maer also sich de twee kinderkens int lichaem van Rebecca onderling stieten: so syn malkander inden buyck der Kercken altydt tegen, twee volckeren, want so sy alleen goet, of alleen quaet waren, soo soudet een volck zijn, maer wanter altydt goeden ende [q]uaden ghevonden worden inde kercke, als inde geestelycke buyck van Rebecca, soo stooten sich twee volcken, te weten d'ootmoedige, teghen de hovaerdighe, de kuysche teghen de overspeelders, &c. De goede willen de quaden winnen, maer de quade begheeren de goeden te vernielen, &c. in Esau verstaet men de vleeschelycken, maer in Iacob de geestelycken.

c Dese tw[e]e volcken wyst d'Apostel merckelyck aen, daer hy de vleeschelijcken beschrijft ende oock de geestelijcken aenwyst: seggende des vleeschs wercken zijn openbaer, als daer zijn hoerderye, &c. Gal.5.19. Siet daer de vruchten des volcx tot Esau behoorende, maer wie de vruchten zijn behoorende tot Iacob, voeght de selve Apostel terstont daer oock by, Gal.5, 22. segghende, maer de vruchten des geests zijn liefde, blydtschap, vrede, langmoedigheyt, geloove, goedigheyt, goedertierenheyt, zedigheyt ende onthoudelyckheyt, siet dat zijn de wercken der gheestelycken, die tot Iacob behooren.

d Maer datter gheschreven staet, het, eene volck sal 't ander te boven gaen ende d'outste sal de jonckste dienen, Gen.25.23. en sien wy in Iacob ende Esau niet vervult te zijn na den lettere, want de Heylighe schrift en vermeldt niet dat Esau den salighen Iacob heeft ghedient. Maer hoe dat het oudtste volck het

+ Augu.de tempo. Serm.78. 1.Cor.10.6.

[fol CCiiv]

joncxste volck dient, verstaet hy licht, die op't Iootsche ende opt Christen volck vlytelijck acht neemt, &c.

e Item noch (Aug. in psal.78:7. Iere.10.25.) want sy hebben Iacob opghegheten ende verslonden. Iacob betekent de kercke ghelijck Esau betekent de oude Synagoge, daer af gheseyt is, d'outste sal de joncxste dienen.

f Ende noch: inde antwoorde Godes tot Rebecca, twee volcken zijn in u lichaem, &c. Augu. quest. super Gene. lib.j.quest.73. Ghene.25.23. worden na den geestelycken sinne by de outste soon verstaen de vleeschelijcken, ende by den joncxsten de geestelycken in den volcke Godes, want (soo d'Apostel seyt) 1.Cor.15.46. en ist niet eerst, dat geestelyck is, maer dat dierlyckt is, daer na het gheesterlycke, dit placht al[s]o verstaen te worden, datter gheseyt wert, dat by Esau betekent wort het outste volck Godes, namelyck het volck Israel na den vleesche: ende by Iacob desselfs geestelycke afkomste.

g Maer na de historiale eygenschappe wort de antwoorde bevonden vervult te wesen: daer 'tvolck Israel, dat is de jonckste sone Iacob onder sich brachte de Idumeers, te weten het volck van Esau voortghekomen, de welcke door David onder tribuyt ghebracht worden, 2.Reg.8.14, ende daer onder bleven tot den Koninck Ioram, (2.Pet,21.8. teghen den welcken sy opstonden ende het jock van heuren halse af wierpen.

h Dit sy ghenoegh voor dat deel, dat d'ouden by Iacob ende Esau tweereleye volcken hebben verstaen ghehadt, 'teen geestelijc ende 'tander vleeschelijck, etc. ten waer dat ghy des meer uyt Augustino te hooren begeerde, want icx vermach meer uyt hem te halen.

Gereform. Calv.

71 Neen, my vernoeght daer mede, maer zuldy uyt hem so veele schijns konnen voortbrenghen vant ander deel, te weten dat God int verkiesen ende verwerpen siet opter menschen wercken ofte hoedanigheyt?

D. Coornhert.

72 Dat suldy nu hooren, maer eer ick een woort verhale van Augustino die een mensche was, ende oock mochte doolen: en hebbe ick niet moghen verswijgen Godes segghen selve, door zijnen H. geest inde H. Schrift, want die waerheyt spreect ende nergens inne liegen noch bedriegen en mach.

a Antwoort my daeromme voor al, oft my van noode zal zijn voor u, die self een leeraer zijt, voort te halen uyter H. Schrift tuygenisse van Godes beloften aen den ghenen die zijn gheboden ghehoorsamen: ende oock dreygementen aen den verachters der selver ghedaen?

Gereform. Calv.

73 Dat waer niet min verloren, dan oneyntlijcke moeyten, so om datse my wel bekent, als om dat die by na ontallijck veel zijn door den gantsen Bybele ghesaeyt.

74 Wat houdy te wesen het eynde alder beloften ende dreyghementen daer toe die zijn ghegheven? als doet dit of dat so suldy leven, of doedy dit of dat so suldy sterven?

Geref. Calv.

75 Om den menschen ten goeden aen te locken, ende vant quade af te schricken.

D. Koornh.

76 'tIs recht, maer zijn de beloften ende dreyghementen inden beschreven woorden Godes van sodanigher kracht: dat zy, diese hooren ende verstaen altsamen nootsakelijck moeten maecken willigh ter deughen ende onwilligh tot de zonden?

Geref. Calv.

77 Neen geensins, inden ware gheloovigen alleen, die Godes waerheyt kennen ende ontwijfelijck betrouwen, hebben sy die werckelijcke kracht, maer geensins inden ongheloovighen. Nu en is 'tgheloof niet alle mans dingh, soo d'Apostel seyt, 2, Tessal.3.2.

D. Coornh.

78 Noch antwoordy my recht, den gelovigen wort daeromme vanden Heere selve de saligheyt belooft ende die ghedoopt zijn: maer die niet en ghelooft, dreyght Christus de verdoemenisse, Marc.16.16.

Gereform. Calv.

79 Also.

D. Coornh.

80 Na het hebben van't geloove [n]oemtme[n] de'eene gheloovigen, ende also mede d'anderen ongeloovigen, overmidts zy 'tgeloove ontberen, ist niet also?

Geref. calv.

81 Onghetwijfelt. So noemtmen yemant die rijckdommen heeft rijck, maer diese derft arm.

D. Koornh.

82 Sijn dese bynamen van ghelovigh end[e] ongheloovigh selve dingen, of zijnse qualiteyten (dats hoedanigheyden) der dingen?

Gereform. Calv.

83 Het zijn hoedanigheyden des menschen, die ist ding dat sodanigh wert ghenaemt, so wert een wijs man soo ghenaemt na de wijsheyt die in hem is. De mensch en is de wijsheydt niet, maer soda[n]igh wert hy na haer ghenaemt, ende so mede werden de menschen sodanigh, te weten gheloovigh of ongheloovigh, soo ick gheseyt hebbe ghenoemt na het hebben ofte het ontbeeren van die gave Godes.

D. Coornhert.

84 Dat is waer, daer was 'tgene ick wil besluyten: dat God alles teghenwoordelijck wetende: oock eeuwelijck wist, soo wel wie ongheloovich, als wie geloovich uyt desen leven sal scheyden, ende daeromme den ongheloovighen, vermidts sy die Goddelijcke gave des gheloofs niet aenghenomen en hebben, mede niet aenghenomen en heeft in zij[n]e eeuwige Predestinations verkiesinge: maer heur heeft laten steken in heur willige bedervenisse, ende dat God also int predestineren siet opter menschen hoedanigheydt ende zonden.

[fol CCiiir]

a Dit tuyght oock self naecktelijck de H. Schrift dat Esau, ghenomen sijnde voor sijnen persoone alleenlijck, verworpen is, niet nopende d'eeuwighe verdoemenisse, maer van de uyterlijcke zegheninge ende welvaert op aerden, int oude Testament voorneemlijc ghel[o]oft si[j]nde den ghehoorsaemen van Godes gebot, te weten om 'tverkopen sijnre eerste gheboorten, ende om sijn hoerderye, heb.12.16, 17) wie en weet oock niet hoe Esau self sijnen broeder altijt hatede ende voornam te dooden? Gen.17, 41.

b Maer aengaende de Edomiten, daer Esau ghenomen wort voor volckeren, Ierem.49, 10. Sietmen mede lichtelijck waerom zy verworpen, ende met tydelijcke straffe ghestraft waren: te weten, om dat hy sijnen broeder (namelijc 't volck Israel) metten swaerde heeft vervolght ende sijne gramschap behouden (Amos 1, 11, Nu.20, 21, 14) om sijns wrevels of bloetstortinghs willen aen sijnen broeder Iacob (Abd.1, 8, 10, 18, Ioel.3, 19) om sijn hovaerdigheyt willen (Abd.3, Iere.49, 16) om sijn oude gramschaps ende wraecx willen (Ezech.25, 12, 13, 14, 15, Psal.136, 7, etc.) Of ghy sult moeten segghen teghen d'openbare Schriftuere, dat het geloof geen gave, maer een noodtsakelijckheyt is, so dat Godt, also hy dat sommighe noodtlijck doet hebben, oock anderen dat noodtlijck doet derven, ende de selve eeuwelijck daeromme verdoemt buyten alle heure schuldt, heur tyrannighlijck af eyscht 't ghene hy heur niet en heeft willen gheven, 'twelck openbare onrechtvaerdigheyt is, en Godslasteringhe.

Gereform. Calv.

85 Hola vrundt, so hooghe niet. Lastert ghy Gode niet? wat doet God anders dan recht, als hy die ongeloovighe laet steken in Adams verderf?

D. Koornh.

86 Predestineert heur Godt om Adams verderf, (soo ghyluyden altsamen leert) hoe mooghdy dan met waerheyt segghen: dat Godt int predestinteren, nopende het verwerpen, niet en ziet opter menschen qualiteyt of hoedanigheyt? of ist verderf gheen qualiteyt? Die en mooghdy oock noch geensins metter Schrift waer te sijn bewijsen, so voor tusschen ons is gebleken.

a Daerom valt die uwe schijn mede ter neder, als of Godt den verdoemnis waerdigen in heur schuldighe verdoemenisse liet steken. 'tWelck die uwe leeren opten grond van uwe erf-zonde, de grondtfest deser uwer Predestinatien, die self valsch is.

Geref. calv.

87 Maer seght my doch met ernst, aen wie is Godt verbonden? Wien is hy sijne gaven schuldigh? Mach hy die niet rechtelijck om niet schencken die hy wil, ende anderen onthouden?

D. Coornh.

88 Ia hy trouwen. Maer also Godt sijne gaven niemandt schuldigh en is, so dat niemant hem die rechtelijck mach eysschen, of beklagen om dat God hem die niet en heeft gegeven: also mede en mach God niemandt sijne gaven rechtelijck af eysschen, of hem

straffen, om dat hy die niet en heeft, de[n] welcken God sijne gaven niet en heeft willen gheven, so nu al is geseyt, iiij.24.

a Want niemant en is schuldigh (seyt Augustinus wel de libero arb.lib.3.cap.16) van 'tghene hy niet en heeft ontfanghen. Indien Esau, voor sijn gheboorte van Gode was ghehaet, eer hy yet quaedts hadde gedaen, ende was die hate Gods oorsake van sijn boosheyt, maer niet sijn boosheydt van Godes hate, so de uwen leeren: wie sal niet Esau ontchuldighen ende Gode beschuldighen moeten? Moeten, segghe ick, niet na des menschelijck vernufts, maer oock self na Godes oordeelen, ons doorgaens in de Goddelijcke schrift gheopenbaert?

Geref. Calv.

89 Ghy arbeydt immers om den menschen te verontschuldighen.

D. Coornhert.

90 Ghyluyden om Gode te beschuldigen: wie heeft de eerlijckste ende schriftmatighste sake? Laet nu voortkomen Augustini ghevoelen hier af, tot betoon dat u opinie nieu is, maer de mijne daer teghen oudt. Die schrijft also: (Ad Simplicia lib.1.quaest.2.)

a Maer hier moet bestaen sijn te ondersoecken, met de hulpe Godes: hoe dat het waer zy, datter gheschreven is: du en haetste niet van al datter gemaeckt is, Sap,11, 25. ende oock ditte: Iacob hebstu gelievet, maer Esau hebstu ghehaet, Rom.9, 13.

b Want heeft hy Esau ghehaet daeromme, dat hy een vat ghemaeckt was ter oneeren: Ende een selve potbacker maeckt een vat ter eeren, ende een ander ter oneeren, Rom.9, 21 Hoe sal waer sijn dattu niet en haetste van 'tghene du hebste gemaeckt? Want ziet hy haet Esau, welck vat hy self heeft gemaeckt ter oneeren.

c Welcke knoop also wort ontbonden: dat wy verstaen Gode te wesen de Schepper alre schepselen. Nu is alle schepsel goedt, 1. Tim.4, 4, ende alle mensch, voor so veel hy een mensche is, is een schepsel, niet voor so veel hy een zondaer is. So is dan God een schepper des Menschelijcken lichaems ende ziele. Gheen deser twee en is quaet, noch gheen van beyden en haet God, want hy en haet niet van al dat hy heeft gemaeckt.

d Nu is de ziel beter dan 'tlijf, oock is God de schepper ende maker van beyden, so van de ziele als van 'tlijf, ende en haet inden mensche niet, dan de zonde. Maer de zonde is des menschen ongheschicktheydt ende verkeertheyt: dat is een af-keeringhe vanden alderbesten Schepper, ende een toekeer totte gheschapene nederste dinghen. So en haet God dan niet den mensche Esau, maer Godt haet den zondaer Esau. Dat schrijft Augustinus daer.

Geref. calv.

91 Wat [b]esluyt ghy daer uyte?

D. Coornh.

92 Dat God sijn haten ende verwerpen siet opter menschen quade qualiteyt, dat's op heur zondelijckheyt. Want somen in de ghedachte Esau van de zonde scheyt, en blijft daer ni[e]t altoos over, dan een goet Schepsel

[fol CCiiiv]

Godes. Mach Godt dat haten? Ghyluyden leert dinghen, die ja der toe segghen: De H. Schrift seydt opentlijck neen daer toe. Dese, niet uwe nieuwe leeraeren moetmen ghelooven.

a Dat nu god predestinerende soo wel int verkiesen ter saligheyt, als int verwerpen ter verdoemenissen, ziet opter menschen hoedanigheyt, ende dat uyt sijn eeuwighe voorooghentheyt, of (somens noemt) voorsienigheyt, is mede ontwi[j]ffelijck, gheweest het gevoelen Augustini, so blijckt, behalven tot vele meer andere plaetsen, oock op dese woorden Pauli self: Iacob heb ick lief ghehadt, maer Esau heb ick ghehaet, daer hy schrijft (Expositio. quar. prop. ex Epist. ad Ro.60.) also: Dit maeckt dat sommighe meynen dat d'Apostel Paulus heeft willen weghnemen de vrye wille: waer door wy den Heere behaghen, vermits het goet des Godsvruchtigheydts ofte mishaghen door't quaedt des boosheyts.

b Want zy segghen, dat de Heere al voor eenighe wercken, 'tzy goede of quade, der twee (noch ongeboornen) den eenen heeft lief ghehadt, ende d'ander ghehaet. Maer wy antwoorden sulcx geschiet te sijn, na Gods voorsienigheyt: waer door hy weet, oock van den ongheboornen. Hoe elck in toekomende tijden sal wesen.

c Ist dan so dat hy de wercken verkiest, hoe comt d'Apostel te segghen, dat de verkiesinghe niet en gheschiet uyten wercken? Daerom moetmen verstaen dat de goede wercken door de liefde gheschieden. Maer de liefde komt in ons door de gave des H. Gheests, so de selfde Apostel seyt: de liefde Godes is uytgestort in onse [h]erten door den Heyligen Geest, die ons is gegeven, Rom.5.

d Daerom en behoort sich niemant te roemen uyten wercken, als oft de sijne waeren: die hy door de gave Gods heeft: gemerckt de liefde selve 't goede in hem werckt. Wat verkiest Godt dan? I[n]dien hy den ghenen, die hy wil, begaeft metten H. Geest, waer door de liefde 'tgoede werckt? hoe verkiest hy den ghenen dien hy die hy die gheeft?

e Want is daer geen verdienst, so en is daer gheen verkiesing: ghemerckt zy voor de verdienst altsamen ghelijck sijn. So en machmens oock in dinghen die gantschelijck ghelijck sijn, gheen verkiesinghe noemen.

f Maer want de H. Gheest niemanden en werdt ghegheven dan den gheloovighen: so en heeft de Heere niet verkooren de wercken: die hy selve gheeft, als hy den H. Geest gee[f]t op dat wy door de liefde het goede wercken souden: maer hy heeft nochtans het gheloove verkooren. Daeromme 't en zy dan dat yemant in hem gheloove, ende in de wille van ontfanghen vol-hardt (ofte volhardende blijft) so en ontfangt hy de gave Godes niet, dat is, de H. Geest: door de welcke hy midts in-ghestorte Liefde 'tgoede soude moghen wercken.

g So en heeft Godt dan niet in sijn voorsienigheyt verkooren yemants wercken, die hy self sak geven: maer hy heeft het gheloof verkooren inde voorsienigheyt: als dien hy heeft voorweten, dat hem veylighlijck sal betrouwen: hem heeft hy verkooren, dien hy den H. Geest soude geven: op dat hy goet doende, oock het eeuwige leven soude verwerven.

h Want de selve seyt dat Godt alles in allen werckt (1.Cor.12, 6) maer nerghens en is geseydt, dat Godt alles in allen ghelooft. Daeromme ist ons doen, dat wy ghelooven, maer dat wy 'tgoede wercken, is sijn werck die den gheloovighen in hem den H.Gheest gheeft, etc.

i Uolght noch: Ist dat de gheroepene den Roeper volgt, 'twelck nu hangt aen den vrye wille: so sal hy verdienen den H. Geest, waer door hy goet mach wercken: ende s[o] hy daer inne blijft, 'twelc mede niet minder en hangt aen de vrye wille: so sal hy oock verdienen, het eeuwighe leven, 'twelck door geen smette en mach worden verdorven, etc.

k Volght noch aldaer: Ons doen ist, dat wy ghelooven ende willen: maer sijn doen ist dat hy den geloovighen ende willighen vermoghen gheeft om 't goede te doen, etc. Alle sulcx heeft Augustinus geschreven.

Geref. Calv.

93 Alle sulcx heeft Augustinus weder anders gheschreven.

D. Coornhert.

94 Daer seghdy onrecht.

Gereform. Calv.

95 Heeft hy dat hovaerdighe woordt van verdienen niet opentlijck weder-roepen?

D. Coornhert.

96 Ia hy, ende dat niet jegen de waerheyt: maer is daer anders niet ghesproken dan dat woordt verdienen? heeft hy wederroepen dat wy sonder het werck van gelooven den Heyligen geest, ende door den selve de goetwercken[d]e liefde niet en konnen verkrijghen?

a Heeft hy wedersproken dat het gheloove een gave Godes is, dat wy die gave moeten ontfanghen, dat wy daer inne moeten volherden, ende dat het geloven niet Godes (wiens woort of wie soude God selve, niet alles weet, moghen gheloven?) des menschen werck is?

b Den mensche, die des geloofs gave heeft, machmen met waerheyt ghelovich noemen: maer wie mach Gode ghelovigh heten? Dit is dan de hoedanigheyt, ende d[it] zijn de menschelijcke wercken daer God in zijn predestineren, so vant verkiesen als vant verwerpen op siet.

c U onwil int toestemmen van 'tgene daer wel gheseyt is, als wesende schriftmatigh, maer teghen (soo ick mercke) u verstaelde opinie, sal my hier noch een plaetse uyten selven Augustino, u luyder hooghste ghepresen onder al d'oude Uaderen, doen verhalen, nopende wat ons werck is int ghelooven, ten waer dan sake dat ick u onlust daer aen dede, 'twelck hoorende sal die achterlaten, om voorts te varen.

Geref. calv.

97 Ick maghs gaerne lyden. Seght ghy, ick hoore.

D. Coornh.

98 Maer soo daer (schrijft Augustinus (de spū. & lrā. cap.34.) werde gheantwoordt datmen moet voor hoeden, datmen Gode niet toe en schryve de zonde, die door de vrye wille

[fol CCiiijr]

werdt ghedaen, soo int ghene datter wordt gheseyt, wat hebdy dattu niet en hebste ontfanghen? 1.Cor.4.7. Daerom de wille, waer door wy gelooven, de gave Godes wort toegheschreven: overmidts die voort komt uyt de vrye wille, die wy, als wy gheschapen worden, ontfangen hebben: die mercke daer op ende zie dat die wille daerom niet alleen die Godlycke gave to[e] te schryven is: datse uyte⁺ vrye keure is ende met ons natuerlijcken gheschapen: maer oock dat God met aenradinge der verbeeldinghen maeckt dat wy willen ende dat wy ghelooven: het sy dan van buyten door Euangelische vermaninghen, daer des wets geboden mede wat toe doen: daer sy den mensche zijnder swackheyts vermanen, om tot het rechtvaerdighmakende geloove te nemen zijn toevlucht: ofte inwendelyck, daert in niemants machte staet wat hem inden sinne valt, maer daer het toestemmen ofte afstemmen eygentlyck des willens werck is.

99 Als dan God op deser wijsen handelt met die redelycke ziele, so dat sy hem gelooft, want sy en magh niet geloven, hoe vry dat haer keure oock zy, so daer geen aenradinge noch roepinge en zy, dien sy gheloove: so werckt voorwaer dat willen ghelooven selve God in den mensche, wiens bermhertigheyt ons in allen voor komt.

a Maer de roepinge Godes toe te stemmen of af te stemmen is eyghentlyck, soo ick heb gheseyt, het werck des willen, welcke saecke niet alleenlyck niet en swackt, datter gheseydt is: wat hebdy dat ghy niet en hebt ontfangen, maer het verstercket oock.

b VVant de ziele en mach de gave niet ontfangen nochte oock hebben, vande welcke zy dat hoort, dan vermidts het toestemmen: ende also is al 'tgene sy heeft ende 'tgeen zy ontfangt, Godes: maer wederomme het ontfangen ende het hebben, des hebbers ende ontfanghers werck, &c.

c Daer maghmen sien niet alleen Augustini ghevoelen maer oock mede zijne redenen, niet min vast dan waer ende klaer, te z[ij]n geweest: dat het geloof geen nootdwang, maer een vrye gave is, die vande mensche, als hem die van Gode door zijne rechte middelen aengeboden is, mach aenghenomen of gheweygert werden. Welck aennemen oock niet en gheschiet sonder des menschen werck van willigh ontfanghen der selver gave, sonder welck menschelijck werck van willigh ontfanghen der selver gave, sonder welck menschelijck werc (want God en mach niet ontfangen) de mensche die gave des geloofs (die God sulcke ontfanghers geeft) oock niet en magh hebben.

d So wercken hier gesamentlijc God ende mensche: God int geven, ende de mensche int ontfangen: het eeren werck van geven is Godes, maer het bedel werck van ontfangen is des menschen werc alleen: sonder welcke beyde so verscheyden wercken van Gode ende mensche nemmermeer eenighe overnatuyrlijcke gave Godes en wert ontfangen. Dit werdt daerom oock rechtelijck ghenoemt een t'samen werckinghe Godes ende des menschen.

e Nu weet oock alle die dese salighmakende gave| ontfanght, doort hebben desselvens te recht gelovigh genaemt: so sy wederomme alle die door heur willigh weygeren de selve niet en ontfangen, vermits 'tontberen der selver gave, te recht ongelovigen gheheten worden.

f Dese werden van Gode verworpen, maer die, namentlijck de gelovige verkooren, want zy door't middel van't gheloove met den H. geest, ende midtsdien oock met de liefde daer door 'tgeloof werckt, Gal.5.6. van Gode worden begaeft: ende worden van Gode daerom oock bekent voor de zijne, want seyt d'Apostel, wie God lief heeft, die is van hem bekent, 1.Cor.8.3. maer die des gheloofs gave weygeren zijn vermidts dat heur werck ongheloovigh, gheesteloos, liefdeloos, ende daeromme oock Goddeloos of goedeloos, ydel van alle goede wercken der liefden, Luc.13.26.27.

g Sodanighe en kent God niet, te weten, voor de zijne, want hy daer zijn liefde niet in en siet, sonder welck niemant saligh wort, 1.Cor.13.1.23.

h Dit is dan het werck ende de [h]oedanigheydt ofte qualiteyt der verworpenen die de van eeuwigheyt alwetende God voor oogen heeft, in zijn predestineren, of verwerpen der selver. Uermits God sulcx so weynigh mach doen sonder daer op te sien, als hy mach wesen sonder te weten, dat zy zyne gaven verwerpen, goedeloos, ende midtsdien onsaligh sullen zijn ende blijven.

i Want sonder Godes goede gaven aen te nemen ende te ontfangen en mach niemandt yet goets hebben: so wederomme God niet en wil aennemen, den ghenen daer hy zijne goetheyt niet inne en vint.

Gheref. calv.

k Dat bescheyt luyt soo qualijck niet, overmidts daer Godes eere in heur geheel blijft, soo wel in zijne gaefrijcke mildigheyt, als in zijne heylighe gherechtigheyt: want daer by den menschen geen oorsake met allen van roem, om eyghen deughde, noch oock van beklagh over Godes gerechtigheyt, en wert gegeven.

D. Koornh.

100 Dewijl ic nu mercke dat ghy mijn spreken int beste neemt, en magh ick tot uwen besten niet laten hier noch uyt Augustino te verhalen, een plaetse: die mijns achtens grootelijck mach dienen tot verklaringhe of ontwerringhe deses duysteren ende verwerden handels uwer Schribenten, van Godes predestineren int verkiesen ende verwerpen of niet aennemen der menschen.

a Dese is daer hy handelt vande middelen ende aenkomste des geloofs in den mensche, wat hy tot het aennemen ende hebben van die heylsame gave Godes vermach ende doet.

b Yemant (seyt Augustinus de Spū & Lrā.⁺ cap.31. sal moghen vragen of in onsen vermoghen ghestelt is, te moghen hebben het gheloove, waer inne is ghelegen het beginne der saligheydt: Dit sullen wy te lichtelijcker mogen sien, so wy eerst wat vlijtelyck nagespeurt sullen hebben, wat het vermoghen selve is.

c Want willen ende moghen zijn twee saken, sulcx dat de gene die wil, niet terstondt en mach: van gelijck die magh, niet terstont en wil, want ghelijck wy somtijdts willen, 'tgeen wy niet en vermoghen: alsoo moghen wy somtydts wel, 'tgene wy niet en willen.

+ Aenkomste des gheloofs.

+ Of 'thebben van 't geloove gestelt is in ons vermoghen.

[fol CCiiijv]

c Dese namen dan ghenoeghsaem verclaert sijnde, wat zy te verstaen geven, blijckt oock ghenoegh, dat van het willen, de wille, ende van het mogen de macht heur namen hebben ontfanghen. Ghelijck dan de ghene die daer wil, de wille heeft: so heeft ooc die daer mach de machte.

e Maer so door de macht yet sal geschieden, so moet de wille ooc daer sijn, want men is niet gewoone te segghen: dat yemant met sijn wille yet heeft ghedaen, indien hy 't onwilligh heeft ghedaen.

f Hoe wel nochtans, ist dat wy scherper aenmercken, soo doet noch de ghene die onwillens uyt dwang yet doet, dat met sijn wille. Maer want hy't liever anders hadde, daeromme wort gheseyt dat hy't onwilligh doet, dat is, niet willigh.

d Want so yemant wordt gedronghen wat quaets te doen, dat hy gaerne soude vermyden of van sich weren, soo doet hy 'tghene hy gedwo[n]gen wort te doen, want indien de wille so groot is, dat zy liever heeft dat niet te d[o]en, dan dit niet te lijden: so wederstaet zy onghetwijffelt den dwinghere, ende en doet het niet. Maer so zy't daer door doet, soo en doet sy't oock niet met haer vol[l]e ende vrye wille: maer nochta[n]s en doet zy't niet dan met haer wille: Ende om dat na die wille het werck volght: en machmen niet segghen dat den doender macht heeft ontbroken.

g Maer so hy den dwinger toe-stemde, ende sulcx wilde, maer niet en moghte doen: men sal segghen dat hy het willen, hoewel ghedwonghen, heeft ghehadt, maer dat hem macht heeft ontbroken, want als hy't daeromme niet en dede, om dat hy't niet wilde doen, so was daer macht: maer daer gebrack wille, so langhe als hy den dwinger wederstaende dat niet en dede.

h Ende hier uyt comet, dat de gene die dwinghen ofte aenraden pleghen te seggen: waerom en doedy't niet, nadien ghy't vermooght, om sulck quaet te ontgaen? Ende de ghene die't gantschelijck niet vermoghen te doen: maer nochtans tot het doen ghedwonghen worden, om des willen datmen waent dat zy't wel moghen doen: pleghen sich ontschuldigende te antwoorden, ende te seggen, ick soudet doen, soo't in mijnder macht ware.⁺

i Wat behoeftmen dan voorder te soecken, na dien wy dit segghen macht te wesen: daer de wille middel heeft, om 'tghewilde te ⁺volbrenghen? daeromme seyt men elck dat te vermoghen, dat hy doet, indien hy wil, ende niet en doet, indien hy niet en wil.

Merckt nu op 'tgene dat wy te ondersoecken⁺ hebben voorghenomen, te weten of 'tgeloove in onser macht staet. Uan dit geloof spreken wy nu, dat wy gebruycken als wy eens anders, niet als anderen ons toeseggen, betrouwen, want anders seghen wy, hy en heeft my niet betrout: anders, hy en heeft my gheen gheloove ghehouwen, 'teerste is, hy en heeft mijn toeseggen niet gelooft: maer 'tlaetste is, hy en heeft niet gedaen, dat hy beloofde.

l Na dat geloof, daer door wy betrouwen, ghelooven wy Gode, maer na dit geloof daer 'tgene wert belooft, geschiet, is God self getrou tot ons waert. Want so seyt d'Apostel: God is getrou, die sal niet toelaten dat ghy, boven 'tgene ghy vermooght, bekoort sult worden, 2.Cor.10. Uan dat ghelo[o]ve ondersoecken wy, oft in onser macht staet, te weten daer mede wy Gode ghelooven of in Gode.

m Want hieromme staet gheschreven: Abraham gheloofde Gode ende het is hem tot gerechtigheydt gerekent: Gen.15. ende oock: Den ghenen die daer gelooft in hem, die den ongoddelijcken rechtvaerdigh maeckt, wort het gheloof tot rechtvaerdigheyt gerekent, Rom.4.

n Siet nu of oock yemant ghelooft, als hy niet en wil, of oock niet en ghelooft, als hy wil ghelooven. Na d[i]en sulcx ongeschickt⁺ is (want wat is ghelooven doch anders dan toe te stemmen dat het ghene wert gheseydt, waer zy?) ende het toestemmen eens willigens werck is: so is waerlijck het gheloove in onser macht.

o Maer daer en is geen macht (soo d'Apostel seyt) dan van Gode, Rom.13.1. Wat is dan d'oorsake dat van ons oock niet en wert gheseyt, wat hebdy, dat ghy niet en hebt ontfangen? 1.Cor.4. Want ghy ghelooft, om dat het de Heere u heeft ghegheven. Maer⁺ nergens en lesen wy inde H. Schrift: daer en is gheen wille dan van Gode: ten is oock te recht niet gheschreven, want het en is gheen waerheyt.

p Anders soude oock God (dat verde moet zijn) der zonden oorsaeck wesen: so daer geen wille en ware dan van Gode, want de quade wille alleen oock sonde is, al en volghde het werck na, dat is: al en hadde de wille gheen macht, etc.

q Uolght noch: Hierom sprack de Heere tot Pilatum: du en soutste over my gheen macht hebben, soo hy die niet en waer van boven ghegheven, Ioan.19. Maer als de macht wert gegeven, so en wort daer by geen nootsakelijckheyt ghekoppelt.

r Daeromme hadde David, als hy macht hadde ontfanghen om Saul te dooden, hem liever te sparen dan te dooden, 1.Reg.24. Daer uyte wy verstaen, dat de quaden macht ontfanghen tot haer quade wille, dat sulckx dient tot heur verdoemenisse: maer de goeden, tot proef haers goeden willes. Na dien dan 'tgeloof in onser macht is, soo ghelooft elck als hy wil: ende als hy ghelooft, so ghelooft hy willigh.

s Dat zijn daer de woorden Augutsitni. Wat brengen die anders mede, dan dat de menschen van Gode niet ghenootsaeckt noch gedwongen, maer aenghelockt worden te gheloven? Dat de menschen diet sonder, maer met heur vrye wille int aen-nemen of ontfangen van des gheloofs gave, geloovigh worden? dat sulck toestemmen ende Gode te geloven eens menschen, niet Godes werck is?

t Ende na dien alleen de gheloovige saligh ende d'ongeloovige niet saligh en sullen worden, dat God in zijn eeuwighe Predestinatie so int verkiesen vande eene als int verwerpen van d'andere, siet op heur qualiteyt van geloovigheyt ende ongheloovigheyt? insgelijcx op heur wercken over weder zijden van de gaven Godes toe te stemmen of af te stemmen? aen te nemen, of te weygeren? Gode te gelooven, of niet te ghelooven? alle 'twelcke men niet en magh loghenen menschelijcke qualiteyten ende wercken te wesen.

+ Macht wat.

+ VVat elc vermagh.

+ Of 't geloof in onser macht staet.

+ Gelooven wat.

+ Nota.

[fol CCvr]

v Meer moght ick segghen, soo icx nodigh achte, als neen. Want sal dien ghenoegh moghen sijn, die niet alleenlijck niet en vernoegt niet soo treffelijcke ende tastelijcke redenen Augustini, krachtelijck met claere schrifture b[ev]estigt wesende, maer oock dien mijne ontwijffelijcke bewijsinghen, alleen uyten louteren gheschreven woorde Godes daer toe aengetogen, niet genoeg mach sijn? Ick heb volseyt, ende ben bereyt al dat ghy daer tegen sult willen segghen te hooren.

Geref. Calv.

101 Ick heb veel te segghen, sorghe te langhe te vallen.

D. Koornh.

102 Ghy sijt vroegh ghekomen, 'tis noch vroegh, wy sullen oock moghen corter vallen in onse redenen, vermidts daer nu al van vele dinghen tusschen ons is gehandelt.

Gereform. Calv.

103 Ghy hebt daer vele gheseyt tot bewijs van dat God int verkiesen en verwerpen ziet opter menschen wercken ende hoedanigheyt, ende loopt alles daer toe, dat God soude predestineren uyt sijne al of voorwetenheydt, maer Calvijn, Beza, ende alle de onse houden dat Godt voor-weet uyt sijne predestinatie. Also seyt Calvijn: (L.iij.b.xx.iij.cap.dist.6.) Dat God het ghene te comen staet, niet anders te vooren en ziet: dan om dat hy't verordent heeft dat het also soude gheschieden. (Oock Beza H. f.32.) So dat Adam no[o]dtwendelijck zondighen ende vallen moste (Ab.f.38.) waer door alle menschen d'eeuwighe doot overgegeven sijn, dat door den wonderlijcken raet Godts gheschiedt is, etc. Om dat Godt het alsoo ghewilt heeft, etc. Ende door sijn voornemen alsoo verordent hadde, L.iij.[b].xxiij, cap.7.dist. So dat Adam door Godts Decreet ghevallen is, A.f.107, Beza H.77.

D. Koornh.

104 Also seyt de H. Schrift nergens, maer plat daer teghen, die (Rom.8, 29) heeft hy ghepredestineert sijns zoons beelde ghelijckformigh te worden die hy heeft voor-weten. Is dat gheseyt soo't u volck kallen? Ghelooft ghy, duncket u veylighst ende heylighst u Calvijn mette sijnen teghen de H. Schrift: Ick moet die ghelooven teghen ende boven duysent Calvijnen, met al de sijnen. Lieve man merckt ghy so traghelijck de grove ongheschicktheyt, die noodtsakelijck uyt sulcke wederschriftelijcke voort-comt?

Geref. Calv.

105 Welcke?

D. Coornh.

106 Dat alle 'tquade ende zonden die daer worden ghedaen, niet van Gode en worden voorsien, omdat de Duyvelen ende menschen die noch souden doen: maer dat de Duyvelen ende menschen die nootsakelijck mosten ende moeten doen, om dat Godt sulckx te moeten gheschieden verordent hadde, ende dat sy daer aen niet en hebben ghezondight, maer Gode self: Of dat de krancke schepselen de ordeninghe ofte Predestinatie Godes hebben mogen wederstaen ende onseker maecken, vermidts heur niet zondighen.

a Maer so ghy deser twee geen soudt derren belijden: so suldy nootlijck ten minsten Libertiniserende moeten segghen: datter niet quaets noch zonde en geschiet, om dat God, die alsulcx selve doet, goet is ende rechtvaerdigh: e[n]de derhalven alle sulcx, als sijn eygen werck wesende, oock goet is ende rechtvaerdigh. Neemt keure van allen int wederspreken van uwe onware opinie, of maeckt de menschen onschuldigh ende Gode schuldigh of maeckt Gods Predestinatie onseker, of belijdt u te sijn Libertijnen.

Geref. Calv.

107 Ghy dringet harde, sonder te mercken de grove ongheschicktheyt uyt u selfs opinie nootsakelijck volghende.

D. Koornh.

108 Of dat also schoon ware, so en soude mijne ongheschicktheydt de uwen niet verschoonen. Ghy moet de uwe, ick de mijne verantwoorden.

Geref. calv.

109 Dat wil ick doen, 'tsal noch beter te passe comen.

D. Coornh.

110 'tIs my lief. Maer welck soude hier de mijne sijn in mijn ghevoelen?

Gereform. Calv.

111 Merckt ghy dan selve niet, als Godt soude predestineren uyt sijn voorsienigheyt of voorweten van der menschen wercken: Dat het dan in der menschen macht soude staen om Godes Predestinatie onseker te maken, vermits heur doen ofte laten dan soude hanghen aen heur avontuerlijcke vrye willekeure ende niet aen de onwandelbare Predestinatie Godes?

D. Koornh.

112 Dat soude ick licht mercken, s[o] Godt moght predestineren al slapende, of sonder sijne alwetenheyt: maer nadien God nimmermeer en slaept, noch oock yet mach doen in afwesen sijns alwetenheyts, alre toecomende ende voorleden dinghen als teghenwoordigh eeuwelijck voor sijne opene oogen verschijnende, wat onsekerheyt moghen der menschen tegenwoordige wercken, de Godlijcke Predestinatie, als of Godt die niet en saghe, toe-brenghen.

Geref. Calv.

113 Laet het so sijn, dat der menschen vrywiligh doen niet en soude moghen onseecker⁺ maken Godes Predestinatie, so soude desselvens sekerheyt alle de menschelijcke wercken, so seker moeten maken, dat gheen mensche yet soude anders moghen doen, dan de alwetende God dat te sullen gheschieden, voorsien hadde: Ende daer door soude u ghewaende vrye wille dan doch teffens noodtsaeckelijck moete[e:omgedraaid en op zijn kop]n verdwijnen.

D. Coornhert.

114 Dats niet wel besloten, want Godes voorsienigheijt en dwinght niet. De Menschen en doen niet deughde of zonde, omdat

+ Of Godts voor-weten de vryheydt beneemt van de menschelycke wercken.

[fol CCvv]

God sulcx al in d'eeuwighe saligheyt tegenwoordigh ziet: maer God ziet dat om dat de menschen sulcx sullen doen.

Gereform. Calv.

115 Dat zeghdy.

D. Coornh.

116 Dat bewijse ick. Ghy ziet nu teghenwoordigh met opene ooghen int licht my hier zitten metten elleboghe op dese tafel leenende. Segt mach dat u sulck zien missen of u daer inne bedrieghen?

Gereform. Calv.

117 Neen gheensins.

D. Coornhert

118 Noodtsaeckt sulck u zien my dat ick dus moet zitten, so dat ick nu niet anders hadde moghen zitten, oock staen, gaen, ofte leggen?

Gereform. Calv.

119 Dat en machmen niet segghen.

D. Koornh.

120 U zien en dwinght dan sulck mijn doen niet, of ten noodtsaeckt my niet om aldus t[e] zitten, int zien van 'twelcke ghy oock niet e[n] mooght bedroghen werden. Mijn doen hie[r] inne is dan noodtlijcke oorsake van sulck [...] zien: maer dat u zien en is gheen noodtsake van sulck mijn zitten.

a Want ick hadde macht om anders te zitten: maer ghy mogt niet door u zien my nootsaken dus of anders te zitten.

Gereform. Calv.

121 Men mach dat niet beneenen.

D. Coornh.

122 Men moet dan ja segghen, tot mijn segghen: dat het verschijnen voor den eeuwighen spieghel of ooghe des alzienden Godes van der menschen wercken, de selve niet meer en noodtsaeckt van aldus of alsoo te moeten geschieden: dan u tegenwo[o]rdigh zien mijns doens my daer toe noodtsaeckt, of my mijne vrye willekeur beneemt van mijn lichaem te beweghen of te doen rusten, so ende op sulcke wijse, als my dat self belieft te doene.

Geref. Calv.

123 Wy spreecken van der quaden verwerpinghe, wat vermoghen die doch te dencken, swijghe het doen teghen des almoghende Godes ordonnantie?

D. Coornhert.

124 Niet altoos.

Geref. calv.

125 Siet, schrijft I. Calvinus Inst. L.iij,xxiij, dist.6, dewyle de beschickinghe aller dinghen in de handt Godes is, ende dewyle die macht des doots ende der saligheyt by hem is: so ordonneert hy 'talso met zynen raet ende wille, dat daer menschen gheboren worden, die van des moeders buyck aen sijn sekerlijck der doot overghegheven: op dat deur haer verderf de naem Godes gepresen worde. Dat seyt Calvinus daer, ende tot meer andere plaetsen.

D. Koornh.

126 Dat seyt een mensche, maer nerghens Godes gheschreven woordt, dat ghelt by my, maer niet Calvijns segghen, sonder, jae teghen de H. Schriftuere.

Gereform. Calv.

127 Daer uyt besluyt hy dat, dus seghdy onrecht.

D. Coornh.

128 Wt de H. Schriftuere? Waer seyt die sulcx, of ten minsten eenigh woort, daer uyt men soodanigh wreede oordeel Godes mach besluyten?

Geref. Calv.

129 Rechts voor de voorghemelde plaetse, daer stelt hy twee sproken, te weten: de Heere maeckt alle ding om sijn selfs wille, oock den Godloosen ten boosen daghe. Prov.16.4. Ende uyten Psalm: Want Godt is Rechter, die vernedert desen, ende verhooght ghenen, want de Heere heeft eenen beker in der hant, ende met stercken wijne vol ingeschoncken, ende schenckt uyt den selven. Doch de Godloosen moeten alle drincken, ende den droezem uyt suypen, Psal.74, 8, 9. Daer is schriftuere, ende daer mede bewijst Calvijn sulcke sijne voorsz. sententie.

D. Coornh.

130 O onwijs bewijs! O felle sententie! Soude dat Schriftuer gebruycken sijn? V luyder misbruyck van dese sproke is gebleken int eerste boecxken, fol.17, van de Toelatinghe Godes: Oock mede tusschen ons self j.27.

a Dat die goede God, als een goede boo[m] Mat.7, 17, 12, 33, en mach gheen quade menschen scheppen, noch geen quade vruchten en mach voort brenghen. Immers Beza selve schrijft, H.f.40, dat God, also hy goet is, niet anders dan 'tgheen goet is, en mach scheppen: oock of d'oorsprongh al quaet ware, dat hy niet rechtvaerdelyck en soude verdoemen, 'tgheen hy self hadde gemaeckt.

b Oock mede Bullinger, volghende des H. Schrifts tuyghnissen, Iob 21, 30, ende 2.Pet.2, 9, verklaert Salomons sinne te sijn: de verordeninge des bestelden dachs ter wraken. Q.Sermo.x, f.133, 4.

c Maer behalven dat, o[f]men noch die sproke Salomonis[,] so Calvijn die voortbrenght, al aenname: wie en ziet niet dat hy die dan noch ghew[e]ldelijck draeyt teghen haeren rechten sinne? Het is ontwijffelijck waer, dat Godt den Godloosen mensch heeft gheschapen, als oock allen anderen menschen: volght daer uyte dat hy hem Godloos heeft gheschapen. Seyt dat de sproke? Uoorwaer neen zy. Dat most hy bewijsen, namentlijck dat God den Godlosen Godloos heeft gheschapen. Dat seyt Salomon niet, dat bewijst Calvijn niet ende dat bewijsende, en bewijst Calvijn niet dan sijn vermetelheyt int stout misbruycken van de Goddelijcke schriftuyre.

d Heeft Godt oock den Duyvel niet gheschapen? Wie mach dat ontkennen. Maer heeft hy ijem een Duyvel gheschapen? Wie mach dat met waerheyt segghen? God heeft den Duyvel een Enghel, maer die heeft sich

[fol CCvjr]

self een Duyvel gemaeckt. So mede, Godt heeft den Godloose een mensch gheschapen, maer de mensch heeft sich self van een mensch een Godloos ghemaeckt.

e So vele zy hier int korte noch meer aengewesen ende vast bewesen van't schandelijck misbruyck Calvini, Beze, met meest alle uwe nieuwe Uaderen des voor-ghemelden sproocx Salomonis.

f Aengaende d'ander sproke hier by Calvijn uyten Psalm voortgebracht, Psal.78, 8, 9, heeft noch vele minder schijn om sijn Tyrannijcke sententien by hem den barmhertighen Gode, so lasterlijck, als onschamelijck, opghedicht te bewijsen. Want daer niet een eenigh woordt in en wort bevonden: daermen yet uyte mach trecken tot bewijs sijns wederschriftelijcx segghen.

g Wat ghemeenschap hevet doch, dat God desen vernedert (te weten den hoogh-vaerdighen, Luc.1, 51) ende den ghenen (namentlijck den ootmoedigen, Luc.1, 52) verhooght: met dat God eenighe menschen door sijnen wille ordonneert so ghebooren te worden: dat zy van heur moeders buyck aen seeckerlyck den doot sijn overghegheven: op dat door heur verderf de name Godes soude worden gepresen?

h Is dat dan oock een selve sake met het inne schencken vanden stercken wijn met desselfs droezem voor den Godlosen, die de selve moeten uyt-drincken? seyt de Psalmist daer dat de hovaerdighen hovaerdigh, of dat de Godlosen Godloos werden geschapen of gebooren? Dats wijt te soecken, want men vindt sulcx inde gantsche Bybel niet geschreven. Noch wort dit den onvoorsichtighen lesers ingheschoncken voor bewijs uyter Godlijcker Schrift: Is dat niet een onschamel inneschencken door den Leeraren: ende een sorghelijck inswelghen door den Leerlinghen van menschen fenijn voor Hemelsche medecijn?

Gheref. calv.

131 Nochtans schrijft Calvinus, L.iij.boeck, xxiiij.dist.12, dat Godt den ghenen die hy totten eeuwighen doot geschapen heeft om dat zy Instrumenten sijnder toornigheydt ende Exempelen sijnder strengheydt souden worden, somtydts de macht berooft om Gods woort te hooren, &c. Wie soude soodanighen hoogh-geleerden ende vermaerden man moghen toe-betrouwen dat hy sonder waerheyt der Schrifturen sulcke saecken den menschen tot heur verleydinghe soude leeren?

D. Koornh.

132 Dat souden hem moghen toe-betrouwen die lichtvaerdigh van herten sijn, die de H. schrift mistrouwen, ende die menschen in so wichtighe saken betrouwen, sich boven Gode op verlaten: so seer door partydigheyt betovert sijnde, dat zy niet en willen mercken al toontment heur, dat uwe Leeraren doorgaens self plat het eene schrijven teghen 'tander, so u Calvijn oock doet in dit jegenwoordighe stuck.

Gereform. Calv.

[1]33 Wat seyt hy dan dat daer teghen strijdet?

D. Coornhert.

134 Dat suldy hooren, als ick uyt u eerst sal ghehoort hebben: tot wat eynde u volck die voorghemelde Sprooke van Iacob ende Esau meest invoeren.

Geref. calv.

135 Om te bewijsen dat God in sijn predestineren, so van[']t verkiesen als van't verwerpen, niet en ziet opter menschen wercken.

D. Koornh.

136 Also. Nu schrijft Calvijn, C.vij, 20[:] God, als wesende d'opperste rechtvaerdigheyt, en mach niet lief hebben d'ongherechtigheyt, die hy in ons allen ziet, daeromme hebben wy alt'samen in ons, dat Godes Hate waerdigh is. Derhalven sijn wy oock alt'samen, ten aenschou onser verdorven naturen, met sampt des toe-vallighen wandels verkeertheyt, waerlijck in Godes ongenade, oock in sijn aenschouwen straf-schuldighen ende ter eeuwigher verdoemenisse ghebooren.

a Maer want de Heere niet en wil verliesen het sijne dat in ons is: so vindt hy noch yet dat hy na sijne goedertierenheydt lief heeft, want alhoewel wy, door ons gebreck zondaren sijn, so blijven wy nochtans sijne schepselen: al ist dan dat wy ons selve den doodt berockent hebben: soo hadde hy nochta[n]s o[n]s ten leven geschapen. Dat sijn Calvijns eyghen woorden. Daer staen zy, leest selve, wildy.

Geref. Calv.

137 Ick kense wel. Wat is nu daer inne dat jeghen sijn voorighe segghen strijdet?

D. Koornh.

138 Ueele. Als eerst, dat Godt op alder menschen qualiteyten of hoedanigheyden ziet: als eerst (nopende den Psal.74, 8, 9,) op der Godlosen Godlosigheyt, ende hier nu op alder menschen [o]ngherechtigheydt (te weten op u verzierde Erf-zonde) ende oock op heur eyghen verkeerden wandel, daer door zy sijn onghenade waerdigh sijn.

a Daer teghen seyt Calvijn weder self tot vele plaetsen, dat God int verwerpen niet altoos en ziet opter verwerpelingens wercken, L.iij, xxiij.dist.2, 4, 6. Waer toe hy doorgaens inne voert Esau, die van Gode was ghehaet, voor sijn gheboorte, al eer hy yet quaets ghedaen hadde, so wy nu meermalen hebben verhandelt, int iij. oock v.5, op heur wercken te sien, ende ter oorsaken vande selve te verwerpen, ende int verwerpen daer op niet te sien, sijn strijdighe saken.

b Hy seydt hier mede dat God niet en wil verliesen het zijne dat in ons is. Nu ist Godes al dat in ons van hem is goet geschapen, dat is lijf ende ziel. Dat en wil Godt dan niet verliesen. God verliest sijn goede maecksel in den mensche, als dat verderft. De mensche is (schrijft Calvijn N.f.41, 42) van Gode goet gheschapen met die conditie, dat hy terstonst door sijnen val de gantsche werelt soude bederven: Dat is dat hy alle 'tgoede dat God in allen menschen hadde geschapen, terstont soude verliesen. Self te willen verliesen 'tsijne dat in ons is: Ende dat niet te willen

[fol CCvjv]

verliesen, sijn dat niet openbare wederwertighe saken?

Gereform. Calv.

139 Ghy verwert my, het wort spade, ick wil 'tgheseyde nadencken, om morghen, gevet de Heere, breeder van te handelen, vermits ick in desen noch vele hebbe te segghen van de verworpene, dat zy buyten heur eygen toedoen alleen door Godes Predestinatie, verdoemt worden eeuwelijck.

D. Koornh.

140 Calvijns werringhe mach u verwerren. Sijn werre-tale is vol argerlijcke wondersproocken. Tot noch toe hebbe ick van u voortstel het jeghendeel bewesen. Ghy en hebt niet altoos van sulckx connen bewijsen. Wat ghy morghen sult vermoghen, wil ick hooren.

Geref. Calv.

141 Blijft met Gode.

D. Koornh.

142 Die zy oock met u.