Van de toelatinge ende decrete Godts

[fol.  540v]

Vermaninghe aen Reynier Donteclock, Tot verdedinghe ende bewijsinghe vande Erf-sonde, Erf-schuldt ende Erf-straf soo hy die leert:
Dat de onnoosele Kinderen deur Adams sonde verdorven ende schuldich souden zijn: door den wille ende ordonnantie Godts: en daerom van moeders lijve, Jae van eeuwigheydt gheordonneert, gheschapen ende ghebooren werden tot de eeuwighe Verdoemenisse.

Num. 16. 21.

Soude Godts gramschap haer wraecke thoonen over allegader, als daer een sondight?

Gen. 18. 25.

Dat en betaemt u also niet te doen. Die alle’t aertrijck recht doet. Ghy en sult gheensins dit vonnisse geven.

Ezech. 18.

De Ziele die sondight, die sal selve sterven. De Sone en sal zijns Vaders misdaet niet draghen.

Num. 23. 19.

God en is niet ghelijck een Mensch dat hy liegen of veranderen mach, Hy hevet geseyt, en sal hy’s niet doen? Hy hevet ghesproken, en sal hy’s niet volbrenghen.

VErscheyden boecxkens van V. E. in druck uytghegheven, hebben wy tot nu gelesen, en wel op gelet, wat daer inne stichtelijck en tot Voorstant, bewijs ende verdedinge van uwe Leere in hooft-saken soude mogen wesen, voornemelijck van de Erf-sonde, soo V. E. die leert, maer hebben de selve daer van so ydel, so slecht van redenen ende so verwert bevonden, datmen daer uyt te meer heeft moeten verstaen: Dat sodanige uwe Leere niet gegront kan wesen op de H. Schrifture, maer alleen op menschelijcke opinie ende vernuft.

Daerom gelesen hebbende (in V. E. antwoorde) opte C. Verm. de volgende woorden. ¹,, Nu hebben sy my oorsake gegeven, om te schryven, sy zyn my voorghegaen, ende ick hebse ghevolght, ende en dencke niet te rusten, voor dat zy rusten, ofte dat my God inde rechte ruste hale, &c. Ende en sal niet ophouden, de suyvere Leere voor te staen, &c. Daer toe ick my nu meer als oyt te voren gheroert vinde, &c. Behalven dat ick te voren van die tydt af dat mijn Proeve op den Goutsen Catechismum uyt ghegaen was, by my selven besloten hebbe, niet van al. Datse dese dingen aengaende mochten uytgeven onbeantwoort te laten. ,, Dit zijn uwe woorden. Daer met hebdy ons mede beweeght om V. in sulck u voornemen nu in V. ouderdom staende wel ernstelijck te vermanen ende te doen ghedencken, ‘tghene dat over eenige jaren is gepasseert. Ende eerst V. belofte onder u handt ghedaen als volght.

,, Soo beloven wy ende nemen aen met desen redenen ende argumenten die teghen de Erf-sonde onschriftelijck overgelevert sullen werden te beantwoorden ende naer de af-handelinge van desen tot andere poincten te komen, daer inne eenighe andere een ander ghevoelen mochten hebben als wy. Als vande vrye wille, van de Predestinatie, Iustificatie, &c. Sonder aen te sien van wien datse komen, &c. oock wel te vreden zynde dat ‘tselve in druck uytghegeven soude werden, ,, Alles volghens de voorwaerde den 27. Junij 1580. by V. E. en twee andere Predicanten met beweginghen uwer Kercken-raedt onderteeckent. Dien volghende is u, niet onbekent dat V. luyden terstont een kort gheschrift is overghelevert (dat hier na volght) daer inne eenige sproken der H. Schrifturen waren gestelt, ende sommige oorsaken waer door men moest gevoelen dat de Leere vande Erf-sonde: soo ghy luyden die leert: niet en was schriftmatigh: ende dat daer op in October 1580. u luyder antwoorde is ghevolght, als oock mede dat op V. antwoorde ^* Het bootghen (‘twelck hier mede volght) en daer na het schip met die materie geladen aen u luyden gestiert is. Soo V. E. self bekent in V. Antw. op een boeck vande Predestinatie van S. Castellio.

Dit bleef ontrendt twee Jaren by u luyden, waer nae in Februar. 1583. een halve antwoorde over quam, daermen een heele was verwachtende. Dit maeckte verwonderinghe, oock sonderlinghe dese navolgende woorden voor dat schrift by V. Donteclocks hant geschreven. ,, De principaelste helft hebben wy voleyndet, die wy luyden mitds desen overgeven, verhopende dat ghylieden ende alle die’t selve sullen komen te lesen, daer uyt lichtelijck sullen komen te oordeelen, hoe ydel en̄ onghegront het is dat Coornhert teghen onse Leere van de Erf-sonde voortbrenght. Het ander deel dencken wy op te houden tot dat wy

1 a 3. vers.

* Pa. 143.

[fol.  541r]

zijn boeck in druck sullen gesien hebben, &c. ,, Ende zijt alsoo uyt die voorgenomen disputatie doen ter tijdt gescheyden, ende ‘twerck ten halven laten steecken, teghen u beloften. Daer en tegen heeft Coornhert een gheheel werck tegen de Erf-sonde (so ghyluyden die leert) Anno 1584. in druck uyt gegeven, soo V. E. oock bekendt in de voorgaende Antwoorde: opte Predestinatie. ² Waer op men tot dese tijt toe geē antwoorde (tot voorstant van u Erf-sonde) en heeft vernomen, contrarie u voorsz seggen. Waer door ghyluyden groote oorsake ghegeven hebt om meer als te vooren aen soodaenighe uwe leere te twijfelen.

³ Nu is dees leer van d’erf-sonde by u van sondanigē gewichte dat ghy die met D. Calvijn voor het fondamendt der Christelijcker Religie hout. Waer op meest werden gebouwen de hooft-poincten van uwe leere: Als namentlijcken: Van uwe Predestinatie en̄ Verkiesinghe Godes, van de Justificatie, Vrye of eygen wille, nootsakelijck sondigen, en̄ van’t niet konnen onderhouden van Godes gheboden, &c. al t’saemen de bysondere poincten van uwe leere, die op u Erf-sonde werden gegrondet, en daer over nu (als oock voor desen) het meeste verschil is vallende. ⁴Waer door ick u Donteclock vermane ende te bedencken geve of V. E. hen niet geroert en vint, oock ten aensien van uwe solemnele belofte, omme dit fondamentale poinct van de Erf-sonde (dat V. E. voor een suyvere, en de leere uwer Kercken hout) voor te staen en te verdedigen, Nademael God u de ghewilligheydt heeft ghegheven, ⁵ ,, soo dat ghy niet en denckt te rusten, &c. ende by u selven besloten hebt niet van al onbeantwoort te laten. ,, Ghy en hoort immers geen vermoeden te gheven dat u meer gelegen soude zijn om den Goutsen Catechismum (,, die tot minderinghe van Secten en partyschappen streckt ,,) te blijven berispen.⁶ ,, Die (nae V. E. eygen seggen) oock niet en vervaet dat valsch is, en daer inne de vraghen, met de woorden der H. Schrift selve, so veel het moghelijck is geweest, beantwoort zyn, ,, die u leere oock niet tegen-spreeckt, wat victorie of eere kondy dan daer aen behalen?

⁷ of wat nudt of dienst daer over doen? als oock tegen uwe gematichder met-broederen uwen kijf-lust te thoonen om ,, het slechste en̄ geringhste van allen daer minste aen is gelegen. ,, So V. E. de leere van uwe Predestinatie nu schijnt te achten ⁸ (in u t’samen-sprekinge van de vertaelde theses.) ,, Begeerdy u dan int parck tegen u met-broederen niet te begeven teghen haer laster en schamp en konst: maer uwen tijt beter te besteden tot voorstandinghe van de waerheyt en op een andere ende ghevoechlijcker wijse oock te vorderen dat tot vrede dient. ,, So V. E. int laetste van u antwoorde segt.⁹ Soo salt u nu gelieven by der hant te nemen de verantwoordinge ende bewijsinge van u leere van d’erf-sonde, daer soo veel aen is geleghen, en daer ghy u bysonderlijck toe hebt verbonden, en u Predestinatie op bout, sulcx dat V. E. de selve voor al hoort voor te staen en oprecht te bewijsen, daer over werdy gemaent ende vermaent. Wel aen heeft V. E. sulcks inde jonckheyt niet vermoghen, ‘tsal u wel voeghen in u grijse en wijse ouderdomme metten gheest der sachtmoedicheydt ende verstandelijckheydt te doen, dat V. E. daer inne soude konnen ende mogen doen u tijt en moedicheyt daer inne vruchtbaerlijck bestedende. Vruchtbaerlijck segghe ick. Want Godt die gewoon is het licht uyt de duysternissen te vertoonen, sal door’t Christelijck ende behoorlijck na-sporē ende ondersoecken de waerheydt te voorschijne brenghen. Is die aen u zijde, ghy en hoortse niet te verlaten: maer is u leere daer op niet gefondeert, soo en hoordy daer so niet op te staen, noch u Predestinatie, ende andere leere op te bouwen, veel min de bekentenis en ‘tgheloove van dien een ander afvorderen en die anders ghevoelen, daerom so onchristelijck niet te schelden en te ketteren.

In alle de boecxkens die V. E. in druck uyt gheeft sietmen dat ghy den dooden en langh-begraven Coornhert (aldermeest om dat hy uwe Predestinatie erf-sonde en sondigh blijvende leere heeft tegen ghesproken) t’elcken weder op krabt, en tegen eenen stillen dooden victorie wilt behalen. Want ghy laet u verluyden als oft ghy zijne schriften (die by V. E. noyt te recht zijn aengeroert) haddet wederleyt, somen sien mach (om eenige aen te wijsen) in u Proeve opten Goutsen Catechismum, Daer V. E. seydt: ,, Dat zyn uytgegeven middel tot minderinge der Secten ende partyschappen deur eenighe Predicanten tot Delft (die daer tegen gheschreven hebben) na behooren deur gestreken is, ,, En niet tegenstaende V. E. daer verswijght zijn ,, suyverende oogh-water opten etter des voor-oordeels vande ondersoecker der Delfsche Predikanten, tot verklaringhe van haer duyster ghesichte, ,, &c. Soo wert licht ghemerckt vande ghene die V. E. dus over hem noch hooren krijten dat u ‘t selve noch wee doet.

Insghelijcks verhaelt V. E. in u voorsz boecxken, ¹⁰ ,,Dat deur eenighe Predikanten tot Delft (dat’s by u Donteclock) wederleydt is geworden, sekeren brief vanden voornoemden Coornhert daer inne hy niet soude raden (So u belieft te seggen) dat yemant hem sal begeven tot de Gereformeerde kercke: ,, sonder eens te vermanen van Lamberti Danei vlecken (of wil V. E. alleen d’eere hebben?) en dat die met zeepe en Calck-water zijn afwasschen: als oock der Delfscher Predicanten Tegen-bericht door een tweede Verantwoordinge Anno 1582. in druck gegeven. ,, Waer op 1590. noch gevolght is het tractaet van de ,, kerck-gangh aenwysende den rechten wegh tot de ware kercke Godts, met waerschouwinge van alle onwegen der menschelycker waenkercken ende Secten: ,, (In welck boeck hy oock wel naecktelijck bethoont, ¹¹ ,, Dat hy niet onseker of twijfelachtigh is, sonder gheloove ende religie te stellen, ,, So V. E. hem qualijck op dicht) Soo nu de Gereformeerde kercke de ware kercke Gods is, so en raet den Autheur daer niet af. Dat doet hy inden voornoemden brief bysonderlijck mede niet (soo V. E. t’onrecht seydt) ende verswijght dat hy raet (aen zijn vrient) dat hy in soo wichtigen sake niet op’t onseker, sonder waerheydts kennisse: en goedt oordeel, hem in een uytterlycke kercke en soude begeven. ,, &c. Is sulcken raedt te misprijsen? of zijnder geen valsche Leeraers noch waen-kercken? ¹²of moetmen de gheesten nu niet meer proeven?¹³ of zijns sins seker zijn, ende sulcks uyt den geloove doen, sonder ‘twelck al sonde is.

¹⁴ Ten hoort by u niet ontkendt te werden dat in ghedruchte boecken is blijckende:

2 Pa. 143.

3 Ant. C. Verm. 1. 3. verso predestination. pa. 120.

4 Antw. op te verma. h 4.

5 23. verso.

6 n 3. verso

7 Proeve Pag. 13.

8 a 4

9 Pa. 1.

10 Pa. 52.

11 Pa. 13.

12 1. Ioan. 4. 4.

13 1. Tim. 4. 1.

14 Rom. 14. 23.

[fol.  541v]

ende dat V. E. t’elcken uyt den strijt zijt gescheyden, wat victorie hebdy dan te beroemē? Des niet tegenstaende derft ghy Coornhert voor een groot spreecker ende een blaeskake schelden: op wien past en waer toe dient nu sulcks?

Het behoort u Donteclock wel indachtigh te wesen van over 30. Jaeren herwaerts, met wat ordere de procedurē vande kercken ende reformatien toe ghegaen is, in dese landen en dat by eenighen te seer ghepooght is, meer om eenige Calvinisten als goede Christen te maken. Waer door vele Godsvruchtighe eerlijcke luyden: (rechte lief-hebbers van’t Vaderlant, ende ernstige vyanden van de Spanjaerden) die mede een weer-sien hadden in de menschelijcke leere ende de dolinghen des Pausdoms, even wel de Leere Calvini in hooft-poincten niet en konden toe-staen. Want hoe de selve naerstelijcker die mette H. Schrifture en ander gheleerde luyden schriften confereerden hoe zy minder konden resolveren tot soodanighe poincten: die te met inde kercke werden in ghedrongen van hefighe gheleerde die van Geneven en elders quamen. So dat het een groote gratie en seltsaem was, daermen soo discrete Predicanten vont die yemandē inde gemeynschap der kercken toe lieten, sonder de poincten; daerse in beswaert waren: toe te staen. (Want zy de selfde als fondamenten ja noodigh achtende, soo niet en spraken als V. E. nu wel doet van het ,, stuck vande predestinatie dat het ‘t slechste ende gheringhste is van allen ende minst aen gelegen. Dat Calvijns ghevoelen te hooghe, ende ‘tghevoelen vande kercke niet en is,),, &c.

¹⁵ Door sodanige presijsicheyt ende harde bejegeninge zijn veel luyden achterwaerts ghedrongen, ende uyt de gemeynschap der kercken gehoudē, ¹⁶ Dit hoort V. E. wel te bedencken die een Leeraer ja nu voor een oudt Leeraer uyt geeft, ¹⁷ veel beter, als die van buyten haer wetenschap en̄ geleertheyt nu brenghen ende wat disputatien onder de handt gheresen zijn: niet van’t verlaten des Pausdoms, niet der selver traditien, superstitien ende menschelijcke Leere: maer over de leere Calvini en andere menschelijcke glosen en duydinghen, van’t aennemen en gelooven der selver. Waer door oock ghebeurt is dat ghy D. V. Coornhert (die een Bedenckinghe vande Toelatinge Decrete ende Predestinatie Godts, over Calvijns ende Beze leere Anno 1572. hadde uyt ghegeven) mede hebt opgeweckt: Den welcken van God begaeft wesende met sodanigh Verstant, Wijsheydt ende Vrymoedigheyt als zijne schriften uytwijsen, u luyden ‘thooft heeft gheboden, aennemende te bewijsen dat de leere Calvini in hooft-poincten was vol grove dolingen, als namentlijck inde Justificatie, ghehoorsaemheydt, Predestinatie, verkiesinghe, en in sonderheyt inde ketter-doodinge: waer door ghy luyden eerst tot Delft en daer na tot Leyden ende inden Haghe in openbare disputatie zijt geraeckt. So weet V. E. mede wel ‘tghene daer na is ghevolght: dat in plaets van de luyden beter te bejeghenen ende de verschillende poincten te versachten of te matighen, daer en tegen noch harder zijn ghedreven, de Predestinatiē daer na gerecht, ¹⁸Confessie en andere boecken verandert en scherper ghestelt als inde voorgaende tijdt en̄ Jaren 1566. en in plaets vande luyden vruntlijck aen te locken de selve meer afgeschrickt, door onstichtelijcke predicatien ende schriften, ¹⁹diemen tegen de selve dede en̄ uyt gaf met schelt-namē van Lasteraers, Libertijnē, Geest-drijvers, Vry-geesten, Pelagianen ende diergelijcke, waer deur veel luyden meer ende meer van de kercke ende predicatien zijn vervreempt gheworden.

²⁰Niet teghenstaende V. E. alle sulcks niet onbekent is, soo soeckt ghy na andere oorsaken in u Proeve ende dicht veel vroome eerlijcke luyden niet seer Christelijck op ,, datse de dolinge uwer leere als een decxsel gebruycken, ende wat anders onder verbergen, ende dat het is om de liefde des wereldts, of ongunst der vrienden, of om niemant int ooge te wesen, of vreese van toekomende vervolginghe ofte een weersien van de Christelijcke straffe ende vermaninge der kercken, ,, &c. Had V. E. daer by gevoeght of om eeniger Predikanten presisigheyt, hevigheydt, heerschappe des gheloofs en Conscientie-dwangh, ghy sout het naerder geraden hebben.)

²¹

Maer hoe suldy nu u gedichte oorsaken de luyden wijs maken? nademael de experientie anders heeft betoont: Daermen de Stadhuysen met kercken-pilaren, en de Kercken met steenen van Officien wel en behoorlijck heeft versien. Sulcx dat veel goede Patriotten (die goet en bloedt voor de vryheyt van’t Vaderlant hebbē gewaegt) in meerder gunste en voordeel oock beter in de wereldt souden hebben geweest, by aldien zyluyden met goeder Conscientien haer inde gemeynschap van de uytterlijcke Gereformeerde Kercke hadden konnen begeven. Daer over zy van hevighe Predicanten op den predick-stoelen en̄ in hun schrift en tegen behooren gescholden en met veel Calumnien beswaerdt zijn geworden: al ‘twelck zy liever vredelick hebben geleden, ende rustigh gedogen, dan datse nae de gunste van menschen of loop des wereldts omsiende, haere conscientien souden quetsen, met een Iudas werck (soo ghy seght) in’t beveynsdelijck begeven tot een uytterlijcke kercke, ²² welcks leere zy in hooft-poincten niet en konnen voor oprecht aennemen: Die noyt wettelijck, na volhoringe van partyen, waerachtigh te zijn bewesen is. Hier inne hebben veel vrome luyden oock betoont dat haer de waere Godsvruchtigheydt ²³meer ter herten heeft gegaen (als eenige schijn-deughden die hun nae den loop des werelts voegē) en datse veel meer wercks van de Religie maken, als D. Donteclock teghen den aert der liefden ende leere des Euangeliums, so veel eerlijcke vrome luyden in zijn Proeve poogt op te dichten, met scheldt-namen ende injurieren. ²⁴Vande grootste Secte die hier te lande te vinden is, die met de natuere ende conditie van veelen, principalijck hier in Hollandt (nae zijn dichten) seer wel soude over een komen. Welcke is, Niet veel wercks vande Religie te maken.²⁵ Is dat tot eere van Hollandt en tot reputatie vande Godsvruchtige, ghetrouwe en oprecht-bevonden Hollanders? ²⁶V. E. seyt (in u Antw. op de verman.) ,, Dat het een groote valscheyt is (alleen om dat D. Gomari Theses uyt Latijn in Duyts zijn vertaelt) datmen die als op de kake stelt voor het onverstandigh volck. ,, Salmen tot u: een vreemdelingh zijnde: met waerheydt, en u believen, niet moghen segghen: Dat het een groote ondanckbaerheyt is, so veel eerlijcke luyden

15 T’samenspraecke Vertaeld.

16 a 4. Ant. opte predest. a v. vers. 6

17 Ant. opte vers. h 2. g 1. g 4.

18 Gom. waers. verclar. pa. 10.

19 Onsch. Smoutij. Pa. 40.

20 Pa. 44. 54.

21 2. Cor. 1. 24. 1. Pet. 5. 3 Lu. 22. 25

22 Gal. 1. 10. Proeve Pa. 53.

23 Pa. 53.

24 1. Cor. 13 Mat. 7. 1. 1. Cor. 4. 5. Ro. 2. 29. Pa. 40. 43. 54.

25 Nota.

26 a 3.

[fol.  542r]

,, op de kake te stellen, ende die voor al de werelt te bekladden? Hebben u die met ‘tvolck ²⁷ (die V. E. niet voor soo onverstandigh en onwetende schelt datse niet een poinct der leere souden weten te oordeelen),, niet ontfanghen ende mackelijck gestelt opten stoel daer van ghy nu soo vrymoedighs spreeckt? V is immers niet vergheten dat V. E. of de uwe in druck bekent hebben: datse d’overheyt niet en hebben te dancken van de possessie haerder Religie. Wil V. E. ‘tvolck noch d’overheydt niet te recht erkennen, waer blijft de danckbaerheyt ende ghehoorsaemheyt. In dit heb ick V. E. moeten aenwijsen, van u daer toe benoodight, ,, alsoo de vryheyt van’t defenderen ende verantwoorde van de beklaeghden ,, (en becladden noch van de dooden ende af-wesenden) niet benomen moet werden soo V. E. selve schrijft in u Antw. op de vermaninghe.

²⁸ Al is de menichte groot gheworden ten is daerom gheen Secte, V. E. mach sich bedencken of ghy niet met eenige andere gheen oorsake van hare vermeerderinge zijt, door’t harde procederen ende door’t heftigh drijven van sodanige leere, en af vorderen van sodanigen geloove en̄ bekentenisse, dat veel luyden, alsse die in den gront komen te verstaē, daer van een grouwel hebben. Want V. E. roept noch in u Antw. opte Pred. ²⁹ De predestinatie moet inde ghemeynte gheleert worden, &c. Willense scheyden laetse wech gaen, wy en zyn niet ghehouden om haren’t wille onse leere te veranderen, &c. So voordertmen oock vande luyden die de kinderen ten doope brenghen: ³⁰ende vanden ghenen die sich tot het Avontmael begeven willen als een beginsel der Christelycker leere eene bekentenisse, ³¹die boven haer verstandt ende ,, swaerder om te ghelooven is: dan de leere vande Predestinatie, ,, Daer van zy gheen wetenschap en hebben of konnen oordeelen: als namentlijcken V. E. Erf-sonde so ghy die leert, te weten: ³²Dat alle menschen in de twee eerste menschen gesondight en daer door den eeuwighen doodt verschuldet hebben, &c. Al ‘t welcke vreemt is van de kennisse der menschen, van de H. Schrifture, en̄ broederlijcke liefde.

Behalven alle sulcks besluyt V. E. noch inde Antw. opte Predestin. ³³Dat voor het geloove ende den gheest der vernieuwinghe, alle sorge ende viericheyt die de menschen tot haer saligheyt hebben, alle naerstigheydt die zy daer toe souden moghen doen, ydel ende vergheefs, Ia meer schadelyck als vorderlyck is, &c. ³⁴Is dit een leere om den menschen tot u kercke te verwecken? om de luyden wacker en vlytigh ten goeden te maken? of veel meer om die te vertraghen, alle goedt opset en viericheydt wegh te nemen of tot vertwijfelde wanhope vyant van Gods genade te brengen? Want wie heeft lust om ydel ende vergheefts ja om schadelijck werck te doen? waer toe dienen dan uwe predicatien en̄ kerck-oeffeninghen? ³⁵Wat vordert oock het berispen, beschuldigen ende schelden der genen die sulcks na laten? Want die verkoren zyn (segdy inde voornoemde Antw. ) ³⁶ werden krachtelijck gheroepen, waer deur zy ghelooven ende haer bekeeren. Door sodanige ghenade ende krachtige werckinge des H. Gheests, dat de menschen die niet wederstaen en konnen ³⁷Die u hier inne gelooven sullen die niet fiolen laten sorghen, en op beyde haer ooren slapen, tot datse krachtelijc gheroepen, en van de onwederstandelijcke ghenade ende werckinghe des H. Geests op gheweckt werden? ³⁸ Soo dat zy dan moeten gelooven, en niet konnen laten te ghelooven soo D. Comarus naeckter verklaert. Soo seyt oock V. E. in u Teghen-berecht: ,, Die soodanighe reyniginghe over hun heeft, dat die de Sacramenten niet en behoeft: ende dat het hebben of gebruycken der Sacramenten self schadelyck is den genen die het beteeckende dingh niet en hebben. ,,

Daerom en behoort V. E. niemant te bekladden, om ‘tghene daer aen ghy selve sout moghen schuldigh wesen? maer dat aen u zijde ghebreeckt eerst beteren: en dan met den gheest der sachtmoedicheydt de luyden bejegenen: Ende den genen die soodanigh geloof ofte bekentenisse niet en konnen toe-staen, met klare sproken der H. Schrifturen, vaste argumenten en redenen, sonder schelden, soodanighe uwe leere eerst bewysen: Als voornemelijck al vooren: ³⁹ Dat sulcx noodich is ter saligheydt, al eer ghy ende de uwe de luyden ‘tgheloove ende de bekentenisse van soodanige leere af-vordert: en diese niet konnen toestaen veroordeelt ende voor ketters wtroept ende verwijst. Dit staet u noch te doen. Hier toe werdy door desen ernstelijc vermaent en ‘tselve wert van u of den uwen (die daer toe bequamer souden moghen wesen) begeert en daer over ghesommeert: Staet die inde H. Schrifture: Soodanigh beschreven, als ghy die leert, toont ons sulcx, wy sullen haer ghelooven, ende u van’t goet onderwijs bedancken: maer is dat niet wat reden hebben V. E. of yemandt ons te wan-dancken en te lachteren, om dat wy niet en konnen ghelooven, dat ons niet en wert bewesen, of in de H. Schrifture niet en lesen. En op dat V. E. nu oock verseeckert mooght zijn dat al het ghene van u leere van d’erf-sonde in u boecxkens wert ghevonden, gheensins en voldoet ghemeyne verstanden, maer die meer als te voren doet twijffelen aen soodanige uwe leere vande erf-sonde: soo werden eenighe uwe redenen ende spreucken al-hier voor ooghen gestelt en ondersocht en dat soo kort als ons doenlijck is gheweest tot datmen naerder verklaringhe, en bewijs sal vernemen.

27 a 3. g 3.

28 e 4.

29 Pag. 90. Antw. opte verma. f iij. verso. en g j.

30 h iiij. verso. art. 28.

31 I. 1.

32 h iiij. verso.

33 Pa. 171. en 172. Antw. opte tver. g iij.

34 Dit streckt tot traegheydt vertwijfeltheyt en wāhope.

35 Pred. Pag. 29. 74.

36 Ant. opte verma. I iiij.

37 g ij. vets. en I iij.

38 Tot Sorgheloosheydt. In de Confer. Fol. 24. 55.

39 Nota.

Eenighe spreucken, argumenten en redenen van u Reynier Donteclock, tot bescherminghe vande Erff-sonde, ghetrocken uyt u boecken als te weten.

A. P. Antwoorde op een boecxken van de Predestinatie van S. Castellio Anno 1607. ghedruckt.

P. Cat. Proeve des Goutschen Catechismi Anno 1608. herdruckt.

T. Vert. T’samen sprekinghe van vertaelde theses D. Gomari. ende D. Aruiynij Anno 1609. ghedruckt.

Ant. ver. Antwoorde op de Christelijcke Vermaninge Anno 1609. gedruckt.

⁴⁰In u Antw. op te Predestinatie schrijft D. E. Coornhert den groot-spreecker heeft opentlijck zijn spot gedreven mette Erf-sonde,

40 Vābenaemt Erf-sonde. Pag. 143.

[fol.  542v]

,, die noemende (gelijck inden tytel zyns boecks daer van te sien is) een vreemde Sonde, Schulde, Straffe, &c. ,,

Dit is vreemt van u Donteclock nu gheschreven nademael ghy wel weet, dat Coornhert int eerste capittel van’t derde boeck by u geroert, ernstelijck en niet spottelijck daer van handelt, ende van sulcks reden gheeft, seggende. ⁴¹ Vreemt wert dese Erf-sonde by my gheheeten, ‘twelck ick moet doen, om dat zy vreemt is van de Rechtvaerdigheydt Godts, ,, vreemt vande Godlycke Schrifture, en̄ vreemt vande menschelijcke nature, ,, en̄ so voortgaende bewijst den Autheur de voorschreven drie stucken, dat u niet ontkendt en kan wesen, also V. E. self inde voorreden van u replijck bekendt ,, dat den naem Erf-sonde niet en is te vinden inde H. Schrift, ,, (die nieuwigheyt van leven gebiedt maer nieuwigheyt van woorden verbiedt) ⁴²oock mede dat uwen D. Calvijn schrijft dat Augustinus dese sonde dickmael noemt een Vreemde sonde: (Quare Augustinus, ut cuncque alienum peccatum sepæ vocet, quo clarius ostendat propagine in nos derivari, &c.) Als mede H. Bullingerus ‘tselve seggende: ⁴³ Sicut & Augustinum modo audivimus, hoc peccatum appellare silvum, oock mede dat, ⁴⁴Zwinglius (quod quidem morbum maluit quam peccatum appellare.) diese liever een sieckte dan sonde heeft willen noemen. Soo en hoort u oock niet vergheten te zijn dat ghy-luyden self in u replijck op Coornherts schrift dit hebt gheschreven.⁴⁵ Noemt ghy’t daerom een vreemde last, om dat het uyt Adam ende Eva zynen oorspronck heeft, wy staen u toe dat het soo mach geheeten worden.

Lieve seght doch is dit al sonder spot gehandelt? Dat ghy dit wetende verby gaet, of niet wetende, soo blindelijck speelt in soo wichtigen sake? En dat ghy Coornhert om te doen, dat ghy hem toestaedt te doen, dat Augustinus gedaen heeft: en daer van hy so treffelijcke redenen geeft waerom hy so doet, hem Coornhert daerom voor een spotter en̄ spot-voghel in u Proeve scheldt.⁴⁶ En aldus voortgaende seght:

⁴⁷

Soeckende eenen yeghelijcken daer inne so twijffelachtigh te maecken als hy selve was: Schryvende dat hy aengaende dat poinct noch niet besloten en was in zyne meyninge, gelijck ick met sijn eygen hant kan bewijsen, &c. Ja in sulcke meyninge van Erf-sonde als hy in uwe leere (en̄ niet so hy die in de H. Schrift) was vindende. Toont hy daer zijn twijffelachtigheyt oft veel meer zijn seecker besluyt van gheen menschen leere buyten: veel min tegen de heylige Schrifture: te ghelooven? Van zijn twijffelen van de Erf-sonde soo die by eenighen wert gheleert geeft hy ghenoeghsame redenen in zijn eerste schrift (dat V. E. neven anderen) door u onnodigh schrijven nu veroorsaeckt, in’t licht mach sien, om in u ouderdom beter op te letten ende te oordeelen.

⁴⁸⁴⁹

Maer is het twijffelen, dat wel doet leeren, dat veyligher en heyliger is, als valsche sekerheyt: So berispelijck van een gevoelen datmen niet heeft aengenomen als namentlijck u Erf-sonde, die ghy seght dat swaerder is als ‘t alder swaerste poinct, wat soudemen van u mogen segghen die veel jaren een leeraer en een leytsman der blinden geweest zijnde van D. Calvini ende Beze, Hooghe ghevoelen van de Predestinatie op d’eyghenschappen Gods gegrondet, En redenen die niet slecht, maer sodanige zyn, die met recht onwederleggelijck mogen ghehouden werden, ⁵⁰(soo ghy selve te kennen gheeft in u Antw. opte Christelicke vermaninge,⁵¹ mogelijck door Coornherts schryven daer toe gedrongen zynde. So dat V. E. hem danck weten meught, (ist sulcx) dat ghy van’t absurste alder absurden verlost zijt. ⁵² Also hy de gronden des selven ommegestooten heeft, ondersoeckende op wat ghetuygenissen der H. Schrift ende gront-redenen die gefondeert was. ,, ⁵³ (so V. E. seyt datmen hoort te doen, ende Coornhert in zijnen tijdt oock gedaen heeft, soomen mach sien in zijne drie boecxkens vande Toelatinghe over 38. Jaren uyt gegeven) als mede in zijn boeck van der Predestinatie, verkiesinghe ende verwerpinge Gods Ontwarringe, daer op gevolgt, soo hy oock mede ghedaen heeft meer als D. F. Junius ,, in sijn boecxken van d’eerste sonde Adams, dat u (soo ghy seght) onder den val heeft doen blyven, ,, met den grondt van uwe tegenwoordige Predestinatie, te ondersoecken ende getuychenissen en̄ redenen van u Erff-sonde daer die op ghefondeert is te overwegen sonder lasteren of schelden, blijckende by het voornoemde boec vande vreemde sonde over 26. Jaren in druck uytghegeven, ende de volgende schriften.

⁵⁴ 15. Maer zijn laster konste (seghdy) daer hy meester van was. Dat de gene die hem soude willen geloven wel een schrick daer van mochten hebben, &c.

Dat V. E. seyde wellevens-konste in plaets van laster-konste, men soudet beter mogen ghelooven, wantmen die laster-konst niet in zijne als in de boecken D. Calvini Beze L. Danei vint en die henluyden met u daer inne na-volgen: maer dan en soudemen u niet konnen gelooven in u vorder segghen:

⁵⁵(Dat hy niet ongheroert heeft ghelaten dat hy met dierghelijcke vuyligheyt niet en heeft bekladdet. Alles daer toe om alle andere so onseker te maecken als hy selve was. Ende sonder Religie of geloove te stellen. Want de lesers het tegendeel uyt dat en zijne andere stichtelijcke boecken en̄ schriften souden bevinden. Ghy seght, ,, dat die hem soude willen ghelooven wel een schrick daer van mochte hebbē, &c. ,, Waert dat V. E. sulcks erghens inne aenweest, soomen u doet met u eygen woorden (dat over den dooden noch meer behoort) men soude terstont sien, ende konnen oordeelen of sulcx waerheydt is, dan niet: maer na dien ghy dat nerghens en doet, maer int wilde, sonder bewijs al uyt smijt dat u ghelieft, so soudense u mogen gelooven die bedroghen willen wesen.

⁵⁶ 16.Voorts vraeghdy: Waer toe Coornhert met zyn lasteren heeft gearbeyt, nergens toe, also hy hem met gheen lasteren en heeft beholpen, maer sulcks van zijn partye lijdtsamelijck ghedooght, volgens Christi troostelijcke spreucke. ⁵⁷,, Saligh zydy als u de menschen versmaden, vervolghen, ende alle quaet tegen u spreken, liegende om mynen’t wille, verblijdt u, ende verheught u. Want uwen loon is groot in de Hemelen. Want alsoo hebben zy vervolght de Propheten die voor u gheweest zyn. ,, Maer wel heeft Coornhert ghearbeyt met vaste argumenten ende sluyt-redenen uytter

41 Int. iij. boec 1. cap. van de vreemde sonde.

42 Tit. 3. 8. 1. Timo. 4. 7.

43 Insti. ij. paragrap. 12.

44 Dec. 3. fer. 10.

45 Pag. 30.

46 Pag. 52.

47 A. P. Pa. 143. Twijfelen aen d’erf-sonde berispt.

48 Angustinus. melius est de occultis dubitare: quam de incertis litigare.

49 Ant. ver. I 1. g 3. vers.

50 A. p. a vj.

51 b Ant. ver. c iij b j. verso. b. ij. verso.

52 c ij. g iiij. c iij.

53 c iij. verso.

54 A p. 143.

55 144.

56 143. Inde mar.

57 Mat. 5. 11

[fol.  543r]

H. Schriftuere om te bewijsen dat u leere in sommige hooft-stucken niet en was schriftmatich. Houdy dit voor lasteren, soo duchte ick dat ghy die meer sult vinden, dan ghy sult konnen wederlegghen. Maer dien arbeyt heeft niet ghestreckt, dan om de leere van dolinghe te suyveren, tot verbeteringhe der menschen soo V. E. en de uwe nae den aert der liefden sulcks soo haddet genomen: ghy sout doen meer vruchts de Papistē meer afbreucks en dees landen en̄ kercken en andere meerder dienst gedaen hebben. Waert dat V. E. wel bedacht, ende int werck gestelt hadde’t ghene ghy nu selve schrijft. ⁵⁸ ,, Dat de voorderinghe van de waerheydt selfs van de ghene, die voorstanders, van dien willen wesen verhindert wert namentlijck onwetende ende uyt onverstant om datse de waerheyt die aen d’ander zijde magh wesen niet en bekennen, noch voor de waerheydt konnen houden. Item. Dat elck meynt dat hy ghelijck heeft niet beter wetende of het is so. Wantmen niet lichtelijck dat vermoeden van yemant, wie hy oock zy, hebben moet, dat hy moetwillichlijck en teghens zijne Conscientie de waerheyt soude teghenstaen. ,, Hadde V. E. dit ghevolght ghy ende eenige andere en soudet uwe saken met schelden en naem-schenden niet verargert, nochte Coornhert voor een lasteraer en een ghesworen Vyant vande Religie uytgeroepen: Maer hem (die een omsichtich religieus, Godts-vruchtich en een verstandich man was) beter een Christelijcker bejeghent hebben.

17.⁵⁹ Want zijnen arbeyt ende oeffeninge is geweest waerheyt nasporinghe, verweckt door ernstighe liefde, om die zijnen naesten te nut bekent te maecken. ⁶⁰ Hy heeft niet ghepooght (soo veele doen) om heerschappije te hebben over eens anders gheloove, of om een secte op te rechten, maer om alle secten en partyschappen te verminderen. Hy heeft oock niet ⁶¹ gesocht de gunste van de menschē of liefde des wereldts (soo ghy t’onrecht veel luyden in u Proeve op dicht) of vervolghinghe te ontgaen, want hem in allen het tegendeel niet buyten zijn meyninghe is opghekomen, soo ghy selver tot zijner en niet tot uwer eeren in druck beroemt.⁶²

,, Dat hy Coornhert soo wel tot Leyden als Delft gheweyghert zijnde, zijn woonplaets ter Goude, begrepen ende zijn leven daer gheeyndicht heeft. ,,

O wat een waen victorie? Deur wien en waerom is veelen met u noch wel bekent. Heeft hy vervolginghe moeten lijden, deur datmen hem oock niet en heeft willen lijden, dat heeft hem (deur de liefde der waerheyt, geweest tot verblijden, maer wat is met sulcke ydele victorie, daer in de verwinners selfs verwonnen ende in schande blijven doch uyt gherecht? want niet die lijt maer die misdoet heeft oneere en schande. Soo hoortmen u oock noch roepen datmen u met broeder (die van u verschilt) niet en hoort te lijden. Waer uyt licht te verstaen is dat u de Conscientie dwangh en’t vervolgen om’t gheloove noch is aenclevende. Niet tegenstaende soodanighe opinie onchristelijck, en lant verderffelijck is bevonden.

⁶³ Noch wildy schijnen de vrede ende eenicheyt metten genen die anders gevoelen oock met den Luterschen toe te staen op sodanige voet. Dat elck by zijn ghevoelen blijve. Soo ghy dit van herten meyndet (dat van u en anderen te wenschen ware) ende wel mocht lijden van de vreemde (in meerder dolinghe staende) waerom soudy uwe met broederen en andere vrome politique luyden (die u den Antechrist helpen weeren) hier te lande soo hert ende onlijdelijck vallen? Sulcx betoont mede u mishaghen in de Goutse onpartydicheyt de selve met haren generalen en suyver bekenden, Catechismum bekladdende: zydy beducht en waerschoutse ⁶⁴voor’t ghene datse schijnen te soecken (soo ghy seght) te weten, ,, Datse daer deur een ander dreck-waghen ende een nieuwe vermenginghe van alle secten ende ketterijen sullen werden, en datmense dan wel beklaghen maer niet benijden sal, ,, &c. Doch den danck van sulcke betichtinge ende waerschouwinghe hebdy al wegh.

18. Maer waer door weet V. E. dat Coornhert was sonder Religie of gheloove te stellen, &c. om dat self geen Secte of kercke op en rechte? of hem in uwe uyterlijcke kercke niet en begaf? (daer van hy tot veel plaetsen zijne redenen geeft, als oock mede int besluyt van zijne boecxkens vande toelatinge) of om dat hy in gheen uytterlijcke kercke en was en̄ geen Sacramenten hanteerde? ⁶⁵maer ‘tsal u gelieven te gedencken wat daer af so in den Kerck-gang als elders en’t gene by u is geschreven. Dat Godt binnen den tijdt van hondert Iaren herwaerts zijn rijck, ‘twelck is zijn kercke, heeft beginnē op te rechten. ⁶⁶ (Christi rijck is niet van dese wereldt Ioan. 18. is spijs noch dranck. Rom. 14. 17. komt met gheen uytwendich ghebaer. Luc. 17. 20. Is inwendich in ons. Deut. 30. 14. 1. Tim. 4. 8. Mat. 23. 26. Maer voor die oprechtinghe en konde niemandt in dese kercke wesen noch Sacramenten hanteren. Sijn daeromme so veel hondert Jaren daer te vooren alle menschen gheweest, Sonder religie of gheloove te stellen, &c. ⁶⁷ Of en isser geen onsienlijcke kercke Godts van aen beginne gheweest die ten eynde sal dueren? of gheen gemeynschap der heyligen die in de xij. artikulen des gheloofs gelooft werden? also het geloove sich streckt alleen opte onsichtbare dingen, so uwe Doctoren oock self betuygen. H. Bull. deca. v. ser. 1. Musculus Ducanus in Gen cap. 17. vers. 24. obser. 4. Plessi in zijn tractaet van de kercken c. 1. &c. ⁶⁸Alle die in de waere kercke zijn (die onsienlijck is) zijn ware geloovige ende rechte leden aent Lichaem Christi: maer niet alle die in de waere sienlijcke kercke zijn, de welcke oock somtijts uyten oogē verdwijnt. ⁶⁹D’onsienlijcke kercke (seydt Plessi) en vervaet niet dan goede de siendelijcke begrijpt de goede ende quade, soo ghetuygen oock andere dan de uwe. Dat de waere Religie haer niet en bekommert in uyterlijcke dingen, maer dat die gheleghen is in des gemoets Godtsalicheyt, ⁷⁰en so Musculus seyt, In ontschuldigheyt des levens rechtvaerdicheydt ende billicheydt, ende d’Apostel Paulus dat het rijcke Godts spijse noch dranck en is maer gherechticheydt, vrede, ende blijtschap in den H. Gheest. ⁷¹En Joannes dat Godt de Vader begheert sulcke waerachtighe aenbidders, die hem in den geest ende waerheyt aenbeden,⁷² en Jacobus dat het de suyvere Godts-dienst is, weduwen ende wesen in hare noot te besoecken, ende hem selven onbesmet van dese werelt te bewaren, ⁷³ So seydt oock Calvijn, Dat de eenighe dienst die Godt behaeght gheestelijck is, ende vant begin der werelt gheestelijck geweest is, ende dat de hypocryten ghemeynlijck de vlytichste onder-

58 Ant. Ver. n ij.

59 2. Cor. 1. 24.

60 1. Pet.

61 Pa. 54.

62 26.

63 Ant. Ver. e. ij. n 1. ij.

64 Proeve pa. 66.

65 Wat bereyt ghy u tanden ende buyck? ghelooft en ghy hebt ghegeten August. Tract. 25. over Joan.

66 Ant. Ver. k ij.

67 Augusti. de Cantate Dei lib. 18. cap. 47

68 Cap. 1. ij. Instit. Calvi. 8. 8.

69 Bul. oors. der dwal ca. 5. en Deca. iij. serm. 8. en 5.

70 In Gen. cap. xviij. vers. 19. obser. 5.

71 Rom. 14. 17.

72 Ioā. 4. 23. Iac. 1. 27.

73 Mich. 6 8 Isa. 1. 17. Instit. ij. 43. harm. Mat. 12. 9 Comt. Isai. 1. 13. Comt.

[fol.  543v]

houders zyn van de Ceremonien, de welcke nochtans geen seeckere merck-tekenen en zyn vande Godsvruchtigheydt, ⁷⁴Soo D. Calvijn seydt, So en ist oock geen Jode (so Paulus seydt) die uytwendigh een Iode is noch dat en is geen besnidinghe die uytwendigh gheschiet, maer die uytwendigh verborghen, ende die besnidinghe des herten die inder herten en niet in den letter geschiet (wiens lof oock niet uyt den menschen, maer uyt Godt is.) ⁷⁵ Hy moet dan verde zijn van’t Euangelische gheloove die opte uyterlijcke dingē so seer staet: en vreemt vande Christelijcke liefde die om sulcks, soo lichtelijc veroordeelt zijnen naestē om wiens vryheyt Christus gestorven is.

19 Maer waer toe dient al u onnoodich hatelijck seggen: sonder bewijs, op Coornherts persoone, die so langhe doot en begraven is? oft moet V. E. zijn graf noch vercieren met uwe nieuwe tytelen? ⁷⁶

⁷⁷ Dat hy een groot-spreker, een spotter, twijffelachtich sonder Religie of gheloove en een lasteraer soude zijn gheweest, Item tot Delft en Leyden gheweyghert, ter Goude ghewoont ende ghestorven is: Is daer mede bewesen, of volght daer uyt dat uwe leere by hem berispt ende uwe opinie van d’erf-sonde recht ende schrift-matigh is? So hebben oock eenige vande uwe met V. E. in gedruckte boecken na zijn doot hem uyt geroepen voor een Valsch oproerder, oproerigen Teudas of Iudas Galileus waerdich by d’overheydt ghestraft te worden, een rasent mensche, bedriegher, Calumniateur, een nieu machiavel, een Pluym-strijcker, flatteerder, vermetel, onschamel Propheet, Dromer, Kerck-uyl, &c. en smit van alle ketteryen. Soomen mach sien alleen inde Antw. opte Justificatie van Leyden sonder naem opten name vande kerck uyt ghegeven. Maer wat heeft al sulcks ghevoordert, dan veel luyden oorsake ghegheven om te meer zijne boecken te ondersoecken en ‘tselve heel anders vindende, in meerder na-dencken ghebracht, om met u te segghen: ⁷⁸ Laetse spotten en schelden die willen, zy sullen dat langhe doen eerse daer door voor oprechte Christenen ghekent sullen werden, of hare leere daer met bewijsen oprecht en haer partyen, Argumenten ende redenen valsch te wesen.

20.⁷⁹ Voorts seghdy, Datter een een-parigh ghevoelen inde Christenheyt is van de Erf-sonde, en dat alle genaemde Christenen hedendaeghs daer inne onder malkanderen eens zyn, behalven die het met Coornhert houden, &c. Item dat die mede soo oudt ende ghemeyn is. Waer deur u vreemdt dunct datse uyt den Goutschen Catechismus is ghelaten, en dat sulcks is om de nieuwe Pelagianen, ick meyn de Coornhertisten (seghdy) te gelieven. Den Pelagianen en andere ketteren te gevalle, &c.

Of dit van een versocht Leeraer gheseydt mach werden met goeder conscientien off uyt onwetenheydt en weet ick niet: Maer dat een oudt Leeraer en een heftigh drijver vande Erf-sonde, en die zijne Predestinatie daer op bouwt, niet ghelesen soude hebben de menichvuldighe ende verscheyden opinien vande Erf sonde is quaelijck te ghelooven, of te verschoonen van roeckeloose onwetenheydt.⁸⁰ Want Coornhert in zijn ghedruckt boeck van de vreemde sonde, teghen uwe Leere bysonderlijck uyt gegeven: stelt daer wel achthienderleye ghevoelens, seer grove verscheydenheyden in hebbende. Want d’een noemet schuldt en straf, d’ander schuldt sonder straf, d’een substantie d’ander qualiteyt, ende d’een seyt die door Christum wech ghenomen te zijn, daer toe seydt d’ander neen, daer d’een seydt dat de concupiscentie gheen sonde en zy, soo die wederstaen werdt, seydt d’ander, die self sonde te wesen, en so voorts. Soude sulcke groote verwertheden jae contrarieteyten in een selve articule dan noch al een een-parigh ghevoelen wesen? onder malkanderen eens heeten te zyn? Soude alle sulcks gheen twijffelens oorsaecke gheven? Is dit een teecken van een vast en seker fondamendt, om het sware poinct uwer Predestinatie op te bouwen? Sout ghy dan mede niet gelesen hebben Augustini ende Swingli ghevoelen daerse ront uyt verclaren. Dat de erf-sonde eyghendtlyck gheen sonde en is. Nochte uwen D. Calvijn (op’t sevenste verset van 51. Psalm.) daer ghy soo veel van hout: Hodie Papistæ tametsi non negant vitiatam esse hominum Naturam, sic tamen extenuant ut peccatum originale nihil fere aliud sit quam prava ad Peccatum, Inclinatio, &c. Negant tamen ex quo Baptisati sumus Peccatum esse, &c. Dat is, de Papisten hoe wel zy hedendaeghs niet ontkennen dat de natuere des menschen gevitieert of ghebreckelijck is, so verkleynen zy d’erf-sonde nochtans also, datse by nae niet anders en is, dan een ghenegentheyt tot sonde, &c. Ende ontkennen de selve sonde te wesen so wanneer wy ghedoopt zijn. ⁸¹

Hebben V. E. dan mede niet ghelesen het segghen vande Theologienen van Loven in Ruardi boecken: Dat dese questie de alderswaerste is, en dat daerom, daer af so verscheydene en so contrarie sententien zijn niet alleen der Catholycke Vaderen maer oock heurder wedersaken. Idem Albertus Piggius Controversia prima Fol. 1.

Soo streedt Balach door Balaam met vloecken siende dat hem macht (hier waerheyt) ontbrack. De Geref. seggē als den Catholijcken reden gebreeckt dat zy dan arbeyden om hun partye hatelijck te maken.⁸² Hic enim est quorundam mos, ut quicunque eis non assentatur is Infamie aliquo nomine denigretur. A theos, aut Libertinos, aut Anabaptista, aut quid aliud hujusmodi vocetur, quem quidem morem didicerunt à patribus suis qui sic solebant pugnare: Samaritanus es, Demonium habet, &c. quid eum auditis? hac diffamandi alios ratione imperitos ab eis audiendis absterrent, atque ita victoriam non auditis alijs obtinent.⁸³

Iidem in publico accusatores, in occulto rei, insematipsos censores pariter & nocētes. Damnant foris quod Intus operantur. vv Cypr. lib. 2. Epist. 2. Pag. 46.

21. Is dit een-parigh ghevoelen? of onder malcanderen eens zijn? of en zijn de Catholijcke Vaderen de Papisten, Swinglianen, ende andere geen ghenaemde Christenen? of niet inde Christenheyt? Ten anderen seghdy in u antwoorde opte predest. ⁸⁴,, Dat het qualijck mogelijck is te accorderen, ende een ghevoelen te hebben in soo sware ende diepe questien als de Predestinatie ende verkiesinghe. ,, ⁸⁵ Sulcks bethoont oock het twisten onder de Professoren ende den Predicanten, daermen onder thiene geen drie heel eens sal vinden. Nu schrijfdy in u Antwoor. opte C. Vermaninghe: ⁸⁶Dat de leere van d’erf-sonde ongelijck

74 Gal. 5. 14. en op Mat. 12. 1 1. Rom 2 28. 29.

75 Augusti. de verbis Domini. Mat. ser. xj. Muscul. in Gene. 17. vers. 24. obser. 4. Rom. 14. 1. Cor. 10.

76 Contra depo. 20. Catech. 112. ar. Iudas b 9

77 Sit ista in Græcorū levitate perversitas, qui maledictis insectantur eos, à quibusde veritate dissentiunt. Cicero definibus.

78 Ant. Ver. k 1.

79 Datter in de Christenheyt een eēparigh ghevoelen van derf-sonde is. Ant. pred. pa. 143. Proeve pag. 19. 37. 19. 37.

80 Wert neen bewesen.

81 Cont. 2. Epist. Pelag. Item libr. de Nupt. & Cōcupis. De peccato de Baptism. en in Ro. 5. &c. Original. macula baptismo abluitur. Cyprian. Sermo de Ablutione pedum fo. 451. 452. Num. 22.

82 Dit moet komē int laetst vāt 19. recht voor het 20. artic.

83 Tom. 1. pag. 57.

84 Qualijck mogelijck te zijn. voor a 7.

85 Ant. Ver. c.ij. c. iij. en iiij.

86 I. 1.

[fol.  544r]

swaerder is als die van de Predestinatie, &c. Hoe ist dan moghelijck datter een een-parigh gevoelen daer van in de Christenheydt zy, ende dat alle ghenaemde Christenen onder malkanderen eens souden zyn? of sal’t nu wederom mogelijcker zijn te accorderen ende een een-parigh ghevoelen te hebben in ‘tgene onghelijck swaerder en dieper is dan dat so swaer niet en is. Wien suldy dat connen vroedt maecken?

Naedien dan dese leere opentlijck blijckt so verscheyden, soo onseker, twijfelijck, duyster, en so onvast, soo en meyne icks niet mogelijck voor een wijs bou-meester dat hy op sulcken drijf-sant soo wichtighen ghebou sal mogen timmeren, so is ooc dese sake te wichtigh dan datmen die soude bouwen op het vernuft der menschen ende niet op die Godlicke Schrift.

27. Daerom genomen of daer een een-parigh gevoelen van ware, oock mede out ende ghemeyn. Soudy daer uyt willen besluyten, dat sulcks de beste ende waerachtighste leere is, die vande meeste menichte wert gelooft?⁸⁷ Seydt V. E. niet selve in u voorsz Antw. ⁸⁸Godts woordt moet d’eenighe richtsnoer zyn, niet de kercke, niet de outheyt, niet het gevoelen van veelen? Want outheyt noch een-parigheyt, en is geen regel van waerheyt daer uyt van de leere niet geoordeelt kan werden. Neen, D’eenighe Regel van’t geen men ghelooven moet, is de H. Schrifture. Wat doet sulck u seggen dan, noch al ghenomen, so ghy seght, tot bewijs van uwe Erf-sonde, Erf-schuldt ende Erf-straffe? Dan de Pauselijcke gronden te stijvē, en de luyden met sulck een vooroordeel in blintheydt te houden. Mach een een-parigh ghevoelen of outheydt dolinghe recht maken? mach de waerheyt geproschribeert of over-stemt werden? Of soude Berengarius teghen het een-parigh ghevoelen vande Transubstantiatie, en Joannes Hus, Luther, Zwinglius, &c. tegen d’een-parige, oude, gemeyne leere der Christenheyt leerende, daer aen qualijck hebben ghedaen? Dit sullen u de Jesuiten gaerne toestaen, om ons allen te veroordeelen, het Pausdom te verstijven, en by hare een-parighe ghemeene en oude dolingen, van’t Vagevier en diergelijcke te blijven.

23. Het soecken van dusdanighe Papistische hulpe vant Outheyt en een-parigheyt maect uwe leere te meer verdacht, dat u clare waerheyt ontbreeckt, so sietmen oock hoe datmen seyt of doet dat het by u en eenige vande uwe al anders geduyt, om en wederom gedraeyt wert. Want brenght yemant wat voort, dat u tegen, maer met de Patres ende Catholijcken over een stemt, men seydt ⁸⁹’tis vanden ouden zuyr-deesem des Pausdoms, en ontleendt van die of dat Concilie of Canon, van Belarmino, of van de bende der Iesuiten? &c. staet al ‘tselve mede niet van u oude ghemeynten een-parigh gheroemde erf-sonde te seggen? Jae vryelick wantmen daer van inde eerste kercke ende Concilien niet, als langhe daer na, van vint, doen de grove dolingen te met in-cropen: ,, Want voor Augustini tyden en is van d’Erf-sonde gheen verschil in de kercke, maer een groote spaerlijckheydt, by de Schribenten gheweest. So Albertus Piggius schrijft Fol. 1. Contro versia 1. ,, Wederom somen yet voorstaet dat u teghen, ende vant Pausdom verworpen is, men roept, mette Papisten: Dat is de oude ketterije van dees of die inde Concilien over langhe veroordeelt ende verdoemt, om also met sulcken voor-oordeel den genen die u teghen spreeckt te overvallen en hatelijck te maken. Voeght dit Euangelische Leeraers? of den genen die alle dolingen na den reghel der H. Schrifturen soecken te rechten en te reformeren? zijn dit oock redenen om mannen te bewegen?

24. Seker in dient soo Christelijck en̄ eerlijck ware alst godtloosich en schandelijck is den anderen met hatelijcke ende bittere schandtnamen te becladden (so ghy ende eenige van de uwe al te vryelicken doen) daer en soude geen stoffe gebreken by den Roomschen Catholijcken om u luyden te schandt-vlecken mette naemen van veelderleye oude ketteren welcke begraven ketterijen zyluyden seggen dat ghyluyden weder op de baene brenght. Maer ‘tis seker dat gheen pluym-strijckers prijsen den onvromen vroom: also oock geen vyants schelden den vromen onvroom mach maken. Neen geen menschen woorden mogen der dingen aert veranderen. Ende nae dien men siet dat u luyden hooft-leeraren gewoone zijn de Scholen der Roomscher kercken vrymoedelijck te schelden voor Pelagianen, en̄ ghyluyden nu onder malcanderen de treffelijckste Leeraers daer voren schelt, soo heeftmen sich te minder te belghen. Oock zijnder nu vele die min wercks maecken van Pelagianen t’onrecht, als Calvinianen te recht genoemt te werden: nademael eenighe Leeraers met V. E. desselvens opinien (daer van zy Leeraers zijn) beginnen te schamen.⁹⁰ Willende datmen die heymelyck sal houden, bestraffende opendtlijck den ghenen die daer van in druck uytgegeven heeft in Nederlantsche tale voor’t gemeyn volck uyt vreese datse de selve leere souden bespotten.⁹¹ O treffelijck gevoelen van sodanige leere? So sietmen u oock arbeyden om den leecken of slechte luyden ‘toordeel vande Leere (die elck een aengaet en toe kompt) te ontrecken, onder decxsel datse (soo ghy seght) die niet en verstaen: ⁹²Seggēde datie nauwelijcks van eenigh poinct der leere souden weten te oordeelen, veel min van d’alderswaerste poinct, &c. ⁹³ Is dit mede niet al weder het oude deuntkē van de Papisten? ende niet vande rechte Gereformeerde. Welcker Theologie uyt geroepē is so claer en genoeghsaem te wesen, dat ooc de alderslechste daer uyt verstaen conden en̄ geleert werden, van al dat hem ter saligheyt noodigh is. ⁹⁴Waer toe dienen dan de sware en hooge gevoelēs en verwerde disputatien, dan om de rechte Theologie nae de eenvoudigheyt der H. Schrift den luyden te ontrecken, die onclaer en duyster te maken, op dat de ghene die te veel scherpsinnigh zijn ende hooger als de H. Schrifture willen stijghen, ‘tmeeste woort mogen voerē, en materie hebben om haer diep grondigh verstant te thoonen, en ‘tzaet van oneenigheyt te saeyen, alse meer om onnoodighe saken die ons te boven gaen disputeren, dan noodighe deughden, die ‘tgemoet verbeteren wel leeren beleven.⁹⁵

25. Voorts schrijft V. E. ⁹⁶ Dat de leere van de Predestinatie wel voor’t alderswaerste is te houden, Ia datse het verstant des menschē verre te boven gaet. Datse voor onsen verstande 2. onbegrypelick is. Iae 3. onmoghelijck datse vande ongeleerde verstaen soude konnen werden. En dat de slechte lidtmaten van dese leere

87 Ant. Ver. g iij.

88 o iiij.

89 F. Gom. waer. pa 35. Ant. Ver. g iij.

90 T. vert. a iij. Ant. P. a vj.

91 Ant. ver. a iij.

92 g iij. a iij.

93 Plessi van de kercke cap. iiij. Cal Insti. viij. 143. Itē C. 45. Isai. 19.

94 T. Beza. bekent des chirst ghel. cap. iiij. cal. 23

95 H. Bull. Decr. 1. sermo. 4. 2. Timo. 3. 16. Eze. 34. 18. 19. 2. Cor. 2. 17. Gal. 17.

96 1 T. Vert. b. A. P. pag. 52. Ant. ver. g iij.

[fol.  544v]

niet 4. konnen oordeelen. ⁹⁷ Hoe de geleerde die oock konnē oordeelen ende verstaen betoont het twisten om hun verscheyden 5. ghevoelens. Nu schrijfdy mede, ⁹⁸ Dat ghy de leere van de Erf-sonde ongelijck 6. swaerder acht om te gevoelen ende te ghelooven als de Predestinatie. Rem. obscurissimam, &c. Nullus capit intellectus. Ruardus. tom. j. fol. 57. 67. Nihil est ad predicandum promtius, Nihil ad intelligendum secretius. Augusti. de mor. Eccle. ‘Tis een duystere en swaere saecke Petrus Martyr loc. clas. 2. loc. 1. 74. 82. Sulcks dat u leere van de Erf-sonde Swaerder zijnde dan’t alder swaerste, het verstandt des menschen noch veel verder te boven moet gaen. Ende dien volghende noch onmoghelijcker is om te verstaen en van te oordeelen.

26. Nu doet ghy met eenighe van de uwe u beste, ende raedt de luyden tot het aennemen ende ghelooven van u leere in beyde die alderswaerste poincten, die onbegrypelijck, onmogelijck en boven haer verstant zyn, en daer van zy niet en konnen oordelen. In u Antw. op de Predestinatie, ⁹⁹ Seggende: Souden wy niet meer ghelooven nochte aennemen dan dat selve (‘t verstant) ons toelaet. Want hoe kont ghy met u verstandt sien, vaten ende begrypen, dat onbegrypelijck is, dat te hooge ende te diepe is, dat het verstant verre te boven gaet, Dat niet verstaen maer alleen ghelooft moet werden. Seght doch D. Donteclock waer wildy dus doende ons wederom brenghen? op het oude? behaeght u der Catholijcken leere van’t bewimpelt gheloove? ‘twelck dingen ghelooft sonder die te verstaen: Waer onder zy alle hare groote misterien en grove dolingen verberghende den luyden wijs maecken al datse willen? Staet u leere vande Predestinatie ende Erf-sonde so ghy die leert inde H. Schrifture claer uyt gedruckt, hoe mach die duyster of swaer zijn voor gheleerde luyden om die naeckt, duydelijck ende verstanelijck den luyden soo voor te stellen datse uyt haer selfs oordeel ende ghesicht verstaen dat sulcks het woort Gods is? Staet sulcks so niet inde H. Schrifture (die soo claer is, dat de slechtste daer uyt verstaen kan, dat hem ter saligheyt noodig is) waerom leerdy daer van anders als die hout, ende waerom wildy uwe harde glosen ende menschen dichtinghe (diemen niet kan verstaen noch van oordeelen) ghelooft ende toeghestemt hebben, al eermen kan verstaen en verseeckert zijn, dat sulck uwe Leere in de H. Schriftuere claerlijck getuyght is? ¹⁰⁰

Sonder te verstaen watmen ghelooft wil u D. Calvijn of Beza niet datmen behoort te gelooven: Seggende: Sal dat ghelooven zyn als ghy niet en verstaedt, maer alleenlyck dijn ghevoelen ootmoedelyck onderwerpt de kercke? niet in onwetenheydt maer in kennisse bestaet het geloove. Christus wil dat wy ghelooven, maer in sulcker wyse, dat wy verstaen, ‘tghene wy gelooven. Seydt Beza. ¹⁰¹

27. Men moet gelooven al wat de heylige Schriftuere ons leert al waer’t oock boven ja tegens ons verstant: volght daer uyt datmen oock moet gelooven, alle wat menschen leeren boven ende tegens ons verstant. Is dit, waerom ghelooft ghy der Roomschen Kerck-leere niet van hoc est corpus meum, Dit is mijn Lichaem. ¹⁰²Die woorden zijn platte Text, brenght eens een Text voort houdende: De kinderkens wordē om Adams sonde quaet ende verdoemelijck ghebooren. Alle Godvruchtige onderwerpē hen gaerne de Authoriteyt vande Canonijcke Schrifture, sulcx datse eenvuldelijck alles ghelovē, dat de selve claerlijck getuyght, als by exempel: Dat wy al t’samen nae desen lichamelijcken doodt sullen verrijsen, voor’t oordeel Christi verschijnen, ende na onse barmhertigheyt of onbarmhertigheydt loon of straf sullen ontfangen, dat wy uytten woorde Gods aldaer ghestelt, ontwijffelijck moeten verstaen ende weten dat de H. Schrifture sulcx getuyght. Al ist nu dat wy niet en konnen verstaē noch begrijpen, hoe, op wat wijse ende maniere sulcx mach geschieden. Des niet tegenstaende so ghelooven wy ontwijfelijck dat het sal geschieden. Dit leste is gelooven dat het geschieden sal: maer ‘t eerste is verstaen ende weten dat sulcks in de H. Schrift betuyght is. ¹⁰³De oordeelen Gods (seghdy) zyn ongrondeerlijck, &c. soo dat wy de redenen waerom God so doet, niet en konnen begrypen: maer met zynen wille alleene moeten wy te vreden sijn, dat het hem also heeft belieft, Seer wel, maer sulcke wille en̄ oordeel Gods, ende dat Godt so doet, als ghy leert vande erf-sonde ende Predestinatie die moest eerst naecktelijck blijcken inde H. Schrifture, en̄ men sal wel te vreden zijn sonder te vraghen nae den waerom daer ghy t’elcken op valdt met afwijckinge van’t principale geschille. Is dat oprechtigheyt?

28. Om u leere vande Predestinatie, daer met ghy uyt de scheppinge zijt ghedaelt: en noch boven den Euangelie met veel Predicanten blijft onder den val, die u noch hooghe genoegh is (so ghy seght) en die ghy op u erf-sonde fondeert, ¹⁰⁴om dese uwe Predestinatie te doen ghelooven acht ghy datter middel ende raet toe is (niet door bewijs van clare Schrifture, maer) door’t ghelooven ende bekennen van’t gene noch swaerder en duysterder is: te weten de erf-sonde soo ghy die leert uyt duyster vernuft, ende wilt ,, de luyden vraghen: of zy niet en bekennen ende ghelooven dat alle menschen in de twee eerste menschen ghesondight hebben ende ghevallen zyn. So dat wy alt’samen daer door in sonden ontfangen ende gheboren worden (datmen de erf-sonde ghewoon is te noemen) ¹⁰⁵ maer oock de tydelycke en̄ eeuwige doodt door het rechtvaerdige oordeel Gods onderworpen is, (segghende) dit de leere uwer kercken te zyn: ende den genen die sich tot het nachtmael begeven voorgehouden werdt, als een beginsel der Christelycker leere, ende datter gheene onder de slechte ende eenvoudighe Lidtmaten bevonden sullen werden die dit sullen ontkennen. ,, ¹⁰⁶

Soo vrage ick u mede met uwe eyghen woorden: ,, Dewyle dese nauwelijcks een poinct der leere souden weten te oordeelen: Hoe dat zy doch sullen oordelen van dit poinct dat veel swaerder is, en of sulcx dan mede niet een sotte vrage en is, datmen sodanighe vraeght ofse sulcke leere van de erf-sonde, van’t sondigen in Adam gelooven: te weten u eerste poinct. ,, Datse souden bekennen ende gelooven, dat alle menschen in de twee eerste menschen ghesondight hebben sullen sodanighe dan ghehouden werden voor geloovigen als zy maer bekennen te gelooven, ‘tselve dat die moeder der H. Kercke gelooft ¹⁰⁷seyt u D. Calvijn die berispt dit in den Catholijcken, en’t sal by u ende de uwe heylichdom zijn? wie kan dat gelooven.

29. Maer wat wil V. E. haer doen bekennen: Dat alle menschen in de twee eerste menschen (seghdy) ghesondicht hebben. Hoe kan een mensche weten wat alle menschen hebben gedaen? wat alle menschen eerse waren, ende hy eer hy was, deden? Sal hy in teghendeel niet moeten bekennen: dat hy als doen niet wesende, geen kennisse altoos daer van kan hebben, als oock mede dat de ghene die niet en is, dat die niet doen, niet misdoen noch sondighen en kan. Dat wy noch gheen van allen en waren als Adam van Eva sondichden, en daerom oock gheen van allen en konden yet doen misdoen of sondighen. Dit hebdy over 28. Jaren al bekent en toeghestemt, ende seght nu noch, ¹⁰⁸dat de ghebooren kinderkens Gods gebodt niet en hebben overtreden, veel min hebben zy eenighe duysent jaren eerse waren, dat gedaen. Maer Adam en Eva die doen waren en aen de welcke het gebodt ghegeven is, hebben dat overtreden, en daer over ghesondicht. Hoe ist dan mogelijck soodanighen sotten vraeghe te ghelooven ende te bekennen: ¹⁰⁹Dat alle menschen inde tweede eerste menschen ghesondicht hebben, ende daer door de tydelijcke ende eeuwighe straffe weerdich zijn. Daer de H. Schriftuere niet, maer het tegendeel van tuycht. Oock mede dat de kinderen eerse ghebooren zijn gheen goet noch quaet hebben gedaen: of is sondighen gheen quaet doen? Ghy hout dat de lichamelijcke doodt den mensche gheheel doet ophouden van’t sondigen, alsoomen doot zijnde niet altoos kan doen, misdoen noch sondigen: Hoe souden dan de menschen eerse gebooren en eenich vermoghen of leven hadden in de twee eerste menschen hebben ghesondicht? of is de mensche eer hy is minder doot, dan als hy na den lichame doot is? Dit mach niemant gelooven die d’onsterffelijckheyt der zielen ghelooft. Neen, ¹¹⁰,, De luyden en moeten hun niet bekommeren om te verstaen dat onbegrijpelijck is, maer om aen te nemen ende te ghelooven dat in de Schrift wert gheleert. ,, So ghy elders beter tegen u voorschreven segghen leert.

Ten tweeden wildy dat de luyden bekennen ende ghelooven: Dat alle menschen door de sonde Adams de verdoemenisse onderworpen zijn. ,, ¹¹¹Niet tegenstaende dat sulcks tegen u voorgaende seggen strijt. Want ist nu door Adams sonde (soo ghy hier seght)

¹¹² so en ist niet door dat alle menschen in de tweede eerste menschen ghesondicht hebben) soo ghy hier voor seght. Ende dus voort gaende segt ghy. ,, Dat wy al t’samen gheboren zijn, (niet tot de salicheydt) maer tot de verdoemenisse, die alle menschen van weghen haere sondighe geboorte, waerdich zijn. ,, ¹¹³Ende in u Proeve dat ,, de verdervinghe onser natuere door Adams sonde is gheschiedt, naer het rechtvaerdich, doch onbegrijpelijck oordeel Gods, ende in u Antw. opte Predestinatie. ¹¹⁴Dat de onmondighe kinderen deur Adams sonde schuldich voor Godt zijn gheworden, en door hem zijn verdorven, en dat sulcks niet naetuerlijck gheschiedt en is maer door de wille ende ordonnantie Godts. En datmen de teghensprekers met gheen andere redenen en behoeft te wederleggen dan te segghen, dat het Godt alsoo belieft of ghewilt heeft, dat door eens menschen sonde alle menschen de sonde, schult ende straffe souden onderworpen wesen, &c. Eyndelijck dat de ghene die hier mede niet te vreden zijn moet laten varen, datse Godt (sose konnen) af eyschen de redenen waerom hy dit also ghewilt en ghedaen heeft.¹¹⁵

30. Is dit al oprechtelijck en met ernst ghehandelt in soo wichtighen saecke, gheve ick u ende alle verstandige te bedencken: Dat ghy dusdanige wreede sententien en wederschriftelijcke sproken stelt als een gront om uwe argumenten ende leere op te bouwen. Sonder die al vooren waerachtich te doen blijcken. Ist niet spotlijck zijne Opinie die onbewesen is, die onschriftuerlijck is, die weder-sproken en gedisputeert wert de selve voor vast en ghewis te stellen, en daer van wijckende telcken wat anders in plaets te voeghen? of meyndy dat de Hollanders soo bot zijn, ¹¹⁶ Of soo weynich wercks van de religie maecken datse sulcke haegh-munte so souden laten in de hant steken sonder die te toetsen? De questie is niet Waerom God so doet, maer of Godt sulcks so doet, gheordonneert, geoordeelt ende ghewilt heeft. Dit seghdy vrymoedelijck sonder eenich bewijs en meynende alsoo ‘t ontsluypen valdy opten Waerom: Daer niet nae ghevraeght wert noch te behooren ghespoort kan werden, voor dat eerst blijckt (an sit) of sulcks soo is.

31.¹¹⁷ Men siet u in uwe boecxkens veel schaduwen maecken daer ghy teghen worstelt oock mede van veel onnodighe saken na den Waerom vraghen: maer sulcks en doen wy niet, maer ghelooven met ootmoedighe eerbiedinghe alle dat ons de H. Schriftuere klaerlijck voorstelt, met Godes wille ons wel te vreden houdende,¹¹⁸ sonder Godts oordeelen die ons onbegrijpelijck zijn te ondersoecken of te willen weten voorder, als het Godt belieft heeft ons die te openbaeren. Maer u Donteklock wert hier met ernst gevraeght. ¹¹⁹Waer dat het blijckt of waer mede dat ghy bewijst, ende eerst: dat alle sulcx als ghy hier voor seght Geschiet is: en daer na dat sulcx door Gods oordeel, door Gods ordonnantie en door Gods wille gheschiet soude wesen. Waer tuycht sulcks de H. Schriftuere? nergens maer ter contrarie verklaert de selve.

Dat Godt wil dat alle menschen saelich worden. 1. Tim. 2. 4. Tit. 2. 11. Isai. 48. 18. 19. Deut. 5. 29. 32. 28. 29. 1. Joan, 2.

Dat Godt des sondaers doodt self niet en wil, maer dat zy bekeeren ende leven. Eze. 33. 11. Ec. 18. 23. 32.

Dat de soone des Vaders misdaet niet en sal draghen. Jere. 31. 29. 30. Eze. 18. 2. 3. 4. 14. 17. 19. 20.

Dat elck zijn eygen last sal draghen. Pro. 9. 12. Gal. 6. 4. 5. Eze. 18. 20.

En dat elck nae zijnen eyghen: niet eens anders: wercken gheoordeelt sal werden. Mat. 16. 24. 27. Pro. 12. 14. 24. Psal. 61. 13. Eze. 18. 30. Rom. 2. 6. Jer. 32. 19. 17. 10. Exo. 32. 33. 2. Cor. 5. 10. Num. 16. 22. 23. Gen. 18. 23. 24. Joan. 5. 29. 3. Reg. 8. 32.

32. Is dat niet vreemt dat ghy tegen soo menichte van klare sententien en’t algemeyn verstant, ende spreken vande Apostoliche en Prophetische leere soo derft spreken en leerē op u menschelijck dichtē en stellen, en sonder een eenige klare spreuke der H. Schriftueren gelooft wilt wesē? en daer by noch stoutlijck derft seggen. So de tegensprekers, Lasteraers oft nieuwe Pelagianen (so vriendelijck noemdyse die uwe menschelijcke glosen niet konnen toestemmen) Hier mede niet te vreden en

97 De swaricheyt en duysterheyt vā d’erf-sonde.

98 2 A. p. pag. 137. 3. Ant. Ver. a iij. 4 h iiij. a iij. g iij. 5 c ij. c iiij. b j. 6 I 1.

99 Pa. 142. 143. 137. 138. 149. 156. 157. Itē Ant. Ver. H. iij. A. P. pag. 142. 156.

100 Comt in Isa. 43. 10. 54. 13. Heb. 3. 6. Inst. v. 34.

101 Traict de l’authorite du Mag. en la punition des heretiques pa. 144. en 115.

102 Mat. 26. 26. Nota.

103 Ant. Ver. m. 3. e 3. A. P. pa. 152.

104 Ant. Ver. b ij. T. vert. b iij. Ant. Ver. h 4.

105 Nota.

106 Ant. Ver. h 4. 3. en 1. verso.

107 Comt Isa. 43. 10.

108 In u replijck f 24. Ant. Ver. I 1.

109 h iij. Rom. 9. II.

110 A. p. pag. 150.

111 Ant. Verm. 1. I.

112 k iiij.

113 pag. 18.

114 pag. 157.

115 Ant. Ver. g iiij.

116 prou. pa. 45.

117 A. p. pag. 156. 157. 158.

118 Ant. Ver. g iiij.

119 A. p. pag. 152.

[fol.  545v]

zijn dat mense moet laten varen, &c. Seer wel waert dat ghy en uwe hevighe met gesellen dat konden doen: het ware draeghlijcker. Maer uwen naesten in uwe boecken en Predikatien altijt weder op te halen te schelden te vermaecken en te schant-vlecken om datse de harde en sware poincten uwer leere (die ghy niet hebt konnen bewijsen, diemen in de H. Schrift niet en vindt, daerom niet en kan bekennen of gelooven, dat en is niet soo ghy seght die te laten vaeren. Noch het werck van Euangelise leeraers.

33.¹²⁰ Tot al u voorschreven segghen annoteerdy alleenlijck Rom. 5. dat u opinie aldermeest tegen is ende u erf-sonde geheel wegh neemt. Soo hier nae int 58. artijckel uyt u selfs glose sal blijcken. Voordts brenghdy maer een eenige text die ghy noch verandert stellende, Verdoemenisse voor schuldich of onderworpen zijn, ¹²¹en dit noch drayende van aller menschen eyghen sonden ende boosheden waer door alle de wereldt Godt onderworpen of schuldich wordt (daer d’Apostel van handelt) op ende om Adams eene sonde daer van spreeckt. Is dat niet meesterlijck de Schrift ghealieert ende alle menschen den mont ghestopt,¹²² soo ghy in u Antw. opte Christelijcke vermaninghe roemt.¹²³ Want wert alle de werelt Godt schuldich door haer eygen sonden, so en zijn sijt te vooren niet door Adams sonde?¹²⁴ Is dat niet het platte teghendeel van ‘tgene V. E. met het invoeren van die sproke wilde bewijsen?¹²⁵

34. Men siet u arbeyden om de kennisse van een wille ende ordonnantie Godts te vinden buyten de heylighe Schrift, niet teghenstaende V. E. daer teghen wel schrijft soo de daedt daer met accordeerde:¹²⁶ Datmen van de wille Godts niet anders kan oordeelen dan uyt zijn woort. Datmen niet moet ondersoecken de oordeelen Godts voorder als die Godt ghelieft heeft te openbaeren En datmen niet uyt het vernuft maer alleene uyt het gheopenbaerde woordt Godts moet oordeelen. Soo tuycht mede D. Calvijn, ¹²⁷,, Datmen van Gode behoort te vraghen te dencken ende te spreecken int woordt met het woordt ende deurt woordt. ,,

Hier tegen soeckt ghy nae den regel Beze ab eventu van Godts wille en raetslagen te oordeelen, die hy: ¹²⁸Sonder eenige exceptie voor de aldersekerste hout (Quia à posteriore, quod auint Iudicant) ,, want die uyt het achterste soomen seydt oordeelt, ,, segghende: Wy hebben oock bewesen alder vastelijcxste te wesen dese Collectie,¹²⁹ (hoc ita evenit ergo Dei Consilium erat ita hoc evenire) Dat is soo geschiet, daerom wast den raet Godts, dat het soo gheschieden soude. ,, Op dese wijse sietmen u mede sporen nae een wille Godts buyten zijn woordt want ghy seght. ,, De onmondighe kinderen, zijn schuldich voor Godt gheworden deur Adams sonde ende zijn door hem verdorven, &c. wy en moeten niet dencken dat het natuerlijck gheschiet is, dat sulcks over alle hare naekomelinghen ghekomen is, ,, &c. Maer het is veel eer geschiet deur de wille ende ordonnantie Gods, ¹³⁰want hy ’t selve wel hadde konnen verhinderen, hadde hy ghewilt, &c. Dat sulcks gheschiedt is als ghy daer schrijft moest eerst klaerlijck blijcken, eermen wel mach ondersoecken waer deur ende waerom, daer ghy ‘telcken opvalt, met afwijckinge vant rechte gheschille. Ghy seght vrymoedelijck dat sulcks is gheschiet ¹³¹ (maer dit wert niet toeghestemt om datmen nergens en vint) ende seght daer by Deur den wille ende ordonnantie Gods, nu en vintmen niet dat Gods woort erghens ghetuycht van soodanighen wille ende ordonnantie: soo soeckt ghy dan buyten Godts woordt van Godts wille te oordeelen uyt duyster vernuft ende Collectie: maer die is soo onvast als u voorstel. Dat in zijnen grondt aldus staet. Al datter gheschiet, of al dat Godt niet en verhindert, dat gheschiet deur Godts wille ende ordonnantie, het sondighen en afvallen van den Enghelen en de twee eerste voor-ouderen is geschiet, en van Godt niet verhindert ergo is sulcks gheschiedt deur Godts wille ende ordonnantie. Is dit sulcks, hoe mochten die swacke schepselen die Almogende wille ende ordonnantie Godts weerstaen? wat Godt wil en ordonneert moet dat niet nootsaeckelijck ende sonder verhinderinghe werden volbracht ¹³² soo V. E. mette Schrift selve seght. Soo en verhindert Godt oock niet der haedt, nijdt, boosen lusten, tot moort, hoerderije, Afgoderije, &c. ergo gheschiedt sulcken haet, nijt, boose lust, ende moort, &c. deur Gods wille ende ordonnantie? Maeckt ghy soo doende Godt niet een veroorsaecket vant quade ende vande sonde: of gheschieter gheen sonde: ¹³³Siet of ghy dus doende u self int hert berispen van u met-broeder (in u Verantw. opte verma.) niet self byde neuse treckt ende beschuldicht en met eenen betoont, dat ghy vant oude hooghe ghevoelen Calvini dat ghy noch soo prijst: ¹³⁴(Dat het zijne redenen heeft die niet slecht, maer soodanich zijn, die met recht onwederleggelijck moghen werden ghehouden (in schrifte by treffelijcke, gheleerde ende Godtsaelighe mannen achter ghelaten, en op d’eyghenschappen Gods ghegrondet, ,, die niet slecht en zijn maer heymelijck ghehouden moeten werden: ) ,, Daer ghy seght eertijts in gestaen te hebben noch niet al verlost en zijt nochte oock niet van de Absurditeyten ende swaricheyden in u Ant. opte Ver. eensdeels verhaeldt: ¹³⁵naedemael ghy selve bekent dat tot de verdoemenisse geschapen of ghebooren te zijn niet veel en verschilt. Ende van de werckinghe Godts ontrent het quade anders gevoelt ende spreeckt als de heylighe Schriftuere, ende toelatinge Godts vant quaede niet volkomelijck toelaet, volghens desen uwen reghel vant gheschieden of niet verhinderen Godts, maer mette onschriftelijcke meyninghe Calvini en Beze, over een komt, soo ghy onder u handt oock hebt bekent.

35.¹³⁶ ‘Tis wel so dat tegen den wille Gods niet altoos en gheschiet, oock gheen quaet, om dat hy Almachtich is en al doet of beledt dat hy gebenedijt wil doen ofte verhinderen: Soo ist mede waerachtich dat met en deur den wille Godts, het goede gheschiedt, en gheen quaedt om dat hy goedt is, en gheen boosheydt en wil. Maer buyten of sonder de wille Godts gheschiet het quade ende de sonde. In dit niet willen of toelaten Gods is der redelijcker schepselen vryheyt, van sondigen, oft niet sondigen, gelegen. So V. E. dit wel hadde verstaen, ghy en sout het onvermijdelijck ende nootsaeckelijck sondigen soo niet drijven: nochte oock, uyt’t niet verhinderen Gods, nochte uyte geschiedenissen

120 Art. 58.

121 Rom. 3. 19.

122 g iiij.

123 Ose. 7. 13. 9

124 Ro. 5. 12.

125 Isa. 53. 6. Gen. 6. 12. Eph. 2. 2. 3.

126 Ant. Ver. f ij. A. P. pa. 152. en voor a vj.

127 Ant. Ver. f ij. Insti vj. 6

128 Sycop. pag. 43.

129 47. Ant. Pre. pa. 57.

130 Nota.

131 Ant. Ver. 1 ij.

132 Psa. 135. 6. Iob. 23. 13. Ant. pre. pag. 8.

133 h 1.

134 c iij. g iij. T. Vert. a iij. A. p. a vj.

135 c iij. h iij.

136 Psa. 135. 6. Iob 23. 13. Isa. 46. 10. Psa. 106. 1. 135. 3. Psal. 5. 5. Mat. 7. 18 Iob 34. 10. Iere. 19. 5 Isa 65. 12 66 4.

[fol.  546r]

of niet gheschieden gheen wille Godes soecken buyten zijn woort, die de openbare wille Godts contrarie is, Soo ghy oock noch naecktelijck doet teghen dees naevolghende en andere menichvuldighe klaere spreucken der H. Schrift.

Ick leve seyt de Heere God, ick en wil den doot vandē ongoddelijcken niet, maer dat de ongoddelijcke hem bekeere van zijnen wegh ende leve. Eze. 33. 11. 18. 23.

Maer God doet lanckmoedelijck om uwē wille, niet willende datter eenige souden verloren gaen, maer dat zy alle souden tot penitentie weder-keren. 2. Pet. 3. 9.

Want dat is goet ende aenghenaem voor onsen Salighmaecker Godt die wil dat alle menschen souden saligh worden ende tot kennisse der waerheyt komen. 1. Tim. 2. 4.

36.¹³⁷ Hier tegen strijt u volgende schrijven, ende eerst in uwe Antw. op de predestin. ¹³⁸Om dat veel ongheloovighe niet en bekeeren so en kan niet geseyt worden Gods wille te zyn, dat alle menschen saligh worden, ende noch in u Antw. opte Verm. ¹³⁹ Nu ist kennelijck dat het Godt niet belieft en heeft: want haddet Godt belieft het soude oock dadelijck also gheschiet zijn, ende noch, Ten belieft hem niet het ghelove ende bekeeringe te geven, ,, sonder de welcke zy niet saelich en konnen worden, ,, Hier hoortmen u naeckt uyt spreken tegen de klare spreucken der H. Schriftueren, ende niet alleen een andere, maer een contrarie wille Gods soecken uyt het niet geschieden, rechts of het gheven vant geloove konde geschieden sonder aennemen oft selve te ontfangen. De aengheboden gave ende voorkomende genade kan henluyden van Gode (door of sonder ordonnaris middel) ¹⁴⁰wel voor ghedraghen en aengeboden oock by den menschen gheweyghert en verstooten werden. Doch’t schijnt dat ghy den menschē liever hebt te ontschuldigen: dan haer vryheyt, vermogen of middel toe te laten tot hare bekeeringhe, maer daer teghen en schroomdy niet Godt toe te schrijven, dat tegen de natuere van zijne lieve milde goetheyt, rechtvaerdicheyt ende de klare tuychenissen der H. Schriftuerē strijt, als te weten. ¹⁴¹Dat de verworpene niet geroepē werden, of niet krachtelijck, waer door zy haer niet bekeeren of niet gelooven konnen, en dat God den verworpenē Christum laet predicken tot verswaringhe van hare verdoemenisse, om datse de aengeboden genade Gods verwerpen. Die in haer vermogen niet en is aen te nemen door de verdorvenheyt haerder natuere buyten haer toe-doen of schult haer opgekomen. Eyndelijck: Dat Godt voorghenomen heeft haer’t gelove ende de bekeeringe niet te geven, ¹⁴²waer uyt weet ghy dat: uyt uwen voorschreven onsekeren regel vant geschieden oft niet geschieden: opentlijck noch affirmerende tegen Godts woort: (Van dat hem Godt ontfermt over alle zijne wercken ende alle menschen tot hem roept ende noot) Segghende, Dat hem ghebreeckt aen den wille Godts dat hem niet en belieft over sommighen te ontfermen, &c. Ende dat sommighe van henluyden tot kennisse Christi ende salicheyt gheroepen sullen werden, en datse sonder soodanighe roepinghe niet ghelooven konnen. En datter hedendaeghs Heydensche volckeren genoegh in de werelt zijn, die inde schaduwe des doots sitten ende den welcken het licht des Euangelijs noyt en is opgegaen, ¹⁴³soo datse tot de salicheyt niet werden geroepen, segghende noch in u schriftelijcke Predestinatie. ,, Wy besluyten dat niemant gelooven en salich worden en kan of hy moet Iesum Christum, te weten zijn persone en̄ officie te voren kennen ende verstaen. ,, ¹⁴⁴Daer tegen seghdy wederom in uwe Antw. opte Verm. Sommighe kinderen worden in Christo de salicheyt deelachtich sonder middel des uytterlijcken geloofs ofte der bekeeringhe, ¹⁴⁵Ende in u Antw. op de pred. Dat de kracht van de belofte Godts aen gheen middelen hanght (op Acto. 27. 30.) en dat Godt die sonder middel wel kan uytrechten. Kan God mede de salicheyt der onnosele kinderen ende van andere volckeren en vroome Heydenen niet wel uytrechten sonder de uyterlijcke ordinaris middelen van uytterlijck predicatien Historiale kennisse, kerck-oeffeningen, ende dierghelijcke? of soude Godt de Heere nu int vrije gheestelijcke rijcke Christi, daer aen nu meer ghebonden zijn, als ten tijden des uytterlijcken Israels ende Jodendoms? ¹⁴⁶Ist dan niet een al te vrymoedighe curieusheydt uyt het ontberen van eenighe ordinaris middelen, uyt het geschieden of niet gheschieden van Godes doen ende Heylige wille, buyten en tegen zijn woort te oordelen in so wichtighen sake, als daer is de salicheyt ende verdoemenisse der menschen? Waer is u of yemant sulcks van den Heere bevolen? Mat. 7. 1. 1. Cor. 4. 4. Mat. 13. 29. 30. Luc. 6. 37. Jac. 2. 13.

37. En op dusdanighe uwe wijse haeldy mede voort eenige strenge exempelen van ellendicheden of vroech sterven der jonge kinderen van boose ouderen, dien sulcks ten goeden is opghekomen, alsoo zy wech gheruckt zijn eer hare sinnen zijn verargert deurt navolgen haerder ouderen boos leven, &c. Des niet aensiende nochte mede niet dat God by wijlen de kinderen wonderbaerlijck behout, ¹⁴⁷en dat int vergaen van Chore de kinderen met hen ouders niet en zijn versoncken (soo ghy qualijck seght) maeckt ghy hier over een straffelijck en generael besluyt segghende: So en salt dan niet swaer wesen te gelooven, &c. ¹⁴⁸Dat eenighe van die (te weten Christen kinderen) salich ende eenighe verdoemt werden, hoe wel wy niet en konnen nochte behooren daer van te oordeelen. (waerom doedijt dan? Dat ghy niet en behoordt te doen nochte en kont doen?) ¹⁴⁹ Maer Godt zijn verborghen oordeelen die onbegrijpelijck zijn te bevelen. ,, Sonder de verborghen oordeelen Godts te ondersoecken. ,, Hoe ghy nae dit u selfs segghen doet konnen de lesers uyt het weynighe dat hier verhaeldt is en noch breeder van u al te vry veroordeelen uyt uwe boecxkens oordeelen.

38.¹⁵⁰ Ghy schrijft in u Antw. op de Pred. Het ghevoelen van u met-broeders te zijn (daer van ghy oock niet vry en schijnt) Dat Godt de afvallighe Enghelen heeft verlaeten waer deur zy ghevallen zijn. ¹⁵¹ Dit en getuycht de H. Schriftuere nerghens, maer wel dat Godt vant goede niet en berooft den ghenen die onnooselheydt wandelen. Dat Godt zijne gaven niet en berouwen en dat Godt niet en verandert als een mensche. Ende nademael buyten God geen vermogen nochte goetheyt altoos en is, hoe waert moghelijck dat de Engelen daer van verlaten, goet of staende souden moghen blijven? Soo een moeder haer kint dat sonder haer niet staen

137 Pag. 111.

138 1 1.

139 Ant. Pre. pag. 103. 120. 124. Ant. Ver. k 1.

140 Mat. 23. 37.

141 T. Ver. b iiij. c. 1. A. P. 103. 106. 107. T. Ver. d iiij. e. 1. Ant. Ver. I iij. K iij. A. p. pag. 103.

142 Ant. Ver. I iiij. Psal. 145. 9. 108. 5. Sap. 11. 24. 27. Rom. 11. 33. Mat. 11. 28. 22. 9. Mar. 16. 15. Ant. Pr. pa. 103.

143 Ant. Ver. I iij. K ij.

144 e ij.

145 Pag. 19. 2 Cor. 9. 8. 9. 11.

146 Psa. 19. 5. Rom. 1. 19. 20. Tit. 2. 11. Siet Muf. in Gene. cap. xviij. verso. 24. Bulling. Dec. 5. ser. vij. Augusti. De livit. Deut. xviij. boeck 47 cap. Sap. 4. 11. 12.

147 Nu. 26. 11.

148 Ant. Ver. I. 1.

149 I ij.

150 Voorred. a v.

151 Psa. 83. 13 Rom. 1 1 29. Ps. 109. 4 1 Reg. 15 29. Iac. 1. 17. Num. 23. 19.

[fol.  546v]

noch gaen kan op een spitse voor een afgront stelde, wegh gaende dat verliet: soude soodanighe moeder niet oorsaecke wesen van des kints val ende verderven. Nu seyt de Heere al waert dat een moeder haer kint so mochte vergeten, dat hy ghebenedijt (die d’eeuwighe liefde is) sulcks niet en sal doen.

¹⁵²En so de menschen die quaet zijn hare kinderen goet doen, dat Godt die goet is sulcks veel meer sal doen. Is Adam dan mede soo ghevallen deur dat Godt hem heeft verlaeten, als de Enghelen wie anders als Godt sal dan oorsaecke zijn van der Engelen en Adams sonde ende verderven?

¹⁵³ Wederom spreeckt ghy hier teghen (in de voornoemde Antw.) ,, Dat Godt gheen andere en verlaet noch straft dan die hem eerst hebben verlaten, ende deur de sonde oft onghehoorsaemheydt haer selven den toorne Godts ende de verdoemenisse hebben onderworpen. Soo dat haer oordeel in alle manieren rechtvaerdich is ende wel verdient. ,, Dit u seggen komt over een mette H. Schriftuere, maer is strijdich met u voorgaende segghen, en met uwe leere van de predestinatie ende erf-sonde. Want verlaet noch straft Godt gheen andere dan die hem eerst hebben verlaten en deur de sonde ofte onghehoorsaemhaeydt haer selven de verdoemenisse hebben onderworpen, &c. soo heeft Godt so weynich de kinderkens eer zy ghebooren, als de Enghelen of Adam eer zy ghesondicht hadden verlaten, of gestraft met een verdorven natuere en eeuwighe verdoemenisse. ,, Alsoo het soo weynich met de gherechticheyt Gods over een komt, dat hy (God) yemant die selfs niet dadelijck gesondicht hadde om Adams sonde ende val met de verdoemenisse soude straffen: als dat hy yemandt, die noch niet ghesondicht hadde, sonder te sien op de (haer selfs dadelijcke) toekomende sonde tot de verdoemenisse van te vooren soude ordonneren. ,, ¹⁵⁴Soo V. E. selve schrijft, ‘t welck uwe Erf-sonde ende erf-straffe al mede teghenspreeckt ende vernielt. Soo seydt oock T. Beza (si vitiosum creasset juste non potuisset opus suum condemnare) ¹⁵⁵SooGodt den mensche ghebreckelijck hadde gheschaepen, hy en soude zijn werck niet rechtvaerdelijck hebben moghen verdoemen: nu houden wijt met u seer alleens bedorven gebooren of geschapen te werden, hoe souden dan deser bedorven ghebooren kinderkens, oordeel der verdoemenisse rechtvaerdich en wel verdient konnen zijn? Neen Godt (seyt Augustinus) en mach niemant sonder misdaet zijnde, verdoemen, over mits hy rechtvaerdich is.¹⁵⁶

39. Siet dus vintmen van Adams val en sonde, der natueren verderf ende verdoemenisse, oock van de straffe schult ende oorsaecke van dien doorgaens in u boecxkens, soo vreemden maniere van spreecken en soodanige nieuwicheyt van woorden, dat de ghene die ghewoon zijn de H. Schriftuere te lesen u gheensins en konnen toestemmen, te min noch om dat het eene soo teghen het ander strijdt, dat het gheen teghen-spreecken meer en behoeft, soo boven’t voorgaende noch aen dit weynighe sal blijcken. Want ghy schrijft, dat de twee eerste menschen alleen schuldich zijn in den val ende verdoemenisse, Item de oude Confessie Anno 1566. ghedruckt. ¹⁵⁷

¹⁵⁸ Hier tegen seghdy wederom: Dat de gantsche schult van der verworpen verdoemenisse ende ongeloovicheyt, waer door de selve verswaert wert, alleene is by ende van henluyden. ¹⁵⁹Antw. opte Verm. Item opte Pred. pag. 103. 106. 107. en so D. Gomarus verklaert. Dat de menschen niet konnen ghehoorsaem door haer eyghen schult ende val in Adam.

¹⁶⁰ Daer teghen seghdy, Dat Adams val en overtredinghe oorsaecke is, niet alleen van hare verdoemenisse, maer oock van haer ongheloovicheydt waer door zy te swaerlijcker verdoemt werden.

¹⁶¹ Soo voordts gaende seghdy: Dat de verdervinge onser natuere door Adams sonde geschiet, proeve pag. 18. Antw. pre. pag. 157. ,, en dat de twee eerste menschen door vrywillighe onghehoorsaemheydt hebben overtreden, en daer door haer selven met alle hare nakomelinghen het gantsche menschelijcke gheslachte verdorven ende den eeuwighen doodt hebben onderworpen, ,, Ant. Ver. ¹⁶²

¹⁶³ Neen seghdy wederom, De menschen hebben haer selven in het verderf ghestooten ende daer inne geworpen. Daer zy (alle menschen) haer selven in ghestooten hebben. Inde nieuwe Confessie ghealieert in u Ant.

¹⁶⁴ Wederom veranderende schrijfdy. Daer inne zy sich selven door haer eyghen vrije wille ende schult souden stooten, in u Antw. opte Verm. ¹⁶⁵Dit is schriftmatich maer dan en moestmen alle menschen gheen noodtsaeckelijck sondighen en gheen schuldt op legghen nochte de kinderkens of yemanden verdoemen voor datse haer selven door haer vrywillige overtredinghe en sonden (als Adam) in verderf ende verdoemenis brenghende of stooten. Adams sonde of verderf is hem self niet aengebooren, maer door zijn vrije eygen werckelijcke sonde in hem ghekomen, mocht het also in Adam komen, het mach mede alsoo in ons komen. Macht dan oock door een ander wijse (dan aengheborentheyt) in ons komen, wat helpt het dan tot bewijs van aengheborentheyt, te segghen het is in ende by ons. Opte spreucke (Joan. 8. 44.) ghy zijt uyt uwen Vader den Duyvel seyt Augustinus, ¹⁶⁶wy hebben den Duyvel gehadt tot een vader, niet dat wy uyt hem ghebooren zijn, maer om dat wy sijn boosheydt naevolghen, So oock met Adam niet door geboorte, maer deur navolginge. Ghelijck als de kinderen Israels deur navolginghe van Jeroboams sonde, die heur eyghen sonde maeckten (niet teghenstaende daer duydelijck by staedt dat hy’t volck dede sondighen, ‘twelckmen niet en leest van Adam, dat hy daer door alle menschen doet sondighen.) Alsoo maecken wy oock door naevolginge Adams, zijn sonde ons eyghen sonde Oze. 6. 7. Rom. 5. 12. ende wert niet te min de sonde Jeroboams en Adams ghenoemt, overmidts zy d’eerste waren, die sulcken sonde in de werelt brochten, ende anderen deur heuren voorschriften mede deden sondighen en sulcks zy van hare vaderen gheleert hebben seyt de H. Schriftuere en niet soo ghyluyden seght door aengeborentheyt. ¹⁶⁷Neen de hoovaerdye (de wortel aller sonde) en is den mensche niet ingheschaepen, noch de gramschap den gheslachte der vrouwen. Spr. 10. 22. maer hebben ghelijck Adam het verbondt Godts overghetreden, Oze. 6. 7. en dat is gheschiedt veel Jaren en zy hebben misdaen die in de stadt woonden in alles doende gelijck Adam gedaen hadde ende alle zijn Afcomste. 4. Esdr. 3. 25.

152 Isa. 49. 15 Luc. 11. 11.

153 Pag. 148.

154 Ant. Ver. h iij.

155 Sycoph. Pag. 77.

156 Cont. Iul. pela. lib. iij. ca. 18.

157 Ia. Ant. Ver. I. 1. k. iij.

158 art. 16. Neen.

159 k iij. Verclaringe pa. 31.

160 Anders om.

161 40. Ia.

162 l ij. I. h ij.

163 Neen. Ant. Ver. l ij. e I. l iij.

164 Ver. Tes. a. 2. F. Goma. vercla. pa. 10. anders om.

165 d I. h ij.

166 De temp. ser. 86. Tom. x. fol. 170. I Item expos. in Evang. Ioā. cap. viij. tract. 42. 3. Reg. 14 16. 15. 26 30. 34. 16 19. 26. 22. 53.

167 Iere. 9. 13 11. 10. 14 20. 44. 8. 9 Eze. 20. 30. 24. Mat. 23. 30. 31. 32 Luc. 11. 48. &c.

[fol.  547r]

moesten zijt noodtlijck uyter natueren doen, soo is dese beschuldinghe vergeefs. Sijn zy overtreden of gevallen, so moeten zy te vooren eerst binnen de limiten eer zy vielen als Adam geweest ende gestaen hebben. Soo is dan der menschen verderf ende verdoemenis niet uyt Adam veel min uyt Godt, of zijne ordonnantie om Adams sonde, maer eygentlijck uyt haer selven, door hare misdaden en̄ sonden. So de H. Schrift over al getuycht Oze. 13. 9. Isa. 53. 6. 59. 2. Eze. 33. 9. Rom. 5. 12. 14. Jere. 55. 23. 24. 25. 31. 29. 30. ¹⁶⁸ Deur dat alle vleesche zijnen wegh op aerden heeft bedorven. Mach yemandt verderven ‘tgeen te vooren was bedorven? waeren alle menschen door Adams werck in den Paradijse verdorven, hoe ist moghelijck dat de mensch hem selven hier op ter aerden soude hebben mogen verderven. Soo seyt de heylige Schrift mede dat de sonde den doot baert Jac. 2. 17. ende dat de gene die sondicht om en in zijn sonde sterven sal Eze. 3. 20. 33. 12. 13. 18. 20. Rom. 8. 13. 5. 12. Pro. 11. 19. 19. 16. Soo komt de Doot door smenschen afkeer van Gode, die het leven is van des menschen ziele. Sijn wy al doot door Adams sonde hoe konnen wy sterven door ons eygen sonden? en waerom wert ons de doodt noch ghedreycht? ¹⁶⁹

41. Men moet (seghdy) dencken dat het niet sacht en is dat Godt alle menschen in Adam heeft aenghesien, en om zijn sonde wille den doodt ende verdoemenisse heeft onderworpen.

Hier tegen schrijfdy alle menschen hebben in de twee eerste menschen ghesondicht waer door zy al’t samen den eeuwighen door onderworpen zijn (ergo niet om of door Adams sonde) ,, En hare verdorven aert en natuere diese van hen selven hebben. ,, Soo en hebben zy die niet van Adam. Soo zijnse oock al geweest eerse waren, soo zy van hen selven hebben ‘tgene zy geworden zijn (so ghy over al segt) door de gheboorte. Hebben de menschen dan haer selven ghemaeckt? of veel eer hem selve voor haer gheboorte mismaeckt? Neen seyt de Psalmist, Godt heeft ons ghemaeckt en wy niet ons selven. ¹⁷⁰

Wederom seghdy: Dat alle menschen alt’samen ghebooren zijn tot de verdoemenis, diese van weghen hare sondige gheboorte waerdich zijn. Dit is mede vreemt? want het baren is des moeders werck, valt dat sondich dat is haer en niet des onnooselen kints schult. Wat kan dat daer met verdienen of waerdich zijn, dat het wel of qualijck ghebooren wert? werden de kinderkens ghebooren, soodanighe schepselen en miserabele persoonen zijn ghenesens en helpens, niet straffens of verwerpens waerdich nae’t ghemeen oordeel der menschen, ende wet der natueren. ¹⁷¹

Wy en verdienen niet als wy al schoon self begeeren willen ontfangen ende doen’t goede in Christo, hoe souden wy dan aen het quade (dat ons door Adams doen buyten ons begeerte wil ende werck in ons komt) schuldich zijn en de verdoemenis verdienen of waerdich konnen zijn.

42.¹⁷² Ghy seght dat alle menschen in de twee eerste menschen ghesondicht hebben ¹⁷³ (waer dat, zy moesten nu al veel meer ghesondicht hebben in soo ontallijcke menichte van sonden der sondaren, daerse al t’samen van ghekomen zijn.) Maer de Catechismus seydt: Dat de menschelijcke natuere gesondicht heeft. Wederom seyt V. E. mette H. Schrift Dat Adam en Eva’t gebodt Godts overtreden en dat die ghesondicht hebben, ¹⁷⁴wat salmen hier ghelooven? of is Adam, de menschelijcke natuere, en alle menschen, een dinck en’t selve? wie kan dat toestemmen?

43.¹⁷⁵ Men sondicht niet sonder beweginghe. Een maeght int velt verkracht, wert haer tot gheen sonde ghereeckent Deut. 32, 15, 16. Is dit gheen sonde in haer eyghen lichaem gheschiedende sonder bewillighen, hoe veel min de sonde Adams buyten ons lichaem bewillighen of toedoen gheschiedende. ‘Tghene daer door yet geschiet ende niet daer in sulcks geschiet is oorsaeckt des geens datter gheschiet, en daer over alleene schuldich. ¹⁷⁶Is de verdervinge vande menschelijcke natuere ende de Verdoemenis aller menschen, niet door de naekomelinghen Adams (die doen niet en waeren niet altoos lijden of ghedoogen, veel min yet doen, dencken, spreken toestemmen sondigen of quaet doen konden) deur Adams sonde veroorsaeckt (so ghy over al seght) soo zijn de naekomelinghen Adams immers daer in onschuldich, ende de twee eerste ouders alleen schuldig. V. Swinglius die dese vreemde sonde seydt alleen een sieckte of besmettinge te zijn, seyt datse geen sonde en is, daer schult aen is clevende: Overmidts die schult voort komt uyt het werck des gheens die misdaen heeft, Wilhelmus Parisiensis leert dat het kindeken derhalven niet en is te beschuldighen, noch te straffen. Hoe seyt hy, is yemant te beschuldigen van’t ghene hy niet en doet, noch te ghedaen en heeft? ymmers om’t ghene hy zijns onwetens ende onwillens lijdet Ruard. tom. j. fol. 58. Ende werden mitsdien d’onnosele kinderkens (men moetse segghen onnoosel te zijn die noch niet ghesondicht hebben) ghestraft met eeuwige verdoemenisse om eens anders sonde ende schuldt en moeten alsoo dragen eens anders last ende haer voor-ouders misdaet, tegens de klare ghetuyghenissen der H. Schriftueren, welcke voor-ouders hen selfs al vergeven is als zy gheloofden. En soo wert de recht-schuldige vry gesproken en d’onschuldighe menichte gestraft dat voor Godt beyde een grouwel is Pro. 17. 15. Dit dichtmen beyde van God, dat hy soude doen, daer hem van grouwelt.

Daer en teghen om d’Erf-schuldt en erf-straf wat schijns te gheven, soo arbeytmen seer om den menschen wijs te maken, als of sulcks waere niet om en door eens anders (dats deur der twee eerste voor-ouderen misdaet en schult) maer door haer eyghen selfs sondighen in Adam. Waer door het valdt dat men niet en ontsiedt onstichtelijck het een teghens het ander. Jae teghen natuere, redene, en Schriftuere te spreecken. ,, Ende dit zijn de vruchten van de dertelheydt ofte veel meer stoutigheydt des menschen verstandts alsmen Godts woordt op een zyde stellende, daer naer te wercke wil gaen, ende volghen ‘tghene ons dat selve raedt ofte in-beelt. ,,¹⁷⁷ Soo ghy in u Antwoorde opte Predestinatie wel seght waer’t soo wel by u gheappliceert.

44. Want de H. Schriftuere tuyght mede naecktelijck dat de kinderen eerse geborē zijn

168 Gen. 6 12 Eph. 2. 1. 2 .3. 5. Ar. 47.

169 Gen. 3. 8. 2. 17. Luc. 15. 24. Isa. 59. 2. Ez. 18. 20. Deut. 30. 20. Mat. 4. 4. Ia Ant. Ver. l i. Neen h iiij. iij. l iij. k iij.

170 Psal. 100. 3. 4. Anders om. Ant. Ver. k iij.

171 Levit. 19. 14. Deut. 27. 18.

172 !a. h iiij.

173 Neen.

174 1 ij. Gen. 2. 16. 17.

175 August. v lib. 12. b. c

176 Citra ascensionē peccatum nullum D. F. Iunius de peccato primo pag. 75.

177 Pag. 144.

[fol.  547v]

goet noch quaedt konnen doen, en gheboren zijnde geen onderscheyt daer van en weten, en so ghy selve seght in u Ant. opte Verma. Godts ghebodt niet en hebben overtreden. ¹⁷⁸ So seydt Hieronimus, De ziele so langhe zy in de kindtsheydt is d’erf-sonde want de ziele der kleyne kinderen is van alle affecten of passien vry.¹⁷⁹ Den selven noch op Actor. 10. 13. 28. (staet op Petrus slaet doot en eedt) seyt hy: met welck segghen bethoont wert, gheen mensch na de nature besmet te zyn. ¹⁸⁰

Hoe soude dan de gene die niet en is, noch geen wesen of leven heeft yet doen, misdoen, sondighen, of yet verschulden konnen? Des al niet teghenstaende. Vraeght ghy (niet de H. Schrifture) Ofse niet en gelooven dat alle menschen in de twee eerste menschen ghesondight hebben, en daer door den tydelycken en eeuwigen doodt onderworpen zyn. ¹⁸¹ Daer by doende dat sulcks de leere der kercke is. ¹⁸²Dat qualijck is te gelooven: Wat qualiteyt V. E. (die geen Predicant nu, noch Doctor en zijt) by de kercke hebt om sulcks al te seggen als V. E. doet, en weten wy niet, maer achten dat het met uwe boecxkens soude moghen gaen, als met Nicasius vander Schuyrens institutie en anderen dierghelijcken en dat u de kercken ‘tselve geen ghestant doen of daer van danck weten sullen. Hoe ghy dit sult nemen, salmen vernemen, hoe wel ghy gheen reden hebt om ‘tselve yemandt qualijck af te nemen: Want so ghy int openbaer voor den volcke al wilt en mooght segghen dat u goet dunckt, sonder bewijs of tuyghenis der H. Schrifturen: waerom en soudemen u daer over niet mogen vermanen? Daer van naecter verklaringhen, bewijs of verbeteringhe af eysschen?

45. Indien Godt alle menschen (seghdy voorts) in haere verdoemenisse hadde laten blijven, sonder hem over yemandt te ontfermen (gelijck hy gehandelt heeft met de quade verworpen Enghelen:) daer en soude gheen reden noch oorsake zijn om God van ongherechtigheyt te beschuldigen. ¹⁸³Alst en soude, ofte oock noch niet en is, alsmen vande Godlijcke oordeelen ende straffinghen, niet en spreeckt noch oordeelt dan na de rechtvaerdigheyt en̄ oordelen Gods ons in zijn woort geopenbaert. Dat is soo God alle menschen in haere verdoemenisse door haer self vrywillige sonde verschult als de quade Enghelen hadde laten blyven: maer nu ist heel anders als mette Engelen volgens uwe leere: dat alle menschen buyten haer toe doen of schult ‘tverderff ende de verdoemenis onderworpen zijn om der twee eerste voor-ouderen eenighe sonde. Of ist mede soo mette verworpen Enghelen? zijn die al te samen om den val van eenen Engel of twee mede verdoemt? of hebben de gevallen Engelen kinderen of nakomelingen welcks nature door haer sonde mede is verdorven, daer door zy noodtsaeckelijck de eeuwighe verdoemenis onderworpen zijn. So ghy van alle Adams onnoosele nakomelinghen leert. Is dit niet: Soo heeft de straffe ende verdoemenisse van de Duyvelen verworpen Enghelen (die elck door haer eyghen vry-willige en moet-willige daet hebben gesondight en hel-schuldigh zijn gheworden) de meeste ongelijckheyt met Adams na-komelinghen ende kinderen, die van arger conditie als de Duyvelen buyten haer schuldt of toe doen tot de verdoemenisse gheboren werden, alleen om Adams eenighe sonde, so ghy leert.

46. Dat de quade Engelen (die ghevallen zijn) gestraft werden om haer eygen sonde, diese hadden moghen laten, is nae de rechtvaerdige en̄ geopenbaerde oordeelen Gods, seer wel te verstaen ende te begrijpen: Maer dat de onnoosele kinderen ende ‘theele menschelijcke gheslachte om der twee eerste ouderen val, sondigh, schuldigh ende strafbaer souden wesen met eeuwighe verdoemenisse (so ghy seght) ¹⁸⁴ Is na de rechtvaerdighe oordeelen Godts uyt desselfs woordt niet te begrijpen, en onmogelijck om te verstaē, want dat opentlijck het teghendeel leert. Waer door sulck uwe leere niet alleen heel swaer (so ghy schrijft) ¹⁸⁵maer onmoghelijck valt om te bekennen ende te ghelooven, voor den genen die een redelijck verstandt heeft, en in de H. Schrift maer een weynigh is gheoeffent. Dies staet u te bedencken of ghyluyden soo doende (als ghy seght) veel Menschen niet self van’t Avondtmael en hout: ¹⁸⁶als ghyluyden haer sodanighe harde Leere, teghen de natuere ende de H. Schriftuere strijdende, afvordert te ghelooven, die zy oock niet en konnen verstaen, en met geen goet geweten bekennen.

47. Maer d’eerste voor-ouders (seghdy)¹⁸⁷ qualijck huys ghehouden hebbende zyn gefaelgeert, ende hebben daer door alle hare naekomelingen bedorven. Dese onghelijcke gelijckenisse doet niet altoos tot bewijs, maer is daer meer teghen. Want gheen naekomers der ghenen die in tijdelijcke goederen faelgeren daer door so verdorven werden, als ghy van Adams nakomelinghen leert, die ghy seght (door Adam) niet alleen ghewondt of sieck maer doodt, niet hart-hoorende maer gantsch doof, niet by of qualijck siende maer heel blint, in summa van alle goet ende middelen geheel ende al berooft, heel quaet ende bedorven te zijn: ¹⁸⁸Daer en tegen en ontbreken de kinderen van de ghefaelgeerde gheen middelen, ende gheraecken dickwils beter voort, oock tot een deughelijck eerlijck leven en saligh sterven, als de kinderen der gener die veel tijdelijcke have en eere van hun ouders erven of op-komen, wat gelijckheyt heeft dit dan met u leere van Adams verderf? Hier teghen gheve ick V. E. te bedencken de volgende ghelijckenisse beter als de uwe, tot verklaringhe van dese uwe leere dienende.

48. Neemt dat een Koningh yemant verbode op eenen boom te klimmen met dreygemente, dat hy zijn been breken, en al zijn levē hincken soude, dit soude niet vreemt luyden, want hy sulcx hadde mogen laten. Maer so de Koningh oock dreyghde, dat alle desselfs onnoosele af-komste de beenen mede gebroken, en dien volgende al’t leven deur gestraft soude werden met noodtsaeckelijck hincken. Sal dit niet elck vreemt duncken? Maer so de Koningh dees onschuldige hinckers, dus van hem gestraft (om haers Vaders misdaet) daer en boven een wet geeft, ende haer beveelt alle haer leven ‘thincken te laten en̄ recht te gaen (dat haer onmoghelijck is) op lijf-straffe, wie sal sulcks niet hart jae voor wreetheyt en de meeste tyrannie houdē? Maer wie sal dit hincken (al wert het haer verboden) voor sonde, en haer om’t niet recht gaen, beschuldigen konnen? niemant zy oock self niet,

178 Ro. 9 11. Deut. 1. 39. Ioan. 4. 11 1 j.

179 Tom. v. fol. 198. a Itē Chrysostom. 9.

180 Tom. v. fol. 356. Epist. xj. ad Augu.

181 Tom. ij. fo. 10. in Peccatum hoc nec dictū nec factū nec cogitatū quide est (ergo nullum.)

182 Bul. Dec. iij. fer. 10 Ant. Ver. h iiij.

183 A p. pag. 152. 158.

184 Ant. Ver. g iiij.

185 1 j.

186 Artic. xxviij.

187 Ant. Ver. k j.

188 Art. 40.

[fol.  548r]

Ia haer eygen Conscientie sal hun ontschuldigen. Al dit en noch arger dichtmen van den Lieven, goeden, ende barmhertighen Godt met sulcke erf-sonde, erf schult en erf-straf, om der voor-ouderen eenighe sonde, die zy deden in’t eeten van den verboden boom, ‘twelck zy: en niet hare nacomelingen, hebben mogen laten, daerom zy en niet hare nacomelingen alleen schuldigh zijn. ¹⁸⁹Die werden nochtans, sonder dat Adam sulcks ghedreyght is, daerom, so ghy leert, van Gode ghestraft mette eeuwighe verdoemenisse, ende een verdorven nature, die steets tot alle boosheydt is gheneycht, oock God en den naesten te haten, ¹⁹⁰,,sulcks datse niet dan slimme ganghen, niet recht gaen,, , niet geloven of eenich goet doen, ¹⁹¹Jae niet anders dan wederstaen konnen, en de aengheboden ghenade Godts verworpen, al ‘twelck een straffe is (soo ghy seght) om Adams sonde. ¹⁹²Nu beveelt God, na u seggen, dat dese die met sulcken verderf en ellendigh hincken dus ghestraft zijn? daer en boven, datse al’t leven deur recht sullen gaen ghelooven en goet doen, dat haer onmoghelijck is, en dat wederom op eeuwighe verdoemenisse of verswaringhe van dien. ¹⁹³

Sulcks dat der eerster voor-ouderen val en overtredinghe, (soo ghy seght) de rechte oorsaecke niet alleen is van hare verdoemenisse, maer oock van haer ongheloovigheyt, &c. waer door zy te swaerder verdoemt werden. Soo dat hare verdoemenis ende straffe die haer van Godt om Adams sonde is opgeleyt verswaert wert, ¹⁹⁴om’t ghedooghen van dese eerste straffe over welcke ¹⁹⁵Godt noch schrickelijck soude verthoornen, niet tegenstaende zy die, om Adams sonde nae Godts wille dragen ende lyden moeten: waer door haer wederom een swaerder straffe opgheleyt werdt. Wie hoorde oyt ongerijmder sake? Wat rechter soude yemanden om’t lijden van soodaenighe straffe als hy hem heeft op-gheleyt noch meer straffen verderven en quellen? niemandt al waer’t oock om haer eyghen selfs meest misdaet ende schult.

¹⁹⁶ Maer Godt (seghdy) en heeft in’t gheven van zyne Wet niet ghesien op’t vermoghen dat de menschen nu hebben maer op die kracht, diese inde scheppinghe ontfanghen, ende door Adams sonde verlooren hebben. Maer dusdanighe glose werdt ontkendt, om datmen die nerghens en vint, en datse strijdigh is teghen d’eenparighe tuychenissen der H. Schrifturen. Want de wet der gheboden Adam niet en is gegeven maer zijne nacomelingen. Op welcks vermoghen Godt also heeft ghesien dat hy gebenedijt, van elck liefde eyscht uyt gheheelder herten, zielen, crachten ende verstant, &c. Luc. 10. 27. Marc. 12. 30. Ende niet boven yemants vermogen. Sulcks dat Godt veel eyscht van die meer ende minder van die min hebben ontfangen en deur Godes genade vermogen betoont dit, dat God op’t vermoghen van zijne swacke schepselen niet ghesien soude hebben, of veel meer dat V. E. al te weynigh daer op gelet heeft.

Matt. 25. 15. 1. Cor. 3. 1. 2. 10. 13. Deut. 30. 11. 14. Prov. 24. 11. 12. Jac. 4. 17. Joa. 15. 24. Isai. 5. 4.

Luc. 12. 48. Matt. 11. 24. 12. 41. 42. Num. 14. 22. Hebr. 5. 12. Marc. 8. 17. 18. 19. 20. 21.

Matt. 25. 22. 23. 19. 8. Luc. 21. 2. 3. 4. Num. 26. 2. 9. 13. 14. 29. 30. Levit. 5. 7. 11. 12. 8. 27. 8. Deut. 1. 39. 22. 25. 27. Jon. 4. 11. Jos. 5. 6. 8. Rom. 1. 19. 20. Joa. 6. 12.

50.¹⁹⁷ Het luyt mede seer vreemt van Godes nature ende eygenschappe, dat ghy seght dat Godt zijn eere soude soecken ende sulcks zijn uytterste ende principale eynde soude wesen van het verwerpen ende verdoemen van’t meerdeel der Menschen om Adams sonde. Want hoe soude de volcomen goetheydt, al van eeuwigheyt overvloeyende van eere uyt sulcks, eenige eere of lof connen begheeren? ¹⁹⁸ Wie soude so sot zijn (seydt H. Bullinger.) dat hy mochte vermoeden dat het eeuwighe licht yet glorieus soude mogen ontfangen van onse duysternissen? van dese onsen stancke? van onse sonden? soudet geen glorie Godts zijn gheweest het en waere dan door onse boosheden? Soude Godt geen eere hebben by den menschen, ten ware dan dat de natuere van zijne onnoosele schepselen, door zijnen wille en ordonnantie om Adams sonde verdorven ende tot alle boosheyt geneycht waren? Hoe soude God eere konnen behalen int eewich verdoemen van de onnoosele kinderen, wie kan dit ghelooven?

Want de H. Schriftuere ghetuycht in teghendeel dat Godt zijn glorie ende eere heeft in menschen wel te doen en te helpē int wonderbaerlijck ghenesen, verlossen ende int toonen van barmhertigheyt en int salich maecken, maer niet int verdoemen of verderven. Maer waer soude Godt hier over eere of prijs hebben? Inde Helle by den verdorven ende verdoemden hoop. Neen.

¹⁹⁹

Want in de doodt seer wreede.
Wie is die daer verbreede
V lof en eer bequaem?
Niemant sal inder hellen
Vwen prijs schoon vertellen
Noch dancken uwen naem.

Waer dan in den Hemel? al mede niet, want daer is meer blijdtschap over een sondaer die hem bekeerdt als over neghen-en-tnegentich rechtvaerdighe. Soo verheugen hen oock d’Enghelen ende geven Godt glorie in den hoochsten, over de gheboorte vanden Salichmaecker des wereldts, den menschen salicheyt wenschende. Hoe soude dan in den Hemel Godt lof glorie of eere werden ghegheven, dat om Adams eene sonde, al’t menschelijck geslacht meest onbekeerlijck en nootwendelijck verdoemt werden?

Oock gheensins opter aerden byden menschen mede niet want die houden sulcks voor onrechtvaerdicheyt ende wreetheyt. Sulcks dat de ghemeene luyden of slechte lidtmaten (soo V. E. seydt) wel souden wenschen, dat Godt hem over allen menschen gheliefde te ontfermen, en in Christo saelich te maecken. ²⁰⁰ Ick meyn oock niet dat D. Donderklock met desen onderscheyt, soude willen segghen dat de geleerde soo verkeert zijn dat zijt niet en souden wenschen. Wat resteerter dan d’ongheloovighe die al van eeuwicheyt verworpen ende eeuwelijck verdoemdt zijn om Adams sonde, sonder datse haer konnen bekeeren. Souden dese daerom God oock konnen dancken ende eeren.

Soo staedt in u voorschreven segghen mede te aenmercken, soo de slechte luyden uyt het licht haerder redelijcker natueren, meer dan sommige gheleerde uyt eenighe Schriftuere, soodanighe gunste ende affectie tot

189 Gen. 2. 16. 17.

190 Cat. 60.

191 Ap. pa. 103. Ant. Ver. g iiij.

192 T. Ver. e 1.

193 Ant. Ver. k ij.

194 Nota.

195 Cate. 10. Iere. 3. 12.

196 Proeve pag. 27. Ant. Ver. 1 ij.

197 Ant. Pre. voor. a 7. Ant. Ver. l ij.

198 Dec. iij. ser. x.

199 Mat. 98. 15. 31. Mar. 11. 12. Luc. 7. 16 Ioan. 14. 13. Ps. 50. 15. Act. 11. 18. Rom. 15. 9. 10. 11. 4. Reg. 19 19. Isai. 44. 23. 48. 9. 61. 3. Isa. 38. 18 Psal. 114. 17. Luc. 15. 7. 10. 23. Luc. 2. 14.

200 Ant. Ver. 1. 1.

[fol.  548v]

haer naestens saligheyt hebben: Dat de geneychtheyt van haren naesten te haten daer geen plaets magh hebben.

Soo strijt oock teghen de bedorven nature aller menschen om Adams sonde u segghen. ²⁰¹ Dat God in de nature des menschen zyne wet heeft ingeschreven. En dat alle menschen also gheschapen zijn datse middel ende macht hadden om Godt haren Schepper gheloove, liefde ,, ende ghehoorsaemheydt diese schuldigh zyn te betalen. ,, Dese inschrijvinge vande Wet, ende dese macht en hebbense immers niet konnen hebben voor datse waren. Dat is voor dat de menschen redelijck ende verstandigh zijn geworden. So wederspreeckt V. E. al mede, u sondigh blijvende leere met u navolghende schrijven, ²⁰² Het is (seghdy) een geestelycke heerschappie ende wedergheboorte, ,, een vernieuwinge des verstants, willens en al der menschen krachten als een geestelycke opweckinghe uyt den dooden, waer door krachtelyck gheweert ende wech ghenomen wert al wat inden mensche den H. Geest soude konnen wederstaen en hem verhinderen, ,, ende noch ²⁰³ dat Godt al volbrengt, dat hy vanden geloovigen eyscht. Wat resteerter daer’t al wech genomen wert dat den H. Gheest verhindert? accordeert hier met, ²⁰⁴ Der bekeerden kleyn beginsel der ghehoorsaemheydt? Het steets gheneycht zyn tot alle boosheydt? of en wederstaet oft verhindert sulcks den H. Geest niet ? of eyscht ende volbrenght God sulcke geneychtheyt van en in zijnen geloovigen? wie mach sulcks ghelooven.

52. ²⁰⁵ De ongheloovighe ouders zyn vreemt van’t verbont, &c. Ende de kinderen (seghdy) volgen de conditie van haer ouders. Daer tegen seghdy wederom, ,, Dat de kinderen der geloovighen niet beter en zyn van naturen als de kinderen der ongeloovige Heydenen, ende dat ons daerom, niet vreempt nochte hart moet duncken ist dat God eenige van die (der geloovige kinderen) mede voorby gaet sonder hem over de selve te ontfermen. So en volght dan de conditie vande geloovige ouders niet hare jonge kinderen int goede, ende genade: als der ongeloovige ouders conditie hun kinderen int quade, ende ongenade, so is het ongeloove en̄ ‘tquade machtiger ende grooter als het geloove ende ‘tgoede, de sonde als de genaede. Waer blijft hier wederom, de overvloedige genade van u seggē op Rom. 5. 20. ²⁰⁶ Daer door de aengeboren sonde ende verdorventheyt wegh genomen wert. Item de vernieuwinge van alder menschen krachten ende de weghneminge van alle verhinderinghe, soo ghy hier voor seght. Is dit in Adam (als herboren wesende) mede gheschiet, hoe heeft hy zijne nae-comelinghen connen aen-erven dese sonde, verdorventheydt ende verdoemenisse, die wegh ghenomen, en in hem niet meer en was?

53. ²⁰⁷ Tot stuttinge van uwe Predestinatie (die V. E. op den val, dat’s op dese uwe Erf-sonde bout) brenghdy mede voort in u Antw. opte vermaninge: Datmen niet vreemt sal vinden dat Godt eenighe door sonderlinghe ,, ghenade uyt de verdoemenis wil trecken ende d’ander daer in wil laten blyven tot bewys van zyne barmhertigheyt ende rechtvaerdigheyt: want (seghdy) Ten wort self in den Koningen ende Princen deser wereldt, sterffelijcke menschen zynde, voor geen ongerechtigheyt ghehouden dat zy, &c. ²⁰⁸altemets van den genen die even schuldich zijn, ende den doodt verdient hebben, &c. sommighe het leven schencken, &c. De andere straffende ghelijckse verdiendt hebben. ,,

Ick antwoorde dat de ghenadige verlossinge ende quijtscheldinge die Godt den sondaren doet, of die de Princen ende Koningen den misdadighen behoorlijck doen, van elck een gepresen, en van niemant vreemt geacht en wert: Maer dat God om Adams sonde met verdorven nature ende eeuwige verdoemenisse soude straffen Adams onnoosele afkomste, Die de doodt niet verdient en hebben, en niet even schuldigh zyn, werdt niet alleen vreemt gheacht van de H. Schriftuere, ende ‘tlicht der nature, maer oock te strijden tegē de Godtlijcke ende menschelijcke rechtvaerdicheyt ende teghens het Godlijcke ende natuerlijcke recht. Want de Schriftuere ghetuycht (so voor bewesen is) dat de Sone des Vaders misdaet niet en sal dragen. Dat elck zijn eygen last sal draghen, ende dat elck nae zijn eygen, niet na eens anders wercken geoordeelt ende gestraft sal werden. Neen de straffinge Godts en komt op niemant ten zy dat eerst de sonde des menschen voor gae, ende dat is rechtvaerdigheydt, maer met wat Schrifture suldy bewijsen dat Godt den onschuldighen straft, ‘twelck onrechtvaerdigheydt is. ²⁰⁹Moyses begeerende voor’t volcks sonde ghestraft te werden, wordt van Godt gheweyghert ende hoordt. Die teghen my sondight, dien sal ick uyt-wissen uyt mynen boecke, ende tot den Propheet Jonas (gheheel in desen anders ghesint) seyt God, ²¹⁰,, soude ick niet spaeren 12000 menschen, die tusschen haer lincker ende rechter gheen onderscheyt en hebben. ,,

Soo spaerde de Koningh Amasias de kinderen der genen die zijn vader ghedoot hadden, gelijck de Heere bevolen heeft: De kinderen en sullen voor haer vader niet sterven, Maer een yegelijck sal voor zijn sonde sterven. ²¹¹Soude de goede God (die al des werelts rechter is, Gen. 18. 25 Num. 16. 22) dit anderen verbieden en ‘tselve veel meer en arger doen? Sullen de quade menschen den anderen recht en wel connen doen, en niet de goede Godt, Luc. 11. 11. Die so barmhertigh, geduldigh ende goedertieren is? Psalm. 145. 8. 100. 1. So straffen Koningen, Princen en de Rechters (niet alleen in de Christenheydt, maer meest over al) na de menschelijcke rechtvaerdigheydt en het natuerlijcke recht (niet den onnoselen, noch den kinderen om de misdaet van haer ouders, maer) den genen die schuldigh zijn, dat is, die’t verdient hebben. Dit blijckt oock al van oudts, oock uyt het light der natueren (dat V. E. so duyster en quaedt maeckt) by alle Politijcke volckeren, dat soo geoordeelt ende gebruyckt is geweest, so ons de tijdt-boecken leeren, daer uyt ick hier maer een exempel of twee wil stellen. Plutarchus in zijn Tractaet: Waerom de Godlijcke rechtvaerdigheyt somwijlen de straffe vande misdaden vertreckt (waerdigh om lesen) seyt onder anderen aldus: Dunckt u niet datter eenighe onder den Griecken zyn die wel en te recht aenghenomen hebben ,, de wet van Egipten? de welcke beveelt: So daer een bevruchte vrouwe ware, die van misdaedt soo is achterhaelt, datse doot schuldigh is, datmen de selve bewaeren sal tot datse verlost sal wesen. ,, Dats vande oude Egiptenaren en̄ Grieckē.

201 Ant. Ver. l iij. Mat. 7. 12 Rom. 1. 19. 20. k j.

202 g ij.

203 Ant. pre. pag. 29.

204 Cate. 114 60.

205 1 a Ant. Ver. l. 1. Neen.

206 Ant. Pre. pag. 148.

207 T. vert. b iij. een over al. 1 j.

208 Nota.

209 Exo. 32.

210 Ion. 4. 11.

211 4. Reg. 14 6. Deut. 24. 16. Eze. 18. 20.

[fol.  549r]

Soo verklaert vande oude Romeynen, Dionisius Halicarnassens in zijne Historien, De antiquitate Romanorum, ‘tgene volght. ²¹²

De straffe van der misdadighen kinderen uyt bevel van den raet vergheven zijnde, is van die tot dese onse tyden, tot Roomen die maniere onderhouden, sulcks dat de kinderen ongestraft bleven om de misdaet der ouders, ‘tzy of die Tyrannen of Vader moorders geweest waren of verraders (‘twelcke de swaerste misdaet by den Romeynen was) &c. Want het den raet onmenschelijck docht sulcken exempel van’t straffen der kinderen) in te voeren, &c. Maer die daer nae’t onsen tijden van borgherlijcke oorloghen dees maniere hebben willen invoeren afwerende den kinderen der ballingen vant hof ende de vaderlijcke eer-ampteren, hebben (soo langhe zy in regeringe waren) betoont een dinck te doen, dat voor Godt ende menschen hatens ende verstoorens waerdich was: Die daer over niet ontkomen en zijn de rechtvaerdige wrake, &c. Rechts of de natuere niet sonde moghen lijden datter goede kinderen uyt quade: ofte quade uyt goede Vaders souden voort komen, &c.

55. Daer sietmen het gevoelen ende oordeel der Heydenen oock mede dat die niet soo subtijl zijn geweest om d’onnosele te veroordeelen, haer oplegghende, datse in haer ouders ghesondicht hadden soo eenige geleerde de luyden nu willen wijs maken. ²¹³ Soo sietmen mede dat dese Rechtvaerdicheyt by den Heydenen uyt het licht der natuerē betuycht ende ghepleeght, over een komt mette rechtvaerdicheyt ende oordeelen Gods, verklaert in de H. Schriftuere als oock mede datse beyde strijdich zijn mette Leere van de Erf-sonde, erf-schulde ende erf-straffe, daer de Heydenen, Chinesen ende Mahometanen nu noch van souden grouwelen, die u duyster vernuft ²¹⁴in de verborgen onbegrijpelijcke oordeelen ende ordonnantie Gods, soeckt: Als te weten (so u D. Calvijn naecktelijck schrijft) ²¹⁵Dat Godt d’onnosele vrucht van moeders borsten ruckt ende in d’eeuwige doot werpt (qui innoxios foetus à matrum uberibus avulfos in æternam mortem precipitat) en̄ so ghy schrijft, Datse al t’samen geborē zijn tot de verdoemenisse, ende noch. Wy seggen dat God van moeders lijve af jae van eeuwicheyt, &c. te vooren gheordineert heeft totte verdoemenisse. In u Antw. op de Verm. ²¹⁶Die noch niet en konden het oordeel des doodts verdienen de wijle zy noch niet en waren, ‘twelck D. Calvijn selfs bekendt, Oock dat het selve een grouwelijck oordeel is. En V. E. noch in u Antw. opte Verm. Soo yemandt dit dunckt hart te wesen dat eenige van de selve jonghe kinderkens, der gheloovighe, verlooren souden gaen, die moet dencken dat het niet sacht en is: Dat Godt alle menschen eerse gheschapen of ghebooren waren in Adam heeft aengesien ende om zijn sonde wille, die hy voorsach, de doot ende verdoemenisse heeft onderworpen: Soo en salt niet swaer wesen te gelooven dat niet alle kinderen der Christenen salich, maer eeuwich verdoemt werden.

Daer sietmen uwe vreemde ende wreede oordelē inde barmhertige vierschare Gods, oock mede over de onnosele kindekens so wel vande gheloovigen als ongeloovigen.²¹⁷ Contrarie de bekentenis diemen doet in den Cateschismus ende forme des Doops ende versegelinge des verbonts, &c. contrarie’t licht der redelijcker natueren, ende contrarie de klare tuygenissen der H. Schriftueren (soo voor is bewesen) end noch meer mach sien aen Christi en Godes oordeel over den kinderen. Daer hy seydt. ²¹⁸Laet de kinderkens tot my komen, want sulcke komt het rijck der Hemelen toe, en God u kinderen die heden noch gheen onderscheydt en weten tusschen goet en quaet die sullen daer in gaen. Luc. 18. 17. 16. Mat. 18. 3. 1. Pet.2. 2. 1. Cor. 14. 20.

57. Augustinus verloopt sich noch so verde niet. Als hy seydt dat de kinderkens die onghedoopt sterven verdoemt sullen werden om de erf-sonde wille. Want sich self in dese straf benaut vindende schrijft hier af tot Jeronimum als volght. ²¹⁹Maer alsmen komt opte straffinghen der kinderkens, werde ick gelooft my, met grooter benautheyden bestrickt en̄ en vinde gantschelick niet wat ick sal antwoorden,konst dan Augustinus self gheen reden gheven van sulcken zijnen wreeden vonnisse over die onnoosele schaepkens, soo wast wel vreemt, dat hyse soo vreemdelijck om een vreemde sonde dorste verdoemen, en dit noch ongeroepen inde barmhertighe Godts vierschare. Noch niet heel sodanigh was oock het grouwelijck oordeel Herodis over d’onnoosele jonghe gheboren (Mat. 2. 16.) ende Pharaonis over d’onghebooren kinderkens (Exo. 1. 16.) waer op Augustinus nochtans seydt: ²²⁰O prodigia furoris audacia. Nec dum natis poena mandatur & ante principium vitæ periculum concitantur. Cohibe nefarie homo infaniam tuam. Quos necdum vides insequeris. Quid scelestius? Nondum natos occidis) servet ordinem feritas tua nascantur ante quos punias, &c. Dat is. O wonderlijcke stoutigheyt des toorns: Die noch niet geboren zijn werden belast te straffen, en voor haer levens beginsel in gevaerlijckheyt ghestooten. Bedwinght o misdadigh mensche uwe rasernije, die daer vervolght den ghenen die ghy noch niet en siet. Wat isser boosers? Ghy doodet den genen, die noch niet gheboren is. Laet uwe wreetheyt reghel houden, en eerst geboren werden die ghy wilt straffen.

58. ²²¹ Maer hoe soude Godt die om thien rechtvaerdige wille vijf steden vol Godlosen ghespaert soude hebben: die den doodt der Godloosen self niet en wil, maer datse bekeeren en̄ leven: die hare sonden schoon en snee wit maeckt. Isa. 1. 18. achter zijnen rugge werpt en inder eeuwigheyt niet en wil ghedencken: die door zijne barmhertigheydt de sententie weder-roepen heeft vande ghenen die door de meeste boosheydt den doodt verdient hadden, sal die selve goede Godt om de eenige sonde van een mensche alle de geheele werelt bederven ende ‘t eerdeel der menschen buyten haer eygen toe-doen of schult eeuwelijck verdoemen? soude de goedertieren God sodanige gramschap ende wrake thoonen over die alle gader, als daer een sondight?Die van de tijdelijcke doodt (die elck doch eens moet sterven) anderen af sondert oock den kinderen wonderbaerlijck verlost int straffen van de misdadighe ouders? Verre moet dit van Godt wesen, dat hy dat doen soude ende dat hy den rechtvaerdigen soude dooden metten boosen, ende dat de onschuldige soude wesen als de boose, dat en betaemt God alsoo niet te doen, die al’t aertrijck recht doet, hy en sal geensins dit vonnisse gevē. Want hoe soude

212 Lib. 8.

213 Luc. 6. 37. 39. Pro. 24. 11. 12. Iac. 4. 12. 13. 2. 13.

214 Ant. Pre. pa. 157. Proef. 18.

215 Calvini Nebu. fol. 105. Ant. Ver. k iiij.

216 Nieuwe Insti. iij. boeck 23. cap. 3. –7. l j.

217 Cate. art. 73. 74.

218 Mat. 19. 14 18 13. Deut. 1. 34. Num. 14. 29. Ion. 4. 11.

219 Epla. 47. tom. ij. fol. 34. d. Item de natura & origine animarū. Epis. 28. Tom. ij. fol. 22. e

220 De Tep. sermo. 89 Tom. x. fo. 172. f.

221 Gen. 18. 32. Eze. 33. 11. 18. 32. 2 Pet. 3. 9. 1. Tim. 2. 4. Isa. 38. 17. 43. 23 44. 22. Iere. 31. 34. Ion. 3. 4. 10. Iere. 18. 8. 26. 3. 13 19. Num. 16. 22. 24. 26. Num. 26. 11. Gen. 18. 25.

[fol.  549v]

God (segh ick) die so goedertieren, so barmhertich ende soo ghereet is om onse menichvuldighe eyghen dagelijckse sonden te vergeven, ²²² so strengh, soo hart ende soo wreet zijn dat hy ghebenedijdt d’onnoosele af-komste Adams noch soude straffen met een verdorven natuere ende eeuwige verdoemenisse om desselfs eenige sonde, die Adam, als hy gheloofde en bekeert was, selfs al volkomelijck vergheven, ende van hem wegh genomen is door Christum Jesum. (so ghy selve schrijft) ²²³Deur den welcken Godes gherechtigheydt ten vollen is ghenoegh gedaen, alsoo de straffe die wy hadden verdient zijnen soone is opgeleyt ²²⁴ende op Rom. 5. 20. noch breeder commenteert. Dat deur de ghenade Christi niet alleen de aenghebooren sonde ende verdorventheyt, ‘twelck de vrucht is van Adams sonde ²²⁵(so ghy seght) maer oock alle dadelijcke sonden die wy met gedachten, woorden, ende wercken hebben begaen wegh ghenomen werden. ²²⁶Daer in haer de ghenaede Christi veel overvloedigher bewijst als die sonde Adams. ²²⁷ Dit zijn uwe woorden. ²²⁸

Nu is Christus soo de H. Schrift en D. Calvijn mede seyt: Gisteren heden en in der eeuwigheyt, wiens kracht ende ghenade vant beginsel der scheppinghe des werelts, tot allen tyden en eeuwen des werelts uyt ghebreyt geweest is. Is dit en voorschreven segghen waer, hoe mach u Leere vande vreemde Erf-sonde erf schult en erf-straffe nu waer zijn? Godt is niet gierich noch onrechtvaerdich dat hy de betaelde schulde, Daer van zijn gerechtigheyt ten vollen is genoegh ghedaen, en de aengeboren sonde, die door Christum wegh ghenomen is noch t’elcken wederom soude eysschen ende straffen, niet van ende aen den recht-schuldighen Adam self, maer van ende aen zijne onschuldighe nacomelingen? Is die aengheboren sonde ende verdorventheydt die een vrucht is van Adams sonde door Christum wegh genomen. Hoe mach noch voort-erven ende altijt blijven, sodanige sonde, schulde en straffe die wegh genomen, ende niet meer en is, deur de overvloeyende genade, genoeghdoeninge, betalinge ende versoeninge, Christi Jesu, so de heylighe Schrifture overvloedelijck betuycht. 2. Cor. 5. 15. 8. 19. 15. 21. Col. 1. 14. 19. 20. 22. Eph. 1. 7. 10. 1. Tim. 4. 10. 2. 6. 19. Joan. 1. 9. 16. 19. 29. 6. 21. 23. 8. 12. 3. 17. 1. Joan. 2. 2. Rom. 5. 6. 9. 15. 17. 17. 18. 20. 21. &c. 4. 25. 3. 25. Hebr. 2. 9. 9. 12. 14. Zach. 3. 4. 9.

59. ²²⁹ De rechtvaerdigheyt Gods voorderde dat de menschelijcke natuere die ghesondight hadde voor de sonde betaelde. Dese betalinghe der menschelijcker naturen, voor die menschelijcke nature, is in Jesu Christo gheschiet. ²³⁰Hoe ten halven? Neen (de Catechismus seydt) Volkomelyck. Is dese betalinghe door die menschelijcke nature en̄ voor die menschelijcke nature dan volkomelijck in Christo Jesu geschiet ende vevult, ²³¹So moet die schrickelijcke toorn en de tijdelijcke oock eeuwighe straffinge Godes om Adams sonde op-houden ende wech ghenomen wesen, deur sulcke volkomen betalinghe ende voldoeninghe Jesu Christi. ²³²Of men moet van den lief-hebbenden Godt, die ons (noch vyanden zijnde) al lief hadde, maken eenen onversoenlijcken onrechtvaerdighen ende gierighen God. Ende onversoenelijck die naer sulcke versoeninghe noch soo schrickelijcke toornigh blijft: onrechtvaerdigh ende gierigh, die volkomentlijck betaelt zijnde, noch andermael van elck betaelinghe daer van eyscht. Al ‘twelck schrickelijck is vandē goeden, lieven, milden ende barmhertigen Godt te dencken.

60. De barmhertigheyt Godt overtreft alle zijne wercken. Psalm. 145. 9. onder alle dese is de mensche het edelste onder de zonne, so bruyckt dan oock Godt (die zijn zonne laet schijnen over goeden en quaden, jae die ons, noch vyanden zijnde al lief hadde) zijn barmhertigheydt over alle menschen. Tot Adam was geseyt: so sult ghy sterven, Gen. 2. 17. Tot Abraham is gheseyt ja ghesworen dat in zijnen zade alle volckeren der aerden ghebenedijt sullen werden, Gen. 22. 18. Rom. 4. 16. Nochtans en geschiet dit in niemant, dan die inden gelooven Abraham navolghen en kinderen zijn. Sal nu elck den vloecke Adams (hem alleene gedreyght) sonder zijne dadelijcke sonde ende naevolginghe Adams draghen, soo schijnt de barmhertigheyt cleyn en de rechtvaerdicheyt niet groot. Want so soude de salighmakinghe ons Heeren onkrachtiger schijnen dan de verdoemenisse Adams. So ist mede swaer om gelooven, dat Adam niet willende hem selve, veele min zijne naekomers verderven de selve soo geheel soude hebben bedorven ende inde verdoemenisse ghebracht: Ende dat Christus God ende mensche alleen gekomen zijnde om Adams wonde gantschelijck te genesen, ²³³ ‘tselve niet en soude hebben vermogen. Of soodanige leere oock dient tot eere Christi ende saligheyt der menschen konnen de God-verstandighe oordeelen.

61. Ghy leert dat wy alle so geheel quaet zijn, dat wy niet en hebben vrye wille-keur oft macht om geroepē zijnde ons van’t quade af te keeren ende ons tot Gode te bekeeren ende dit door Adams sonde, wiens aerdt ons is aengeboren, Maer hoe kan dit zijn? Want Adam moght sich gheroepen zijnde van’t quade tot Gode bekeeren, vermoghen wy’t niet, so en zijn wy niet van zijnre (maer van ‘sDuyvels) aert, arger dan den wortel Adam. Seker na dien Adam om zijn eygen sonde, na de bekeeringhe niet quaet en bleef: so machmen immers niet gelooven, dat wy van een bekeerde Adam voort-comende, om Adams (dat’s om eens anders, ende eens vreemden) sonde self niet meer quaet zijnde, van hem quaedt, verdorven ende verdoemelijck geboren souden wesen. Sijn de kinderkens niet onreyn maer heyligh, die van een ongeloovige vader ende gheloovige moeder, ofte van een ongeloovighe moedere ende geloovige vader geboren zijn. 1. Cor. 7. 14. veel te meer die van twee geloovige gedoopte ouders zijn ghebooren, neemt dan de Doope d’Erf-sonde wegh, hoe komen dese erven datse niet en hebben?

62. Ghelijck wy al t’saemen waren in de lendenen Adams also mede de beloofde menighte als sterren, inde lendenen Abrahams. In Adam ist zaedt niet uytdruckelijck vervloeckt, in Abraham ist al ghebenedijt, geldt dit nu lichamelijck, so strijdt Abrahams segen tegen Adams vloeck. ²³⁴So belooft God Abraham vermenighvuldinghe van zijn zaet: waren doen alle menschen van naturen quaedt ende eeuwelijck verdoemt (soo V. E. leert) om Adams sonde, so en was dit gheen

222 Ps. 103. 10. Vergheeft Godt ons eyghen sonden, soude hy ons ander luyden sonden toerekenen.

223 Ant. pre. pa. 148.

224 pa. 148.

225 Heb. 13. 8.

226 Ioan. 8. 58.

227 In zijn uytleggen opte 3. Euangelisten.

228 Pag. 31. 32.

229 Cate. 10.

230 Cate. 12.

231 Act. 13. 37. Ioan. 19. 29. 30. Heb. 10. 14.

232 Ioan. 3. 16. 17. 1. Ioan. 4. 9. Rom. 5. 8 10.

233 Rom. 5. 20. 18.

234 Gen. 13. 16. 16. 11 21. 13. 22 17. 26. 4. 24. 28. 14 32. 12.

[fol.  550r]

genadige benedictie of segen, maer een grouwelijcke maledictie ende vloeck. Salmen de kinder saligheyt voor sulcks, na u leere, niet moeten houden? Men leest dat Noe rechtvaerdigh ende van Godt gheseghent is, alle menschen zijn van hem gekomen. Maeckt nu de geboren van quade ouderen, der selver boosheyt quaet so moet het teghendeel oock waer zijn, ende mitsdien alle menschen die van Noe komen gesegent zijn.

Tot Cain wert gheseyt Gen. 4. 11. Vervloeckt zyt ghy nu (soo scheen hy’t te voren niet te wesen om Adams sonde) opter aerden, was hy’t al, soo was dees nieuwe vervloeckinge vergeefs Gen. 4. 12. Als ghy d’acker bouwen sult so en sal zy voortaen zyn vermogen niet geven. Nu was te vooren den ackter Gen. 3. 17. al vervloeckt om Adams wil: Soo en was den gheloovigen Israeliten het vette beloofde lant niet vervloeckt noch onvruchtbaer noch om Adams noch om Cains wille, soo zijn oock veel landen nu noch meer ghesegent dan de menschen danckbaerheydt bethoonen. Neen de sonden ende misdaden der menschen brenght den vloeck met alle verderf ende onheyl over den sondaeren als Levit. 26. ende Deut. 28. te sien is, sulcks dat niemant en wert gequetst als van hem selven, ²³⁵en elcks verderf uyt hem selve, Oze. 13. 9. en niet uyt God of Adam is. Dit wel ge-aenmerckt ende gheleerdt zijnde, soude den mensch, alle oorsaecke benemen om Godt, de natuer of Adam, te beschuldighen en meer oorsaecke geven om elck hem selve met ernst meer ende meer te beschuldigen, te wroegen ende te bestraffen over zijn sonden ende verderf: hen te recht doen vernederen voor Gods H. Majesteyt, zijne bekeeringhe ende verbeteringe inden Heere meer doen benaerstigen, ende vercrijgen: deur de overvloedige genade ende barmhertigheydt Godts in Christo Jesu onsen Heere geopenbaert volgens den Euangelie.

63. Nadien dan opentlijck blijckt dat ghy R. Donteclock uwe leere van de erf-sonde, erf-schult ende erf-straffe (by u over eenighe jaren aenghenomen te verdedigen) tot noch toe die soo niet hebt connen bewijsen mette H. Schrifture. So wert V. E. (door oorsake by u op nieus daer toe ghegheven) ernstelijck vermaent om’t selve noch te versoecken en die schriftmatigh te bewijsen: en daer by verthoont dat V. E. ‘tselve voor al hoort te doen, vermits ghy dese uwe leere hout voor een fondamentael poinct ende uwe leere van de Predestinatie met zijn aencleven soo vrymoedigh daer op bouwt. En boven dien in uwe in druck uytghegeven boecken seer hert berispt en scheldt den ghenen die u daer inne niet en konnen toe-stemmen oock mede den Autheur vande volgende schriften (opt stuck vande Erf-sonde) den welcken God de Heere over langhe in zijn ruste heeft ghehaelt) waer deur ghy de selve nu ter bequamer tijt int licht hebt doen komen. Op dat soodanighe uwe leere te recht wel ondersocht ende gheproeft mach werden (daer toe alle Godt verstandige Doctoren, Predikanten en alle ghedeputeerden in den Sinodo werden vermaent en ernstelijck ghebeden) op datmen seeckerlijck mach weten of dusdanighe leere noodich of nut is ter salicheydt, en de leere der Kercken: en of die leere op klare tuyghenissen der H. Schriftueren (d’eenige grontfest ende recht-snoer van alle leere en regel van’t ghene datmen gelooven moet) dan op menschelijck vernuft, outheyt Concilien en dierghelijcken is gebouwet. Alsoo uwe schriften en uytghegheven boecken daer toe gheen kleyn bedencken en gheven: vermits men daer inne meer vrymoedicheydts, dan waerheydt bevint, en dese uwe leere soo heel qualijck bewesen, en soo verwert en strijdich met hen selve, en met de Propheetsche ende Euangelische leere ende het Ampt van onsen Salichmaker Christum, dat alle omsichtige luyden die te meer verdacht moeten hebben, ‘twelck u oock niet verholē is. Also ghy dees uwe leere vande Erf-sonde (swaerder als het poinct vande Predestinatie onmogelijck om te begrijpen of van te oordeelen) meer ghelooft en toegestemt, dan ondersocht ende verstaen wilt hebben. Sult daeromme ghelieven dese onse vermaninge ten besten te nemen na den aert den liefden, soo onder den Christenen betaemt, oock niet qualijck duyden, dat onsen naem niet wert ghespelt (dat om beters wil wert ghelaten) en op dat de ghene die al te hevich en te persoenlijck zijn: daer op en over niet en vallen (sonder opte saecke nae behooren te letten) en de belofte volghens de voorwaerde te beter naer ghekomen werde: Te weten om’t onpartydighe met simpele wederlegginge der contrarie argumenten, sonder aen te sien van wien datse komen, tot kennisse der waerheyt te voorderen, aende persoonen is niet: maer aen dese Leere seer veel gelegen: Dat die na Gods woort gherecht zy, daer toe V. E. met alle geleerde hooren te helpen, op dat de noodighe en nutte waerheyt kort en suyverlijck bekent, en Godts woort de eere bewesen werde, die betaemt. Dit soude eenicht en liefde veroorsaecken en der Predikanten en gheleerden achtbaerheyt doen wassen in de hertē der menschen als zy sullen sien datse de waerheyt Gods inde H. Schriftuere gheopenbaert soo liefhebben, dat zy niet ontsien haer leere meer ende meer daer nae te conformeren. ‘Twelck alle politijcke, vreetsame Christenen, ende Liefhebbers des Vaderlants wenschen, op dat den Vyant alle oorsaecke benomen, de menschē hier eendrachtelijck wel onderwesen en̄ gheleert, Godt te recht ghekent, en daer nae ghelieft en gehoorsaemt mach werden. Tot eere van den goeden, lieven, gaef-rijcken, en̄ barmhertigen Godt, verbeteringe der menschen en haerder salicheyt. Amen. K. B.

235 Chrisostomus.