Het roerspel en de comedies van Coornhert

[p. 402]

Comedie van Israel

Vertonende Israels zonden, straffinghe, belydinghe, ghebedt, beteringhe ende verlossinghe uyt het thiende capit. Judicum: Als een klare spieghele der teghenwoordighen tyden Ghemaackt Anno 1575 door D.V. Coornhert.

Job 34.30.
Om des volcx zonden willen laat God een Hypocrijt regeren.

Esa. 3.4.
Ick zal huer kinderen gheven tot Vorsten, ende die verwijfde zullen huer regeren.

Esa. 58.3.9.
Zy zoecken my daghelijcx, ende willen mynen weghen weten als een volck dat recht doet ende den rechten zijns Godes niet en heeft verlaten etc. Dan zuldy my roepen ende de Heere zal u antwoorden, als ghy schreyen zult zal hy spreken. Hier ben ick. Als ghy uwe lasten van u legt ende uwen vingher nederlaat met het lasterlijck spreken.

Esa. 65.24.
Ende het zal wezen, dat ick hen eer zy roepen, zal verhoren ende dewyle zy noch spreken zal ickse verhoren, de wolf ende 't lam zullen te zamen ghelijck weyden etc.

Ghedruckt ter Goude, int Iaar 1590.

Personen^*

1	Israel	} beteeckent {	1	'T volck
2	Aristobolus	} beteeckent {	2	De beste Raadtsman
3	Amal	} beteeckent {	3	Boosheydt
4	Marma	} beteeckent {	4	Bedroch, of die zich verheft

* De namen zijn afkomstig uit het reeds eerder genoemde werk ‘Hebraea, Chaldaea, Graeca et Latina nomina virorum’ etc. van Estienne Robert (Robertus Stephanus), uitgeg. in 1537 en 1565.
Aristobolus: ‘Optimus consultor, vel optimum consilium. Magister Ptolemaei’.
Amal: ‘Labor aut iniquitas’.
Marma: ‘Dolus, vel fraudulentia, sive altitudo, vel extollens se’.
Neregel: ‘Explorans, vel pedester, sive lucerna discoopertum vel revolutum. Unus ex principibus regis Babylonis’.
Achazib: ‘Mendax, mendacium, aut cessans, sive fluens utique’.
Amassai: ‘Populi conculcatio’.
Demophon: ‘Populi intersector, aut populi caedes’ (Alva).
Eubulus: ‘Prudens aut bene consulens’ (Eboli?).
Johanna: ‘Domini gratia, sive domini donum aut domini misericordia. Mulier quae sequebatur Christum’ (Luk. 8:3; 24:10).
Precatio, Cogitatio vaga en Cognitio vera spreken voor zichzelf.
Israel stelt het Nederlandse Volk voor. (Zie mijn diss. bl. 90 vllg.).

[p. 403]

5	Neregel	} beteeckent {	5	Onderzoeck. President	} raden
6	Achazib	} beteeckent {	6	Loghen	} raden
7	Amassai	} beteeckent {	7	Vertredinghe des volcx	} raden
8	Demophon	} beteeckent {	8	Doder des volcx	} raden
9	Eubulus	} beteeckent {	9	Welradende	} raden
10	Precatio	} beteeckent {	10	'T ghebedt
11	Cogitatio vaga	} beteeckent {	11	Zwervende ghedachten
12	Iohanna	} beteeckent {	12	Ghenade Godes
13	Cognitio vera	} beteeckent {	13	Ware kennisse

Argument

⁺Israel voeghde nieuwe tot veel oude zonden,¹

Deed' quaad voor den Heer, zo dat hy afgodeerde,
Ja den Heer verliet, en hem niet en eerde.
Des wert de Heere gram. zo Israel heeft bevonden,

Van God onderworpen den Heydenschen honden,

Die hem zo hardt plaaghden, dat hy zich verneerde,
Zijn zonden bekende en verlossing begheerde.
God weyghert, antwoordt streng, met zijn weldaadts verkonden.

Doe sprac Israel tot God: wy hebben misdaan zwaarlijck.

Doet ons dat u belieft, maar vande handt vervaarlijck
Der wrede vyanden verlost ons nu en beschermt.

Dit zegghende wierpen zy uyt alle huer palen¹²

D'afgoden, en dienden den Heere al tenemalen,
Die doe ghenadelijck henluyder heeft ontfermt.

+ Judic. 10

1 Het Argument heeft de vorm van een sonnet. Volgens Overdiep (Geschied. Lett. der Ned. III, 56) schreef Coornhert ook een sonnet in Jan van Houts ‘Vruntboec’.

12 uyt alle huer palen buiten hun grondgebied. - Richt. 10:16.

Eerste handeling. I uytkomen

Wt ghetrouwe liefde, des vrundtschaps moedere,
Straft de verstandighe zijn dolende broedere.

 

Aristobolus

 

Ach leyder, hoe deerlijck doolt Israel mijn broeder

[p. 404]

 

Zonder enigh herder, zonder eenigh hoeder,

 

Op zijn eyghen weghen, by hem zelf verkoren!

20

En niemandt en helpt dit schaapken verloren,

 

Maar veel onthelpen hem, die door schijndoechts pleghen

 

Hem yverigh locken op rechtschynende onwegen.²²

 

Dit jammer te aanzien, zonder hulpe te bieden,

 

Vermagh die liefde niet, die gheen moeyt wil vlieden,

25

Om des naastens moeyten te bekeren in rust,²⁵

 

En helpt elck daar zy magh. helpen is haar hooghste lust.

 

Maar mijn lieve ruste my voort helpen vervaart.²⁷

 

Want luttel onderwints (zomen zeydt) veel rusten baart;²⁸

 

Oock kost het vermaan tijdt tot broodtwinnens vergeten,

30

Maer tot snaastens voedtsel laat lieft huer zelve eten.^29/30

 

Of 't volck mijn doen achte voor roemzuchts begheren?

 

Ick zoeck 't volcx eer niet, huer spot magh my niet deren.³²

 

Maer wie weet of herder of Prins op my zal woeden?³³

 

God zal my verstercken, of voor aanstoot behoeden,

35

Die weet dat ick maar zoeck Israels eeuwigh verblyden.

 

O, mocht hem dat worden, ick acht gheen tijdtlijck lyden.

 

Mijn onlust schijnt zeker, onzeker is zijn vrucht,³⁷

 

Ist al wijsheydt dat ick diet leedt ghewis beducht,

 

Om zijn onzeker lief in onghemack gha lopen?³⁹

40

Och jaat, die wyze lieft kant al dulden en hopen.

 

Ick hoop noch zijn betring, dus wil ick hem spoedelijck

 

Zijns dolens vermanen, minlijck en zachtmoedelijck⁴²

 

Tusschen hem ende my, daar kome af dat magh.

22 onwegen verkeerde wegen.

25 bekeren in doen verkeren in.

27 vervaart maakt bevreesd.

28 luttel onderwints weinig te ondernemen.

29/30 vermanen doet stoffelijk voordeel verzuimen, maar de liefde tot de naaste offert zich zelf op.

32 't volcx eer volksgunst.

33 herder Achazib.

37 het lijkt me zeker, dat mijn optreden onaangename gevolgen voor mij zal hebben, onzeker is succes.

39 om zijn onzeker lief ter wille van zijn lang niet verzekerd voordeel.

42 zijns van Israel.

Eerste handeling. II. Uytkomen

Elck belijdt zijn zonden die hij niet en wil haten,
Maar blijft daar in en zeydt men macht niet laten.

[p. 405]

Aristobolus. Israel

 

Aristobolus

 

Daar komt hy uyt. Broeder, God geef u goeden dagh!

 

Ghy komt hier rechts gewenscht, ick heb u te spreken.

 

Israel

 

Waer af dat doch broeder?

 

Aristobolus

 

Van u zelfs ghebreken.⁴⁸

 

Israel

 

Van mijn ghebreck tot my? dat en werdt geen achterklap.

 

Aristobolus

50

Die doet mijn tonghe niet, die en is gheen lachter tap.⁵⁰

 

Israel

 

Dat vandt ick noyt in u, maar wel tot my u jonste

 

Int wel raden. O God, of ick die volghen konste.

 

Had icx altijdt ghevolght, het hadde my veel ghebaat.

 

Aristobolus

 

Volght noch mijn goeden raadt, tis huyden niet te laat.

 

Israel

55

Waer in dat?

 

Aristobolus

 

Int laten van u quade leven.

 

Israel

 

Leef ick dan zo qualijck?

 

Aristobolus

 

Ja ghy, boven schreven.

 

Israel

 

Dat zie ick niet. waar in dunckt u mijn leven zo quaadt?

 

Aristobolus

 

Dat ghy d'oude zonden niet alleen niet en laat,

48 u zelfs uw eigen.

50 die en is gheen lachter tap die tapt geen laster.

[p. 406]

 

Maar nieuwen daar by voeght, met hoopen boven maat.

60

Dit doedy, al schynet dat ghijt niet en verstaat.

 

Ghy stopt moetwilligh 't oor voor Gods inspraack ghenadigh.⁶¹

 

Ghy en zucht niet droeflijck over u wandel misdadigh.

 

Ghy veracht stoutelijck Godes rechtvaardigheydt

 

Door u herdtneckigheydt en styve onwaardigheydt.

65

Mosten deze nieuwe verdoemelyke zonden

 

Dan noch by de oude (veel te groot) zijn ghebonden?⁶⁶

 

Ick meyn niet dat u lust Goods goedtheydt te terghen

 

Maar wat doedy anders met dit zondigh vererghen?

 

Om Goods langmoedigheydt t' ontsteken ter wraken

70

Behoefde gheen nieu quaadt, 't oude konst dat wel maken.

 

Ghy spraackt beroemelijck zeer veel hoghe dinghen;

 

Ghy roemde u Goods volck heyligh zonderlinghen,⁷²

 

Nochtans zaghmen aan u veel oudt desems kleven.⁷³

 

Hebdy dees valsche roem niet al langhe bedreven?

 

Israel

75

Leyder ja ick.⁷⁵

 

Aristobolus

 

Tis dan te recht een oude zonde.

 

Wijckt dees ydele roem nu oock uyt u monde?

 

Hoe ghy oock u broeder handelt gants onredelijck

 

Weet ick. ghy vergheeft niet, maar plaaght hem wredelijck.

 

'T viel te lang zoude ick al u oude zonden nomen,

80

Die uyt blinde doling altsamen voortkomen.

 

Dees oude doling, dees groote oneerlijckheydt

 

Is noch niet wech, maar blijft met hare begheerlickheydt

 

Krachtigh doort hanteren van die oude paden.⁸³

 

Ghy ontbeert het gheloof met haar loflijcke daden.

85

Ghy tast metten handen en vergheet zo gheheel⁸⁵

 

De ware zuyvering uwer oude zonden veel,

 

Dat ghy meer ende meer nieuwen daer by gaet voeghen.⁸⁷

61 Gods genade eist medewerking van de mens.

66 ghebonden eraan toegevoegd.

72 zonderlinghen in het bijzonder (het Joodse volk een heilig volk!).

73 oudt desem zuurdesem; 1 Kor. 5:7.

75 leyder helaas.

83 hanteren volgen.

85 vgl. vs. 80: blinde doling.

87 dat zodat.

[p. 407]

 

Zoude God, lief broeder, hier mede ghenoeghen?

 

Zulck verarghen lyden? u niet zwaarlijck straffen?

 

Israel

90

Hy straft mijn buren niet, die oock zulck quaadt schaffen.⁹⁰

 

Aristobolus

 

Die hebben alleenlijck den wet der naturen.⁹¹

 

Die hebt ghy oodt en noch Moyses wet in schrifturen.

 

Ende door u (van God voor zijn volck uytghescheyden)⁹³

 

Werdt Gods naam ghelastert by d'onbesneden heyden.

95

Oock heeft God u meest lief, zijn geliefden straft hy meest.⁹⁵

 

Israel

 

Maact dat my doch niet vroet, maar een onredelijck beest!

 

Lieft doet den lieven lief, maar diemen haat doetmen leet.

 

Maactmen lieft een strafster, zo maactmen liefde wreet.

 

Aristobolus

 

Verstady dat noch niet? wel ick stelt nu ter zyden.

100

Maar ghy zullet verstaan int verzoecken van lyden,¹⁰⁰

 

Zo ghy dat niet en vermijdt door ware onschuldigheydt.

 

Dit rade ick u: terght niet Goods lange gheduldigheydt,

 

Die roept u ter dueghden uyt der zondaren percken.

 

Maackt dees beroeping vast door dueghtlijcke wercken.¹⁰⁴

105

Nemmermeer zuldy (doedy dit) meer zondighen;

 

Nemmermeer zal God u zijn straf verkondighen

 

En nemmermeer zuldy onzaligh moghen wezen.

 

Israel

 

U jonst, maer niet u raadt werdt van my gheprezen.

 

Aristobolus

 

Waarom?

90 schaffen verrichten, uitvoeren.

91 wet der naturen de door de natuur ingegeven zedewet. ‘Al wat gij wilt, dat de mensen u doen, dat doet ook hun’ (Matth. 7:12; Luk. 6:31). Op grond van deze ‘Gouden regel’ hebben ook heidenen (Socrates) ‘christelijk’ geleefd.

93 (door God als Zijn volk uitverkoren).

95 Openb. 3:19.

100 verzoecken (be)proeven.

104 dees beroeping slaat terug op roept u in vs. 103.

[p. 408]

 

Israel

 

'T middel doogh niet, dat is onmoghelijck.

110

Machmen gheen straf ontgaan (zo ghy zijt betoghelijck)

 

Dan doort niet zondigen, zo magh die niemandt ontgaan.

 

Wat mensch zondight hier niet? van wie wort geen zonde gedaan?

 

Door eens naalden oghe kroop veel eer een kemele,¹¹³

 

En zonder vloghelen vloogh ick eer ten Hemele,

115

Dan dat hier een mensch na Goods wet zou wandelen.

 

Blijckt dees raadt dan niet spot by alle verstandelen?¹¹⁶

 

Aristobolus

 

Alle natuurlijck mensch vander joecht in zonden sneeft,¹¹⁷

 

Maar geen recht Godlijc man den zond' hier meer aankleeft;

 

Daar en leeft gheen mensche die niet gezondight en heeft,

120

Maar daar leefter wel die de zond' zo gants begheeft,

 

Dat, zo hy in zonden vry was van gherechtigheydt,¹²¹

 

Hy in doeghden vry is vander zonden knechtigheydt.

 

Merckt doch, lief broeder, wel op dees onderscheydt,

 

Want hier inne dooldy, dit let u inzonderheydt:

125

⁺Al de ghedaan zonden wil God ghoedigh vergheven

 

Als wy t quade laten ende 't ghoedt beleven.

 

Magh dit niemant met God, zo ghy wilt bewyzen,

 

Zo zijn Goods beloften, niet mijn raadt te mispryzen,

 

Als een spot, een zotheydt en ydel verlanghen.

130

Want dan gevet God niet, en geen mensch macht ontfangen.

 

Israel

 

Nu maackt ghyt noch argher! doet dit niet stracx lopen

 

Den rechten baan tot het vertwyfelde wanhopen?

 

Want gheen mensch ter werelt maght quade geheel laten.

 

Komt niemandt dan zulcke die beloften te baten,

135

Magh oock yemandt hopen 't beloofde te erven?

 

Moet dan niet elck mensch in vertwyfeltheydt sterven?

 

Aristobolus

 

Neen, niet mijn, maar u gront den mensch wanhopigh maeckt.¹³⁷

 

'T geloof krijght de belofte ooc eermen ter daadt geraact;

113 Matth. 19:24; Mark. 10:25; Luk. 18:25.

116 verstandelen verstandigen.

117 sneeft struikelt.

121 zo zoals.

+ Wien God den zonden vergeeft

137 gront grondgedachte, stelling.

[p. 409]

 

⁺Wie ghelooft datmen 't quaadt in God magh ontwerden,

140

Die zal (blijft hy levendt) int afsterven volherden.

 

Onmoghelijck ist hem eenighzins te rusten

 

Voor dat hy ghekruyst heeft 't vleesch met zynen lusten.¹⁴²

 

Dees quaadt-later verkrijght 't beloofde met verblyden;

 

Maar sterf een ghelovighe onder dit wel stryden,

145

Hy is der beloften mede al ontfanckelijck,

 

Want God den wil voort werc van hem aanneemt danckelijck.

 

Zo gheloofde Moyses dat het beloofde landt

 

Ghewonnen mocht worden door Goods mogende handt.

 

Hy zaght met verlanghen en gheniet dat gheestelijck.

150

D'onghelovighe niet, die storven beestelijck.

 

Die dan waarlijck ghelooft, en strydet vromelijck

 

Om 't quaadt gants te doden, hem ist niet verdomelijck,

 

Al starf hy voor de zeghe, want God hem bemint.

 

Is hy gheen volmaackt man, hy is een volmaackt kindt.¹⁵⁴

155

⁺De kleyne kinderkens kryghen oock 't beloofde ghoedt.

 

Daar blijct klaar dat mijn gront niemant wanhopen doet,

 

Maar dat het u grondt doet, zuldy nu moghen verstaan.

 

Zegt my: magh oock yemant het beloofde goedt ontfaen,

 

Die onghelovigh is?

 

Israel

 

Neen.

 

Aristobolus

 

Waar dan tot u ghezeydt:

160

Ick schencke u een stede maar met zulcken bescheyt¹⁶⁰

 

Dat ghys niet zult hebben, ten zy dat ghy zelf betreedt

 

Den rechten smalen wegh, die alleen daar toe leedt;¹⁶²

 

Scheen dan die wegh te smal in u duystere oghen,

 

En onmoghelijck om gaan, zegt, zoudt ghy oock poghen

165

Den wegh te betreden met betrouwen koenlijck?

 

Israel

 

Neen. want niemandt bestaat tgunt hy waant ondoenlijc.¹⁶⁶

 

Loons hoop verzoet arbeydt. wie is zo zot dat hy loopt

+ 'T geloof doet den zonden sterven

142 van de wereldse verlangens afstand heeft gedaan.

154 man... kindt zie voor deze benamingen de inleiding blz. 6.

+ Geen ongelovige verkrijgt den beloften

160 bescheyt voorwaarde.

162 smalen W.W.: smallen.

166 bestaet onderneemt.

[p. 410]

 

Ter plaatsen waart, daarmen te moghen komen wanhoopt?

 

Aristobolus

 

Ghy zegt wel. maghmen oock teffens blijflijck wezen

170

Inde quade zonde en ghoede doecht gheprezen?

 

Int doncker en int licht? in den doodt en int leven?

 

Israel

 

Neen.

 

Aristobolus

 

Zalmen int een ghaan, men moet 't ander begheven.

 

Israel

 

Men moet.

 

Aristobolus

 

Maghmen int quaadt blyven en wezen zaligh?

 

Israel

 

Neen, 't quaat maact ellendigh en tegen God weerpaligh.¹⁷⁴

 

Aristobolus

175

Nadien ghy houdt dat elck hier int quaat moet blyven,

 

Hoe mooghdy heyl hopen? moet ghy niet verstyven

 

In wanhoop vertwyfelt doort onghelovigh swerven?

 

Ghy ghelooft Goods woordt niet, hoe zoudy verwerven

 

Zijn beloften zaligh zonder die te betrouwen?

180

Ghy treet opten wegh niet, zoudt ghy de stadt aanschouwen?¹⁸⁰

 

Ziet zo volght uyt u gront, dat de belover God,

 

Int schencken vande stadt met alle menschen spot

 

Rechts of hy die ghave door een wegh onghaanlijck.¹⁸³

 

Oock blijckt u hope valsch, ydel en maar waanlijck,

185

Die vant ghoedt worden klapt met een herteloze mondt

 

Maar wanhoop vertwyfelt bezit uwer herten gront.

174 weerpaligh weerspannig.

180 stadt zie vs. 160.

183 onghaanlijck onbegaanbaar.

Eerste handeling. III. Uytkomen

Het blijckt Gods wil datmen 't quaat magh laten en moet
Wt ghebodt, verkiezing en uyt beloften zoet.

[p. 411]

Achazib. Aristobolus. Israel.

 

Achazib

 

Ick hoorde Israel mijn schaapken deerlijck blaten,

190

Zagh uyt en merckte hem ghants eenzaam verlaten

 

Al diep inde kaken vanden wolve bloedigh.

 

Dus noopte my de lieft en ghetrouheydt moedigh,

 

U, verschorende wolf, vromelijck aan te randen¹⁹³

 

Om dit schaap te trecken uyt u felle tanden.

195

Zegt waarom bedroeft ghy, dien God niet wil hebben bedroeft?

 

Aristobolus

 

Ick bedroef den blyden (die noodtlijck droefheyt behoeft)

 

Met zalighe droefheydt die hem tot vroecht zal komen.

 

Achazib

 

Met wanhopens droefheyd die hem zoude verdomen!

 

Ghy beswaart zijn schouders met een last ondraghlijck.

200

Wie magh onderhouden Goods wet onbeklaghlijck?

 

Aristobolus

 

⁺De rechtghelovighe vermacht al in Gode.

 

Achazib

 

Wat is dan de ghenay en Messias van node?

 

Maghmen hier ghoet werden, in gehoorzaamheyt bequaam?

 

Aristobolus

 

Moetmen hier quaadt blyven en altijdt ongehoorzaam,

205

Wat baat ons Messias en Godes ghenade?

 

Werdt de mensch oock zaligh, die altijdt blijft int quade?

 

Daer toe is de ghenay en Messias ons noodtlijck

 

Ons te vryen vant quaadt, dats vande zonde doodtlijck,

 

Ende ons te brenghen in onschults leven veyligh,

210

Doort volbrengen zijns woorts, het licht ons levens heyligh.²¹⁰

 

Schijnt dit onmoghelijck byden zwacken menschen,

 

'T valt Gods mogentheyt licht, die wercket na wenschen.

 

Achazib

 

Dat zulcx Goods wille zy, most ghy eerst doen blijcken.

 

Maar om tot tijdtwinning die moeyten te ontwijcken,

215

Zal ick u doen mercken klaar vast en betoghelijck,

193 vromelijck dapper.

+ Ofmen Gods wet mag onderhouden

210 Joh. 8:12.

[p. 412]

 

Dat de ghehoorzaamheydt elck hier is onmoghelijck;

 

Niet uyt Philosophi of Heydensche blinden,²¹⁷

 

Maar uyt elcx ontwijflijck en zeker ondervinden,

 

Oock me uyt de kranckheyd van ons vleesch verschoven.

220

Zegt? wie maghmen boven 't ondervinden gheloven?

 

Wat magh hy oock weten, die zelf niet en verzoeckt?

 

Nu vindt zich alle vleesch, oock wy ons zelf zo vervloeckt

 

En godloos van aardt, dat hier niemandt en magh

 

Goods ghebodt volbrenghen na 't Godlyke behagh.

225

Dit blijckt klaar als de zon, ja, kinderen verstaant.

 

Wat mooghdy hier teghen?

 

Aristobolus

 

⁺Voorwaar, meer dan ghy waant.

 

Vint ghyt oock Israel, ondoenlijck int verzoeken?

 

Israel

 

Ghewis ende zeker, zekerder dan uyt boecken.

 

Aristobolus

 

Ghy spreeckt voorwaar niet recht, want hebdy met al u pondt,²²⁹

230

Wille, opzet, aandacht, ende ernstighe grondt

 

Int verzoecken van dien noch noyt zulcx te recht gepooght.

 

Hoe mooghdy recht zeggen dat ghy dit niet en vermooght?

 

Hoe veel jaren, maanden, daghen, ja hoe veel uren

 

Hebdy in dit verzoeck vlytelijck moghen duren?²³⁴

235

Ick houde wel niet een, hoe hebdy dan bevonden

 

Tgunt ghy met rechten ernst u noyt hebt onderwonden?

 

Maar hebdy dit ghedaen, en u pondt recht besteedt,

 

Hoe mooghdy lochenen tgunt ghy door ondervinden weet?

 

Want dan weet ghy ghewis, dat hert, ziel en ghedachten

240

Na Goods ghehoorzaamheydt stadelijck konnen trachten.

 

Want daar dit zo geschiet, werdt Gods gebodt volbracht,

 

Zo God van niemandt eyscht boven zijn gave of macht.

 

Om wel vast te bouwen most ghy al dieper delven.

 

Daar valt nu, Israel, 't verzoecken in u zelven.

245

Wat mooghdy dan weten van een anders verzoeck?

 

Of is u, als Gode, elcx hert een open boeck?²⁴⁶

217 blinden de wijzen der Oudheid.

+ Ondervinden

229 pondt door God geschonken gave, volgens Luc. 19:12 (1/60 talent).

234 verzoeck poging; duren volharden.

246 elcx hert een open boeck ‘boek des Herten’ een beeld van Sebastian Franck (Paradoxa, blz. 677/8); vgl. Com. v. L. en L. vs. 782.

[p. 413]

 

Of acht ghy u zelve van zo groter waarden

 

Dat ghy zijt de beste, stercxte en wijsste op aarden?

 

Want dan mocht ghy zeggen, ick bevint boven mijn kracht,

250

Dus vermaght oock niemant van alt menschelijck geslacht.

 

Waar dat niet een verwaant Luciferaansch goetdincken²⁵¹

 

Om uyten Hemel hoogh in d'afgront diep te zincken?

 

Dat zy ghenoech ghezeydt op u verzoecken ghewis.

 

⁺Nu aan des vleeschs kranckheyd. zegt oft vleesch niet en is

255

U vyandt?

 

Israel

 

Voorwaar ja, de quaatste en meest,

 

Daar elck ghelovighe ter werlt altijdt voor vreest,

 

Want hy verlaat ons niet voor den lijflycken doodt.

 

Aristobolus

 

Ist vleesch sterck?

 

Israel

 

Neen, maar kranck, ja zelf kranckheydt, dits de noodt.²⁵⁸

 

Aristobolus

 

U onbescheydenheydt wondert my hoghelijck.²⁵⁹

260

Is u vyandt kranck, hoe ist onmoghelijck

 

Ofte oock zwaar om doen, door Gods almogende handt

 

Grondtlijck te vernielen een zo krancken vyandt?

 

Ziedy niet, Israel, dat dees man spreeckt zottelijck?²⁶³

 

Wie hoorde oyt spotter spotten zo recht spottelijck?

265

Bracht hy u noch teghen int vyandtlijke perck²⁶⁵

 

Een vyandt moghende, onverwinlijck en sterck,

 

'T mocht wat schynen by 't volck, die de blinde logen leyt.

 

Doch waart niet, gheen kracht gheldt teghen Goods almoghenheydt

 

Zo nu een kranck vyandt den kamp tegen u komt slaan,

270

Hoe magh die sterck quellen of krachtigh wederstaan?

 

Achazib

 

Ist spotlijck en zotlijck dat ick hebbe ghezeydt,

 

Zo toont ons doch u ernst en hooghgheleerde wijsheydt.

251 Jes. 14:12.

+ Krankheyd des vleeschs

258 ja zelf kranckheydt de Zwakheid zelf.

259 onbescheydenheydt onverstand.

263 dees man Achazib.

265 u teghen tegenover U.

[p. 414]

 

Doet ons blyken, mooghdy, dat de gheloovighe man

 

Een uur, ick zwijgh altijdt, onderdanigh leven can.

 

Aristobolus

275

⁺Derft ghy oock lochenen onmoghelijck om te gheschien²⁷⁵

 

'T gunt wy ontwyfelijck Goods wil te wezen zien?

 

Israel

 

Neen. dat waar gelochent d'almachtigheydt van God.

 

Achazib

 

Maar waar blijckt Goods wille?

 

Aristobolus

 

In zijn volmaackt ghebodt,

 

Verkiezinghe heyligh, en beloften milde.²⁷⁹

280

⁺Zou God ons ghebieden 't gunt hy niet en wilde

 

Dat wy in zijn kracht hier zouden volbringhen?

 

Zou God ons verkiezen tot zodanighe dinghen,

 

Die hy niet zou willen dat wy hier beleven?

 

Zou God ons beloven 't gunt hy niet en wil gheven?

 

Achazib

285

Dat en zegghe ick niet. maar wat ist dat God gebiedt?

 

Aristobolus

 

⁺Dat wy zijn wille doen ende den onzen niet.

 

Zijn stem ghehoorzamen, hem dienen naacktelijck,²⁸⁷

 

Niet ten halven int deel, maar gheheel volmaacktelijck.

 

⁺

 

Achazib

 

Dat gebiedt God, ick kent, niet om datment zou wercken

290

Maar alleen om dat wy ons kranckheydt zouden mercken.^289/90

 

Aristobolus

 

Dats wel des wets gevolgh, niet haar oorzaack of eyndt.

 

Wilt God niet, zo spreect God recht anders dan hyt meynt.

 

Zo ist niet doen gheen zond', want dits dan zijn wille,

+ Waar Gods wille blijckt, maghmen aant gheschieden niet twyfelen

275 derft durft.

279 verkiezinghe uitverkiezing.

+ God wil dat wy hem in als onderdanigh zijn

+ God ghebiedt onderdanigheydt

287 naacktelijck bloot, enkel, met volledige overgave.

+ Esa 58. d. 13. 1 Reg. 15. e. 22. Genes. 17. a. 1 etc.

289/90 omdat opdat.

[p. 415]

 

Ja 't zondighen waar doecht na 't ghezicht van u brille,²⁹⁴

295

En ghehoorzaamheydt zond', als tegen Goods behagen.

 

Dus klapt ghy plompelijck tegen des schrifts gewagen.²⁹⁶

 

Daar zeydt God tot Israel: mijn wet te horen wilt spoen

 

Die ick u huyden leer, op dat ghy die zoudt doen.

 

Ghy zultse onderhouden en volbrenghen metter daadt.

300

Dit spreect Gods waarheydt zelf. u dichten is menschen praat.

 

⁺

 

 

 

⁺Vande verkiezinghe tuyght des wets verkondere,

 

God verkiest u huyden tot zijn volck byzondere³⁰²

 

Om te onderhouden alle zyne wetten.

 

Dits Goods verkiezinge, wie magh die doch beletten?

 

⁺

 

 

305

⁺Maar inde beloften streckt Goods wil immers zo verdt,³⁰⁵

 

Daar wil hy besnyden zijns volcx zondighe hert³⁰⁶

 

Zo dat zy hem met hert, met ziel ende met zinnen

 

Als huer Heer en God lieven en beminnen.

 

⁺

 

 

 

Wat mensch zijn God bemint, die doet dat God hem beveelt.

310

Dit belooft Goods waarheydt, diet den gelovers uytdeelt.

 

Het zijn bedrieghers valsch godloos en onmenschelijck,

 

Die zaken lochenen zo klaar en zo wenschelijck.

 

Merckt nu, O Israel, zo ghy dezen man hoort.

 

Zydy onghelovigh vant Goddelyke woordt

315

En zult boze lasters van God moeten ghevoelen,

 

Oock vry zonder wroeghen metter zonden boelen.³¹⁶

 

Ist u dan niet beter Goods woordt te gheloven?

 

Met een Godlijck leven te pryzen God van boven?

 

Ende een bitter wroeghen over den zonden te maken

320

Om in ghehoorzaamheydt Gode te ghenaken?

294 u brille de bril is een veel gebruikt allegorisch attribuut ter aanduiding van een ‘gekleurd’, dus onjuist inzicht.

296 gewagen woorden.

+ Deut. 4. a, 1, 6. 13, 5. 31, 6. 1. 3, 7. 11 etc.

+ God verkiest den zynen tot onderdanigheydt

302 huyden W.W. geeft luyden; huyden stemt overeen met Deut. 26:18.

+ Deut. 26. d. 18 etc., I Thes. 2. b. 12, 4. b. 7., 2 Thes. 2. c. 13., 1 Pet. 1. a. 1. 2., Rom. 8. e. 29., Eph. 1. a. 4, 2. b. 10.

+ God belooft den ghelovighen onderdanigheydt

305 immers steeds.

306 besnyden het hart besnijden, zie Deut. 30:6.

+ Deut. 30. b. 6. Eze. 11. d. 19, 36. e. 25. 26, 37. f. 23, Esa. 54. c. 5, 65. c. 17. 18. 60. d. 18. Zach. 13. a. 2., Zoph. 3. c. 13., Oze. 2. d. 17., Joan. 8. c. 36, 17. c. 19., 2 Pet. 1. b. 10., 1 Pet. 2. d. 24, 3. d. 18., 1 Joan. 3. a. 5., Gal. 5. c. 16., 2 Thes. 3. a. 3., 1 Thes. 5. d. 23., Luc. 1. b. 17. g. 75., Colos. 1. c. 22. etc.

316 zonigen zonder wroeging (vgl. vs. 293/4); boelen boeleren.

[p. 416]

 

Dit rade ick, dit bidde ick, dit vermaan ick met trouwen.

 

Ghelooft, wilt en begint, nemmermeer maght u rouwen.

Eerste handeling. IIII. Uytkomen

De loghen treckt van God door ghedachten verkeert
En maackt valsche goden, die meest elck dient en eert.

Israel. Achazib.

 

[Israel]

325

Daer gaet hy nu binnen en laat my grontlijck bedroeft.

 

Dat hyt goet meynt weet ic, die dat dic heb beproeft.

 

Zijn reden is krachtigh, ick maghs niet wederleggen,

 

Oock zie ick dat ghy zelf daar niet jegens mooght zeggen.

 

Ancxt druct mijn druckigh hert twijflijck aan allen hoecken;

330

Ach, my is bang en weet nerghens troost te zoecken.

 

Achazib

 

Wijt dat u zelfs zotheydt, zo blindt als lichtvaardigh.

 

Israel

 

Hoe dat?

 

Achazib

 

Ghy betrout hem, en hy ist niet waardigh.

 

Tis een schalck bedriegher, een vernuftigh snappaart,

 

Een listigh verleyder en doecht roement klappaart.

335

Zegt doch: ist gheen zotheydt, dat ghy eens anders hooft

 

Boven u van u hert, dat hy niet en kent, ghelooft?³³⁶

 

Israel

 

Trouwen ja.

 

Achazib

 

Dit doet ghy, ghy ghelooft zijn woorden blindt

 

Meer dan de waarheydt klaar die ghy in u zelf bevint.

 

Doch, al klapt zo schoontgens van God zijn valsche mondt,

340

Datter gheen God en is, zeyt hy me in 's herten gront.

 

Israel

 

Wat zou dat?

 

Achazib

 

Elck doet zulcx, zoudt u in hem wonderen?

336 van u hert omtrent de zaken van uw hart.

[p. 417]

 

⁺Die God minst acht, zal meest heerlijck van God donderen.³⁴²

 

Dits des werelts zede, dit doen alle wyzen.

 

Dus magh ick dees kloeckheydt in hem niet mispryzen.

345

Tis wijsheydt voor den luyden zijn gront te verberghen,

 

Want het naackt ontdecken zou den slechten vererghen.

 

Hier door, al was ghereedt d'antwoordt in mijnen monde,

 

Beantwoorde icx niet al, maar verbarghs in mijn gronde.

 

Israel

 

Wat gront meyndy doch hier?

 

Achazib

 

Dat de dinghen anders zijn

350

Dan het gemeen volck waant, dwelc oordeelt na den schijn.

 

Israel

 

Noch versta ick u niet, willet breder verklaren.

 

Achazib

 

Gharen, en mijns herten gront grontlijck openbaren.³⁵²

 

Let met ernst op mijn woordt, ghy zult wonder horen.

 

Maar maket niet ghemeen voor Jan allemans oren.

 

Israel

355

Zorght niet. ick kan zwygen. 't wert tot een steen ghesproken.

 

Achazib

 

Mijn grote lieft tot u heeft mijn hert zo ontloken

 

Dat nu voor u oren zaken zullen komen

 

Die noyt levendigh mensch uyt mijn mondt heeft vernomen.

 

Zegt, hout elck metten mont God niet voor rechtvaardigh?

 

Israel

360

Ghewis.

 

Achazib

 

Dat gheschiedt al uyt dubbeltheydt aardigh.³⁶⁰

 

Maghmens rechtvaardigheydt te wezen toghen

 

Datmen yemandt af eyscht boven zijn vermoghen?

+ Elck zeyt int hert datter gheen God is. Ps. 14

342 donderen luid verkondigen.

352 gharen gaarne.

360 aardigh van aard.

[p. 418]

 

Israel

 

Gheenssins.

 

Achazib

 

Ghy houwet dan oock voor ongherechtigheydt?

 

Israel

 

Ja.

 

Achazib

 

Vindy macht in u, om met trouwe knechtigheydt

365

God ghehoorzaam te zijn na al zijns wets eysche?

 

Israel

 

Dat en is in my niet, noch in gheenen vleysche.

 

Achazib

 

Nochtans eyscht dat God elck op een eeuwighe straf.

 

God eyscht dan 't werck van elck, daar hy noyt doens macht toe gaf.

 

Wat dunct u, gaat God hier al rechtvaardighe ganghen?

 

Israel

370

Neen zo niet. wy hebben in Adam al ontfanghen,³⁷⁰

 

Maer weer door zijn zonde in Adam verloren.

 

Dus eyscht ons God het werck, dat wy mochten te voren.

 

Achazib

 

Zo straft ons dan noch God om eens anders werck quaat.

 

Dunct u dan oock dat zulcx met rechtvaardigheyd bestaat?

 

Israel

375

Neen, 't was eyghen misdaat, wy waren in zijn lenden³⁷⁵

 

Daer door wy ons met hem van Gode oock afwenden.

 

Achazib

 

'T sluyt niet. die niet en is, magh zich tot geen werck spoen.

 

Maar mochten wy misdoen, wy mochten dan oock recht doen

 

In Adam.

 

Israel

 

Dat is waar.

370 al alles.

375 wij waren in zijn lenden wij zijn mèt hem geschapen (wij hebben dus meegezondigd).

[p. 419]

 

Achazib

 

Eer hy teelde, zo ick merck³⁷⁹

380

Geloofde hy en deed' boet, dit was een doechtlijck werck.

 

Lyden wy quaat doens straf, waarom niet weldoens loon?

 

Ghy zijt dan geens quaden, maar eens goeden Adams zoon.

 

Lijdt ghy u vaders straf nu al rechtvaardelijck?

 

Ick merck dat ghy dit hoort met gelaat onwaardelijck,

385

Altijdt is die waarheydt den onwyzen hatigh.³⁸⁵

 

Dat ick hier uytspreke, zwyghen de wyzen statigh,

 

Die de zuyvere leer uyten Hemele bringhen.

 

Wildyt huer gront te zijn aanmercken gheringhen?³⁸⁸

 

Leest vlytich huer schriften die ghy warachtigh vermoedt,³⁸⁹

390

Daar staat dat het God al (niet uytghenomen) zelf doet.

 

Zo was dan Adams zondt, niet Adams, maar Godes daat.

 

Ist nu rechtvaardigheydt dat God Adam daarom slaat?

 

Lijdt Adam, ja oock wy, gheen straf om Gods wercken?

 

Wie kan rechtvaardigheydt in dees handel mercken?

 

Israel

395

Die reen is my te hoogh, 't magh oock niet voordelen.

 

Gods rechtvaardigheydt is na d'ons niet te oordelen,

 

Maar wel na Gods oordeel inde schrift beschreven;

 

Daar staat dat hy elck mensch loon na zijn werck zal geven.

 

Achazib

 

U deckmantel helpt niet, noch al der wyzen vroedtheydt.

400

Van zijn rechtvaardigheyt koom ick nu op zijn goedheyt.

 

Zegt doch, is hy oock goedt die zich laat verdrieten

 

Goedheydt te voorderen, en zich te doen ghenieten?⁴⁰²

 

Israel

 

Neen.

 

Achazib

 

Ist goedt datmen God met hert, ziel en ghedacht

 

Ghestadelijck diene?

379 eer hij in het paradijs zondigde.

385 hatigh weerzinwekkend.

388 gheringhen spoedig; wilt gij spoedig inzien, dat dit de kern van hun leer is?

389 die... vermoedt waarvan gij vermoedt dat ze waarachtig zijn.

402 zich hiervoor zou ik niet willen lezen.

[p. 420]

 

Israel

 

Ja.

 

Achazib

 

Gheeft hy u wil ende macht?

 

Israel

405

Neen.

 

Achazib

 

Heeft God ons dan lief? hoe magh dat warachtigh zijn,

 

Nadien hy 't meeste deel scheyt tot de eeuwighe pijn?⁴⁰⁶

 

Dits nochtans de grontfest van ons hemelsche leere.

 

Gheeftmen God dan al recht, liefts en goedheydts eere?⁴⁰⁸

 

Israel

 

Ghy wadet al te diep.

 

Achazib

 

Daar voor wilt niet zorghen.

410

Ick ontdeck u een gront voor 't ghemeyn volck verborgen.

 

Zegt noch, diemen lievet en jonstigh heeft bezint,

 

Gont en gheeftmen dien niet dat hem lust en dat hy mint?

 

Israel

 

Trouwen ja.

 

Achazib

 

Wat ghebiedt God doch allen menschen?

 

'T gunt ons van herten lust, en daar wy meest om wenschen?

 

Israel

415

Gheenssins. dat verbiedt hy en ghebiedt dat elck haat.

 

Achazib

 

Is dat lieft of ghoedtheyt diemen dus prijst boven maat?

 

Hoe warachtigh en trou God oock is in zijn woorden,

 

Meyn ick dat wy beyde terstondt rechts wel hoorden⁴¹⁸

 

Als de listighe man Goods beloften voorthaalde.⁴¹⁹

406 't meeste deel het grootste deel (van de stervelingen).

408 recht met recht.

418 terstondt zoëven (zie vs. 446).

419 voorthaalde voorlegde.

[p. 421]

420

Wie krijght die doch van God? wie leeft die noyt en faalde?

 

Israel

 

Die zal God eerst gheven na dit sterflyke leven.

 

Achazib

 

Neen. God belooftse hier op aarden te gheven.

 

Hier ter werelt, niet hier na, leeftmen na Moyses gebodt.

 

Nu ziedy wat waarheydt en wat trou daar is by God,

425

Oock wat rechtvaardigheyt en goedheyt zonderlingen.⁴²⁵

 

Israel

 

Ghy kalt onghehoorde en wonderlyke dinghen

 

Die nochtans waar schynen.

 

Achazib

 

Zy zijn warachtigh.

 

En oock zo verholen, dat zy gheheel krachtigh,

 

In menigh mensche zijn, die haar vruchten eten

430

Zonder van dees wortel of gront zelf yet te weten,

 

⁺Recht of buyten weten op yemants noes waar ghezet⁴³¹

 

Een oprechte brille, zo klaar, zuyver en net

 

Dat zich alle dinghen zo zy zijn daar door toghen

 

Die gants anders schynen int ghemeen volcx oghen.

435

Al wist schoon deze man niet altoos van die brille,

 

Noch most hy ghenieten inder herten stille

 

De zalighe vruchten van dat oprechte oordeel.

 

Zo gheniet menigh mensch dit onwaardeerlijck voordeel,

 

Al kent hy dees gront niet, als die maar in hem is.

440

Hy oordeelt ghoedt en quaadt met een kennisse ghewis

 

Die snoer-recht anders is dan des volcx kennis verkeert.⁴⁴¹

 

Hy vliet alst meeste quaadt, t'gunt elck alst best begheert.

 

Israel

 

O had ick een brille van zo klaren ghezichte!

 

Achazib

 

Begheerdy een? neemt daar, ziet of ick dit al dichte.⁴⁴⁴

425 zonderlingen in het bijzonder.

+ Valsch oordeel

431 noes neus (in W.W.).

441 snoer-recht lijnrecht.

444 dichte verzin.

[p. 422]

 

Israel

445

Wat hou? droom ick? wats dit? noyt zagh ick zulck wondere!

 

Dat terstont boven scheen zie ick nu ondere.

 

Dat licht scheen is duyster, dat schandt scheen is eerlijck,

 

'T goet is quaat, 't quaat is goet en 't hatigh is begeerlijc.

 

⁺Nu zie ick met waarheydt dat het is een ghespot

450

Te dienen en te eren een onzichtbaren God,

 

Vande welcke niemandt zeker en magh wezen

 

Of hy oock is. Ick zwijgh van zijn goedheydt gheprezen,⁴⁵²

 

Ic merck nu, 't was voormaals ooc al in mijns herten gront

 

Maar buyten mijn weten, nu ist my met lusten kont.

 

Achazib

455

Hola man, hoedt u mondt zulcke dinghen te klappen!

 

Uyt dat zure vaatgen moet ghy zoet wijntgen tappen.

 

Tis zuyr int volcx oordeel, dat moet ghy verschonen,

 

Wildy anders vreedzaam byden menschen wonen.

 

Ghelaat u met woorden dat ghy alleen betrout⁴⁵⁹

460

Opten God des Hemels, den niemants oogh aanschout,⁴⁶⁰

 

⁺Maar wilt van die naam-God u hert gants aftrecken

 

Om Goden te eren die Goden konnen strecken.⁴⁶²

 

Die waan God loont zijn volck met armoede pijnlijck

 

Met verachting spottelijck, ja metter doodt venijnlijck.

465

En dat zou een God zijn ghoedt en rechtvaardigh?

 

'T zijn toversche dromen! die Goden zijn eerwaardigh,

 

Die huer dienaars ghoedt doen, vant quade recht bevryen

 

En weeldigh doen leven in vroechden tallen tyen.

 

Israel

 

Liever, welcke zijn die?

 

Achazib

 

Men vinter veel in ghetal,

470

⁺Maar meest werden ghedient Astaroth ende Baal.⁴⁷⁰

 

Israel

 

Wat loon gheeft elck den mensch, die trouwelijck dient zijn beelde?

+ Ongheloof

452 is bestaat.

459 ghelaat u doe alsof.

460 den dien (in W.W.).

+ Afval van Gode

462 Goden strecken werkelijk als goden kunnen beschouwd worden.

+ Toeval totten afgoden

470 Astaroth ende Baal Richteren 10:6.

[p. 423]

 

Achazib

 

Astaroth gheeft rijckdom met haar dochter weelde,

 

Maar Baal macht en gebodt overt geslacht menschelijck.

 

Israel

 

Wat vintmen doch ter werelt zo goet en zo wenschelijck?

 

Achazib

475

Dit beloven zy niet (als de waan God) na dees tijdt,

 

Of in een droom die niet dan den slapenden verblijdt,

 

Maar ghevent metter daat tastelijck en aanschouwelijc.

 

'T beloofde gheven zy inder waarheydt trouwelijck,

 

Om zaligh te maken niemandt huers ghelijck is.

480

Is hy niet recht zaligh, die machtigh, weeldigh en rijc is?

 

Is dat niet van een mensch een rechte God te maken?

 

Die al magh dat hy wil, heeft wensch van alle zaken.

 

Die rijck is heeft den born van alle wellusten.⁴⁸³

 

Is dat gheen zaligheydt om heel in te rusten?

 

Israel

485

Zo vuyrighen liefde baart dit schoon behaghen

 

Dat ick in mijn hert van al mijn voorleden daghen

 

Noyt zo tochtighen lieft totten waangod en vandt.⁴⁸⁷

 

Achazib

 

Dats niet vreemdt.

 

Israel

 

Waarom doch?

 

Achazib

 

Te ghoedt was u verstandt

 

Dan dat ghy mocht lieven een ydel waan ende schijn

490

'T welck al zijn dienaars loont met schandt, dro[e]fheydt ende pijn.⁴⁹⁰

 

Israel

 

Ick ghevoel niet alleen lieft tot dees nieuwe Goden

 

Maar oock haat tot d'oude met al zijn gheboden,

 

Want die zijn een hinder mijns begherens lustigh,

 

Een ghequel en wroeghen mijns herten onrustigh.

483 born bron.

487 tochtigh hartstochtelijk.

490 W.W. geeft droefheydt.

[p. 424]

495

Waan komt dees verandering?

 

Achazib

 

Door den kracht van mijn gheest,

 

En dees brils nuttigheydt, die u oordeel zo gheneest

 

⁺Dat nieuwe lieft en haat daar inne is gheboren.

 

Want watmen ghoedt oordeelt, wert gelieft en verkoren,

 

En watmen quaadt oordeelt, moetmen haten en vlieden.

500

Dits van lieft ende haat d'oorspronck in alle lieden.

 

Zo krachtigh is mijn gheest en des brils oordele

 

Dat zy lieft en haat baart tot smenschen voordele.

 

Die haat vliedt van alle dat inder waarheyd quaadt is,

 

Maar lieft bejaghet al, dat recht ghoedt en tot baat is.

505

Dat mijn gheest en oordeel recht zijn weet u bevinden,

 

Dus laat gheen tovergheest u zin meer zo verblinden,

 

Datmen u rooft dees bril van bevintlyker klaarheydt,

 

En u een valsche opzet, onder schijn van waarheydt,

 

Zo dat ghy weer als door, verblint ende verzot⁵⁰⁹

510

Ware Goden verlaat om een onbekende God,

 

Ontrou, onghoedt, hatigh ende onrechtvaardigh,

 

Uwer noch gheens menschen edele liefde waardigh,

 

Als die maar bedrieghlijck door waan zaligheyt behaaght,

 

En met onzaligheydt en ware ellenden plaaght.

515

Want laat ghy dezen bril (u oordeel) veranderen,

 

Ick, met ware goden zullen van u wanderen.

 

Dan zuldy bedroghen den waan-god verkiezen

 

En 't warachtighe ghoedt ghehelyken verliezen.

 

Zo veel is aan 't oordeel, aant oordeel gheleghen.

520

Dat doet heel recht ghaan, of dolen op onweghen.

 

Wie mijn gheest en oordeel door verwaantheydt verlaat

 

Krijght flucx een valsche lieft ende oock een valsche haat,

 

Zo dat hy den waan-God dan met herten moet minnen,

 

En de ware Goden haten met alle zynen zinnen.

 

Israel

525

Dats geen zorge, wijst my den middel t'mijnder vromen,⁵²⁵

 

Om zeker en haast aan dees goden te komen.⁵²⁶

+ Oorzake van Liefde ende hate ist oordeel

509 door dwaas.

525 vromen voordeel.

526 haast spoedig.

[p. 425]

 

Achazib

 

Ick hebbe twee zonen, konstighe verstanden,

 

⁺Haar leer zal doen werden doort werck uwer handen

 

Deze beyde goden zo gantselijck volmaackt,

530

Dat ghy volkomentlijck tot u begheren raackt.

 

Wat wildy meer? ghy zult niemandt derren moeyen.⁵³¹

 

Ghy zelf werdt de borne daar u heyl uyt zal vloeyen.

 

Ghy zelf zult dees goden naar u zinne maken.

 

Ghy zelf zult door u zelf aan u wensche gheraken.

 

Israel

535

Wanneer werdt dit? haast doch, bluscht mijn heet verlanghen!

 

Achazib

 

Ick haal u mijn zonen met spoedighe ghanghen.

 

Die zullen u van als grontlijck onderwyzen.⁵³⁷

 

Volghdy vlytigh haar raadt, elck zal u zaligh pryzen.

 

Ick had huer al van zelfs van u dienst ghesproken.

540

Ziet doch, dit spel wil voort, zy hebben ons gheroken.

 

Ick zieze daar komen, ghy mooght met huer praten,

 

Betrout en volght haar raat, ghy komt aan gelt en staten.⁵⁴²

+ Middelen ter valscher zaligheydt

531 moeyen lastig vallen.

537 als alles.

542 staten eer, aanzien.

Eerste handeling. V uytkomen

Boosheyt met valsch bedrogh helpen tot hoogheyt en gelt,
Daar de werelt wyze zot hert, lust en troost op stelt.

Amal. Marma. Israel.

 

[Amal]

545

⁺Ghoeden dagh Heer.

 

Israel

 

Zegt my, zydy Achazibs zonen?

 

Amal. Marma

 

Ja wy Heer.

 

Israel

 

Wildy bey met my komen wonen

 

En trouwelijck dienen? ick zal u eerlyck lonen.

 

Amal. Marma

 

Ghaarne.

+ Amal Marma te zamen

[p. 426]

 

Israel

 

Wat kondy doen?

 

Amal. Marma

 

Wy Zullent u tonen

 

Veel meer metten wercken dan met schone woorden.

 

Israel

550

Nochtans waart my een lust dat het mijn oren hoorden.

 

Amal

 

Ghoede waar prijst haar zelf. dit dede ons zwyghen.

 

Maar hoort (nu ghyt zo wilt) wat nut wy doen ghekrijghen.

 

Wy zijn bey Doctoren inde rijcke Alchemye

 

Dats opt franchoys ghezeydt Un art qui nest mye.⁵⁵⁴

555

Maar in Neerlandtsche taal heet dees Alchemy

 

Een konst die na wensch 't begheerde al gheeft my.

 

Die kan zo veranderen alderley dinghen aart,

 

Dat zy uyt snoey aarde gout maackt dierbaar en waart;⁵⁵⁸

 

Den boer maackt zy edel, den nederen verheeft zy

560

En al des herten lust levert en gheeft zy.

 

Israel

 

Zuldy my die leren? O dats een Godlyke konst!

 

Amal

 

Ghewis, en dat alleen overmits de grote jonst⁵⁶²

 

Die daar is tusschen u en ons lief vadere.

 

Israel

 

Hoe maactmen, hoe krijchtmen rijckdoms en staats adere?

 

Amal

565

Wy zullen u maken een born of fonteyne

 

Die altijdt overvloeyt van gout, louter en reyne,

 

Dat zo bevallijck is en zo wonderlijck van kracht

 

Dat ghy na wil bekoomt ampteren, eer ende macht.⁵⁶⁸

 

Israel

 

Hier toe behoeft reedtschap, stof en goey handeling;

570

Waar krijgh ick dat?

554 qui nest mye qui n'est rien.

558 snoey snood, eenvoudig.

562 overmits wegens.

568 ampteren ambten.

[p. 427]

 

Amal

 

Zorght niet, volght maar ons wandeling.

 

'T ghereetschap ende stof lever ick na begheren

 

Maar des konsts handeling zal u mijn broeder leren.

 

Eerst moet daar zijn een klock van maacxel als een herte

 

Ghenaamt Cor impium, versteent voor wroeghens smerte.⁵⁷⁴

575

Om dees behoeven wy niet zeer verde te ghaan,

 

Ghy hebtse al, zo my u woorden doen verstaan.

 

Cupiditas prava is haar oven ghereedt,⁵⁷⁷

 

Die brandt zeer lichtelijck wel gloedelyken heet

 

Door delectatio (inde verbeeldinghe zoet)

580

Falsi boni, kolen heet als de helsche gloet.^579/80

 

In die distilleer-klock lever ick dees kruyden

 

Tot een ghereedt ghebruyck by alreley luyden.

 

Falsitas by mate, by ellen, by ghewichte,⁵⁸³

 

Item duplicitas, zwaar int woordt, in daad lichte,⁵⁸⁴

585

Hypochrisis schijnghoedt, en Astus behendigh,⁵⁸⁵

 

Die 't gout zijn rechte heer flucx maken af wendigh,

 

En doen dat ons fonteyn alle mans gout verovert,

 

Zomen de vette melck uyt vreemde koeyen tovert,

 

Als mijn broeder dit stof konstelyken bereyt.

590

Die zeg nu tgunt hy doet. het mijn heb ick ghezeydt.

 

Marma

 

Mijn broeder, Heer, levert, maar ick ghebruyke 't gelt,

 

Tot verkryging van eer, van wellust en van ghewelt.

 

Ten is gheen minder konst gout wel te ghebruyken

 

Dan dat te bejaghen in ons listighe vuyken.

 

Israel

595

Wat is dit recht ghebruyck?

 

Marma

 

Milt zijn ende oock sparen.

 

Dat is veel uytgheven, ende veel bewaren;

 

Ick gheef rijckelijck uyt, doch veel min dan ick magh.

574 cor impium gewetenloos hart.

577 cupiditas prava boze begeerte.

579/80 delectatio falsi boni genot in schijndeugd.

583 falsitas leugen.

584 duplicitas dubbelzinnigheid.

585 hypochrisis huichelachtigheid; astus list.

[p. 428]

 

Israel

 

Aanden armen?

 

Marma

 

Somtijdts voort volde inden klaren dagh,

 

Niet om der armen nut, maar om 't volcx jonst ende eer.

600

⁺Doch zijn dees ghiften kleyn, ick gheef groter en meer

 

Den moghenden rijcken heymelijck int donckere.

 

Daar lijdt schenck geen getuygh. daar is gaaf geen pronckere.⁶⁰²

 

Israel

 

Gheefdy den rijcken meest? dats water in zee gebracht.

 

Marma

 

⁺Dats waar. 't zijn machtighen en helpen gevers tot macht.

605

Merckt doch: al mijn doen streckt om te komen int hoghe.

 

⁺Hier om timmer ick hoogh voor der luyder oghe,

 

Koop zyden ghewaden, ghesteenten, juwelen,

 

Zilverwerck, tapyten, konstighe taferelen,⁶⁰⁸

 

Die 't volck doen verwonderen en eerwaardelijck nyghen,

610

En dit al om boven mijns ghelijck op te styghen,

 

Om de hooghste te zijn in grootachtbaarheydt eerlijck.⁶¹¹

 

⁺Wat meynen oock anders de maaltyden heerlijck⁶¹²

 

Die ick dick zo prachtigh, als lecker toe ruste?

 

Want behalven de vlijt tot de smakelyke luste

615

In menighvuldigheydt van weeldighe spyzen,

 

Doe ick mijn heer oock milt ende heerlijcken pryzen,

 

Door des spijs chieraden die noyt buyck en vulden.

 

Want ick doe pasteyen prachtelijck vergulden,

 

Den taarten wapenen, den vladen beschilderen,⁶¹⁹

620

Den sukaden verwen, en 't ghezicht zo verwilderen⁶²⁰

 

Dat de hant twijflijck grijpt, en 't oogh twist metten kake,

 

Wiet wint, de diere pracht, of de leckere smake.

 

Door zulcken ghaafrijcken ende heerlijcken leven

 

Doe ick mijn meester snel in hoogheydt verheven.

625

De hoghen trecken hem door ontfanghens konste,

+ Den rycken geeftmen meest

602 bij dit schenken mogen geen getuigen aanwezig zijn.

+ Elck wil int hoge

+ Pracht in gebou, huysraat ende ghewade

608 taferelen schilderijen.

611 eerlijck eervol.

+ Pracht in maaltyden

612 meynen bedoelen.

619 wapenen met een (geslachts-)wapen (blazoen) versieren vladen vlaaien.

620 verwilderen verdwazen, in de war maken.

[p. 429]

 

Van ondren schuyft hem op des ghemeenen mans jonste.

 

Dats daar vant uyt gheven. hoort nu mijn verklaring

 

Vande voorzichtighe ende nutte bewaring.

 

Alsmen ghesteghen is in enighen hoghen staat,

630

⁺Dan meert noch die inkomst vande vruchtbare baat.

 

De rechter kan vet merch uyt magher twisten zuyghen,

 

'T heet om rechtvoordering, maar tis om trecht te buygen.

 

D'ontfangher is zijn zelfs, niet zijns heeren baatzoecker

 

En drijft metten ghelde zijns, niet zijns heren woecker.

635

De Toller schijnt zijn heer over 't volck ghoedtdadich⁶³⁵

 

Maar tot zijn eyghen baat schat hy elck onghenadigh.

 

Israel

 

Maar daar door wert de jonst des gemeyn volcx verloren.

 

Marma

 

Daar acht hy niet meer op, die gheeft hy nu te voren.⁶³⁸

 

'T volck moet hem wel eren, groot achten en ontzien,

640

Ja oock (spijt huer herte) met smeecken ghaven bien.

 

'T volck zelf behoeft de jonst der hanssen ondraghelijck.⁶⁴¹

 

Die vergharen schatten, doort nemen ontraghelijck,⁶⁴²

 

Om hem zelf te vryen vant rechtvaardigh beklaghen,

 

Of om eenen nieuwen hogher staat te bejaghen.

645

Hier in dien ick ghetrou by nachten en by daghen.

 

Israel

 

U beyder konst en dienst is my een groot behaghen.

 

Tot rijckdom en machte porde my u vaders woort,⁶⁴⁷

 

Maar nu ick u beyden hier af hebbe ghehoort

 

Voel ick 't begheerlijck hert veel vuyrigher branden,

650

Want een ghereedt middel spoedight gherede handen.

 

Nu vinde ick warachtigh onghelooflijke zaken!

 

Hebbe ick niet zelve macht om zelve te maken

 

Met mijn eyghen handen zo moghende Goden

 

Dat zy my verlossen uyt alle myne noden?

655

Ja dat zy my gheven volkomelijck na wenschen,

 

Rijckdom, macht en lust, een zaligheydt der menschen?

+ Nutbare ampteren

635 Toller tollenaar; zijn heer in de ogen van zijn heer.

638 gheeft hy te voren geeft hij op, cadeau.

641 hanssen mensen van aanzien (laatdunkend gezegd), hoogmoedigen.

642 ontraghelijck snel.

647 porren aandrijven.

[p. 430]

 

Wat staan wy hier vergheefs, laat ons flucx gaan binnen!

 

Gheen werck magh eynden voor des wercx beghinnen,

 

Maar die wacker beghint hevet al half gewonnen.

 

Amal. Marma.

660

Gaat voor heer, wy volgen. verzoeckt nu wat wy konnen.⁶⁶⁰

 

Chorus j. Stem Psal. 16.

 

Helaes ick zie 't begin van troerigh leydt

 

Mits inde vroecht van Israels blyde tyden.⁶⁶²

 

Hy terght den Heer met nieuwe zondigheydt.

 

Men raadt hem wel dat hy het quaadt zal myden,

665

Hy acht des niet en volght de valsche loghen.

 

Die hem ghelooft, wert jammerlijck bedroghen.

 

Armoede kleyn ontziet en vreest hy meer

 

Dant wroeghen fel vant zondigh quaadt gheweten,

 

Oock dan den straf van zijn gherechte Heer.

670

Der zielen heyl wert in zijn hert vergheten.

 

Voort Hemelsch ghoedt heeft hy 't aardtsche verkoren.

 

Zo werdt om schau het wezen zelf verloren.⁶⁷²

 

Noch roemt de zot dat hy den Heer betrout,

 

Dat hy ghelooft en is van Goods gheslachte.

675

Maar hoe magh een die troost en hope bout

 

Op rijckdom quaadt, op weelde zat, op machte

 

Den waren God met ghantser herten eren?

 

Men kan gheenssins te pas dienen twee heren.

 

Israel maack zelf met zijns vernuften handt,⁶⁷⁹

680

D'afgoykens broosch, die waan zo schoon kan proncken

 

Dat zy tot huer trecken al zijn verstant.

 

Zijn herte brandt in liefde blindt zo droncken

 

Dat hy aanbeedt het maacxel zijnder handen

 

Voort hooghste ghoedt, Den waren God tot schanden.

685

Noyt amoureux door Venus lust verdwaast

 

Zaghmen zo heet in boelderye woelen,

 

Als Israel zot nu vuyrigh jaaght en raast,

 

Na ghelt en macht, zijn afgodische boelen.

 

Hy denckt noch acht niet meer op Goods gheboden,

660 verzoeckt beproef.

662 mits midden.

672 schau schaduw, schijn.

679 maack W.W.: maeckt.

[p. 431]

690

Maar dagh en nacht dient hy zijn twee afgoden.

 

Hy spoort na 't ghoudt met loghen onbeschaamt,

 

Met arghelist, met woeckers felle tanden,

 

Met schoon bedrogh en valscheydt, konst ghenaamt,

 

Recht of rijckdom hier in d'aa[r]dtsche waranden

695

Oneyndelijck zijn eyghendom zou blyven,

 

En of zy mocht met zaligheydt geryven.

 

Elck styght int hoogh door pracht met spoedigheydt

 

In huysraadt, kleedt, kost en veel droncken wynen,

 

Oock hoogh ghebou, want de hooghmoedigheydt

700

Maackt dat niemandt die neerste hier wil schynen.

 

Maar elck een pooght, om door zijn pomp misprezen⁷⁰¹

 

Boven ander machtigh gheacht te wezen.

 

Sodoms hooghmoedt en gheyle ghulzigheydt

 

En was zo hoogh voor God noch noyt gherezen,

705

Als Israels pracht en zatte schuldigheydt,

 

Die dit al pleecht zonder zijn God te vrezen.

 

Zou Goods ghedult dit onghestraft aanschouwen?

 

Neen zy, ghewis. Ick wacht Goods wraack met rouwen.

 

Die strenghe wraack komt traaghlijck kruypen aan,

710

Maar zy komt aan als wy daar minst op dincken.

 

Israel en zal haar niet ontsluypen dan,

 

Maar den beker van Godes toorn uyt drincken.

 

Hy laat den Heer, diens wet wil hy niet volghen.⁷¹³

 

Dit grote quaadt maackt God op hem verbolghen.

701 pomp pracht.

713 laet verlaat.

Tweede handeling. J uytkomen

Die 't licht Goods verlaat moet int doncker zwerven,⁷¹⁵
Doort blinde begheren voert loghen int bederven.

 

Achazib

 

Al ist zo dat my der Philosophen noeswijsheydt

 

Schendelyken lastert, ick weet dat mijn prijs leydt

 

Byden vroeden, diens gheest vernuftelyken ruyckt,

720

Dat God mijn dienst loflijck zelve dickmaal ghebruyckt.

 

Bruyct God mijn kloecke list niet doorgaans en gemeenlijc

 

Aant volck, verwerpende door verhertheyt steenlijck

 

Die zuvere liefde vande Godlyke waarheydt?

715 Die 't naar W.W. (D: diet. 't).

[p. 432]

 

Ick bent door wien hy rooft zijn recht ledende klaarheyd,

725

En verwertse voorts in een verkeerden zinne,⁷²⁵

 

Dat ick oock ghaarne doe want tis tot mijn ghewinne.

 

Tis oock recht, dat loghen hem 't licht ga beroven,

 

Die den trouwen waarheydt niet en wil gheloven.

 

⁺Zo ghaat het met Israel, de zotste der dwazen.

730

Een verkeerden zinne zal ick hem schier in blazen,⁷³⁰

 

Zo behendigh dat hem grondelijck zal bederven,

 

'T gunt daar hy weelde en macht door meynt te verwerven.

 

God hevet nu gheschickt dat Israels zoon zal houwen

 

Aant Konincx kint der Philistijns vol ontrouwen.

735

Die is eenzaam, dus zal hy daar wel na luysteren.⁷³⁵

 

Want des kroons hoop zal zijn oogh zo verduysteren,

 

Dat hy geen quaad (dat veel in dees echt leyt verborghen)

 

En zal vrezen, voor zien, bedencken noch bezorghen.⁷³⁸

 

Hy zal den Philistijns wanen te ghebieden,

740

Maar zal dienen als slaaf die Goddeloze lieden.

 

Doch moet ick hem gheenssins dit secreet bedieden.

 

Tis Goods schicking, die zal langzaam, maar vast geschieden.

 

'T bierken dat ick nu brou zal hy eerst recht proeven

 

Over tachtigh jaar, dan zal zijn bitterheydt bedroeven.⁷⁴⁴

725 verwertse verandert ze (d.w.z. de klaarheid).

+ Valsche waan doet begheren dat na bederven zal

730 schier spoedig.

735 die de prinses. Het is historisch niet juist, dat ze ‘eenzaam’ was, (zie mijn diss. bl. 91).

738 voor zien voorzien.

744 In 1496 huwden Philips de Schone en Johanna van Arragon, tweede dochter van Ferdinand van Arragon en Isabella van Castilië. Het gevolg hiervan is geweest het noodlottig samengaan van Spanje en deze gewesten.

Tweede handeling. IJ uytkomen

Wie hoogh is stijght hogher, veel hebben meer dan te veel,
Maar niemant heeft genoegh, wie is verzaat met zyn deel?

Israel. Achazib.

 

[Israel]

 

Hier vinde ick Achazib, mynen ghetrouwen raadt,

 

Mynen jonstighen vrundt en hulper metter daadt.

 

Waarde vader, ick moet u dancken en pryzen

750

Van u hooghwyze raadt en bystants bewyzen.

 

Want wat ghy my oyt riedt, vinde ick wis en warachtigh.

 

U raadts volghing maackt my zo rijck, weeldigh en machtigh,

 

Dat ick niemant en wijck, niemant magh my krancken.

[p. 433]

 

Heb ick my dan uwer niet hooghlijck te bedancken?

755

Door u heeft my 't kryghen van veel graeffschappen verblijdt,

 

En ben nu Hertogh van veel Hertoghdommen wijt.

 

Achazib

 

Dat u mijn hulpe en raadt zo wel heeft doen ghedyen

 

Doet my uwenthalven oock hertelijck verblyen.

 

Tis den wyzen raden een grote eer ende lust,

760

Alsmen huer raadt wel volght en komt ter begeerder rust,

 

Ghelijckt eer en lust is voor een ghoedt Medecijn,⁷⁶¹

 

Dat de krancke raadt volght en verlost werdt van pijn.

 

Nu ghy zo naarstigh zijdt om goey raadt te beleven,

 

Als ick zorghvuldigh ben om ghoeden raadt te gheven,

765

En vermaght mijn jonst niet dat icx hier by late,

 

Maar wil u voorderen tot noch een hogher state.

 

Israel

 

Waar toe?

 

Achazib

 

Vraaghdy waar toe? tot de Koninclyke kroon!

 

Israel

 

Door wat middelen doch?

 

Achazib

 

Doort middel van u zoon.

 

Die zal ick inder echt te besteden pynen,⁷⁶⁹

770

Aan des Konincx dochter vande Philistynen.

 

Dees dochter is eenigh, huer ouders zijn ghestorven.

 

Werdt deze u zoons bruyt, de krone is verworven.

 

Schroemt het aanzoecken niet, al is u staat slechtere,

 

Al is zy Koningin, ghy Hertogh of Rechtere.

775

Want ghy zijt de meeste Hertogh opter aarden.

 

Veel grote Koninghen wyken u in waarden,

 

In rijckdom, in machte, in landen en in luyden.

 

Ja Keyzer en Koning ontziet u machte huyden.

 

Zoeckt aan, u zoon krijghtse, zo werd hy een Koning.

 

Israel

780

O wenschelyke raadt! O wat groter beloning

761 Medecijn geneesheer.

769 pynen moeite doen.

[p. 434]

 

⁺Gheef ick u metter daat, terstont zal icx verghellen.

 

Kondy dat volbrenghen?

 

Achazib

 

Laat het my bestellen.

 

Ick ken al de Heeren, oock de Koninginne.

 

U zoon zal ick beelden in huer hert en zinne

785

Zo schoon, wijs, eel, machtigh van landen en ghoeden,

 

Dat zy al begheerlijck dees bruyloft zullen spoeden.⁷⁸⁶

 

Israel

 

Zydy niet eerens waart, boven allen menschen,

 

Die my meer doet hebben dan ick zou derren wenschen?

 

U eerste beloften vant ick oprecht na behagh.

790

Daar door is u gheloof by my zo veel meer dant plagh,

 

Dat ghy geen zaack zo vreemt mooght spreken met u mont,

 

Of ick moets gheloven uyt al mijns herten gront.

 

Voordert daarom de zaack, ghy krijght na wille danck.

 

Achazib

 

Ick ga dat bestellen, betrout my, het werdt eer lanck.⁷⁹⁴

+ Blint begheren

786 spoeden bespoedigen.

794 het werdt wordt bewaarheid, zal geschieden.

Tweede handeling. IIJ uytkomen

'T volck veracht wyzen raadt, elck wil ander ghebieden,
Die hoogh klimt valt neder, de vrye dient vreemde lieden.

Aristobolus. Israel.

 

[Aristobolus]

 

Ick zocht u Israel, des heeft my 't vinden verhueght

 

Om u lust en nuts wil, niet om mijn baat of vrueght.

 

Al zie ick meest by u mijn goeden raadt versmaadt,

800

Als die ghemeenlyken het afgheraden bestaat,⁸⁰⁰

 

Zo ghy klaarlijck betoont int dienen der afgoden,

 

Noch laat ick niet af, in u onbekende noden

 

U te strecken een vrundt warachtigh en ghetrou,

 

Om u te voorhoeden van u aanstaande rou.

805

Ick hoor, o waarde man, dat ghy u zoon hoogh geacht

 

Huwen wilt aan een vreemt en hovaardigh gheslacht,

 

Alleen om aanden kroon te moghen gheraken,

 

En u moghende huys noch moghender te maken.

800 bestaat durft ondernemen.

[p. 435]

 

Ghy zijt van zelf machtigh ontzien eerlijck en rijck,

810

⁺Wat huwet ghy aan meerder? waarom niet aan ws gelijc?

 

Waart huwen niet beter aan bekende naburen?

 

Wat zoeckt ghy een vreemt volck, van vreemder naturen

 

Van een vreemde sprake en van vreemde zeden?

 

Dien 't ghenoegh niet vernoeght blijft onvernoeght t'onvreden.

815

Ick weet vast, ghelooft my, dat u begheerts verwerven

 

U huys ende afkomst grondelijck zal bederven.

 

Dit voorhoedt doch wijslijck, streckt u landt een goet heer.⁸¹⁷

 

Ghy hebt nu wercx ghenoegh, al en zoect ghijt niet meer.

 

Dit half is meer dant heel, bevooghdyt vlijtigh en wel.

820

Maart heel wert u te veel, u, oock der landen ghequel.

 

Verchiert dat ghy nu hebt. wildy te veel verkiezen,⁸²¹

 

Dat heel met oock dit deel zal u zotheydt verliezen.⁸²²

 

Dan zuldyt ick zegt u, veel te spade beklaghen.

 

Israel

 

Den Philosophen zot magh u raadt behaghen,

825

Maar my niet, noch oock gheen polityke verstanden.

 

Aristobolus

 

Der Philosophen wet zalight allen landen,

 

'T ghaat oock wel als Princen ernstelijck Philosopheren.

 

Israel

 

'T zijn dromen. de vroede hoort zijn goet te vermeren.

 

Ick wil mijn macht meren, zo werde ick machtigher.

830

Zegt nu: is u of mijn voorstel warachtigher?

 

Ist u oft mijn nutter voor Prins en onderzaten?

 

Zal machts vermeringhe my en mijn volck niet baten

 

Int beschermen mijns lants, en temmen der vyanden?

 

Ick zwyghe vant ontzich. wie zal my aanranden?⁸³⁴

 

Aristobolus

835

⁺Die vermeerdert zijn machte die zijn jonste vermeert

 

By onderzaten en vreemt, zo dat hem elck mint en eert.

 

Maar niet die vyandt maackt zijn vrunden lieftalligh

+ Huwen aan zijn meerder

817 dit voorhoedt doch verhoed dit toch.

821 verchiert verfraai, breng in orde.

822 dat heel dat alles, dat nieuwe rijk.

834 ontzich ontzag.

+ Wìe zijn macht terecht vermeert

[p. 436]

 

En onderdanen trou, oproerigh en afvalligh.⁸³⁸

 

Dit zal u wis gheboeren om de veelheydt der volcken

840

Als u zoon door dees echt verheven inden wolcken

 

⁺Wellustigh 't volck vergheet en den landtzorgh laat dryven

 

Zo dat zijn persoon zelf zijn volck niet magh gheryven

 

In klachten te horen, en opt recht te waken.

 

Dan zal hy onachtzaam al zijnder landen zaken

845

⁺Door lieftloze vreemden afwezich doen handelen.

 

Die huurlinghen ghierigh zullen qualijck wandelen,

 

Justici verkopen, eeren-staten verpachten,⁸⁴⁷

 

'T volck schatten en scheren, welcx onverhoorde klachten

 

U zoon zal doen haten van kleynen ende groten.

850

Dit maackt hem te vyandt zijn eyghen huys ghenoten⁸⁵⁰

 

En zal dan vreemde macht met schanden behoeven

 

Tot zijn machts vernieling en zijns volcx bedroeven.

 

De waghen ghetrocken van veel weeldighe paarden

 

Moet hollen en storten tot pletteren ter aarden,

855

Als de zotte voerman veyligh en slaperigh sluymt,

 

Den paarden, toom, en wegh heel onachtzaam verzuymt.

 

Israel

 

Dat magh zo gheschieden, maar het magh oock wel zijn

 

Datmen veel landts teffens beheerschapt wel ende fijn.

 

Doch meyn ick niet dat ghy dit zult wederspreken:

860

Die meer verkryght heeft meer, des magh hem min gebreken.

 

Meer krijgh ick door dit landt totten mynen te voeghen.

 

Aristobolus

 

⁺Veel verkryghen maght veel begheren vernoeghen,

 

Zo inwerp van veel houts veel grote vlammen blust.

 

Begheerdy werelden, één werelts krygen maackt gheen rust.

865

Ist dat ghy den palen uwer landen vergroot,

 

Te meer sterckten en volcx eyscht des beschermens noodt.

 

Zo wel alst kleyn muschgen behoeft de zwaan zijn pluymen.

 

Israel

 

Zegt dat u ghoedtdunck; mijn weyde zal ruymen,

 

Om weeldigh te rusten, alst my ghelieft ende past.

838 oproerigh en D. geeft deze woorden aan elkaar; de zin is echter: Maar niet, die vrienden tot vijand, trouwe onderdanen tot oproerigen maakt.

+ Roekeloosheyt der Princen bederft landen ende luyden

+ Der vreemde landt voochden gierigheydt brengt den Princen in des volcx hate

847 eeren-staten hoge ambten.

850 Micha 7:6, C. v.L. en L. 872; Matth. 10:36.

+ Veel krygen bluscht der begeertens brandt niet

[p. 437]

 

Aristobolus

870

Dits wonder, ghy zoeckt rust in vermeringhe van last.

 

⁺Want het wel heerschappen is avondt ende morghen

 

Zorghvuldigh het welvaart der landen te bezorghen.

 

Die dan zijn landen meert, vermeert de zorgh onlustigh.

 

Dits vermering van last, schijnt u dat licht en rustigh?

 

Israel

875

'T schijnt het u een lust is, my met onlust te laden

 

Door dit u onlustigh en hatelijck afraden.

 

Altijdt prijst ghy voor goet, 't gunt ic quaat moet schelden.

 

Daarom volgh ick u raat nemmermeer of zelden.

 

Aristobolus

 

Die geen goeden raat volght, hem volght altijdt onraadt.

 

Israel

880

Die vreemde raadt volght, toont dat hy hem zelf niet verstaat.

 

Aristobolus

 

Zulck waant hem heel raadt wijs, die zot is ende gheck.⁸⁸¹

 

Israel

 

Zulck beschuldight ander met zijn eyghen ghebreck.

 

Ghy zoudt my niet raden waande ghy u niet wijs.

 

Aristobolus

 

Waande ghy u niet wijs, ghy volghde mijn avijs,⁸⁸⁴

885

Of ghy zoudt een ander, die wijs is, om raadt vraghen.

 

Dit doedy niet, en zult te spade beklaghen

 

Met hopeloos berou in onnutte beweening,

 

Dat ghy boven mijn raadt volght u blinde mening.

 

⁺Alderliefste broeder, laat u doch ghezegghen!

890

Merckt ghy niet wat ghy int werck bestaat te legghen?

 

Ghy wilt met een moghender u zaken ghaan menghen.⁸⁹¹

 

'T swaarste weeght altijdt meest, 't zal u te gronde brengen.

 

Ghy zoect vreemde hoogheydt, u eygen werdt verschoven.

 

Ghelooft my goede man, 't vet drijft ghewislijck boven.

+ Wel heerschappen

881 zulck menigeen.

884 avijs advies.

+ Mengschap met zijn moghender is zorghlijck

891 moghender machtiger.

[p. 438]

895

Ist dat ghy aarden pot, metten koperen swemt,⁸⁹⁵

 

Ghy wert in d'eerste storm aan kleyn schaarden gheklemt.⁸⁹⁶

 

Zou nu een Koningrijck u Hertoghdom wyken?

 

Meyndy te heerschappen over zo veel ryken?

 

Zoudy die doen dansen na u pypen of zinghen?

900

Neen, u volck en landen zullen zy bedwinghen,

 

En als arme slaven na huer pijp doen dansen.

 

Verwacht dan teghenheydts verderflyke cansen,

 

Als de vreemdelinghen u volck legghen opten hals,

 

Hovaardigh, fel, ghierigh, onkuysch, lecker en vals,⁹⁰⁴

905

Die u ellendigh volck ten been toe zullen knaghen.

 

Des zullen de vroede nu rou caproenen draghen,⁹⁰⁶

 

En voor een oorzake den vraghers ghewaghen,

 

Dat het is overt leedt vant landts aanstaande plaghen.

 

Israel

 

Daar koom watter wille, magh ick maar ghebieden

910

Over dat Koningrijck. de plaagh maghmen ontvlieden.

 

Komtse, ick achtse niet. raadt ghy die u gaarne hoort,

 

God bewaar u. ick ga met mijn voornemen voort.

895 als gij, zwakke, gelijk op wilt gaan met een sterke.

896 aan schaarden geklemt in stukken geknepen.

904 ghierigh begerig; lecker: kieskeurig, verwend.

906 rou caproenen rouwmutsen.

Tweede handeling. IIIJ uytkomen

Waar moedtwille heerschapt met felheydt bloedelijck,
Stort zich de Tirannye int verderven spoedelijck.

Neregel. Eubulus. Achazib. Demophon. Amassai.

 

[Neregel]

915

Eubulus is weer d'eerst na zijn ghewoonlijcke zee,⁹¹⁵

 

Nu ghebreeckt hier niemandt, elck neem zijn oude stee.

 

De schalcke is verschalckt, de jagher is ghevangen,

 

En diet dienstbaarheydts juck ons meynde t' aanhanghen,

 

Moet ons ghebodt lyden ende draghen ons juck,

920

Dat moghen wy dancken onzen list en 't gheluck.

 

⁺Nu moetmen, mijn heeren, met kloeckheydt behendigh,

 

Dit volck in dwang houden vast ende bestendigh,

 

Want zo wel leydt de dueght int zorchvuldigh bewaren,

915 zee zede.

+ Of strenghe dan zachte heerschappije zekerst zy

[p. 439]

 

Als int kloeck verkryghen binnen listigheydts jaren.

925

Ende want men bewaart mette strengheydt bloedigh,

 

Of met vriendelickheydt zacht, zoet ende goedigh,

 

Zo werdt hier nu gheleydt in beradinghe wijslijck,

 

Welck van tween zekerst is, (want dat is meest prijslijck)

 

Om dees (door huwelijck) aanghewonnen Landen

930

Eeuwelijck te houden in dit Coninckrijcx banden,

 

Haar weeldighe rijckdom stadelijck te ghenieten,

 

En 't vet van haar nering in ons teyl te doen vlieten.

 

Eubulus

 

Met oorlof, mijn heeren, de zaack is wichtigh en zwaar,⁹³³

 

Waart quaadt dat de Koning zelf teghenwoordigh waar?

935

Om zijn goet believen hier in oock te verstaan?

 

Neregel

 

Ghy spreeckt wel Eubule, het waar oock alzo ghedaan,

 

⁺Zo des Konincx onlede in jachten en bancketten⁹³⁷

 

Hem 't komen inden Raadt niet en ghing beletten;

 

Maar of hy schoon hier waar, zo ist buyten zijn verstandt,

940

Hy is des onverzocht en moeyt hem niet met het Landt,⁹⁴⁰

 

Waar van hy de zorghe gantselijck heeft bevolen

 

U wijsheydt, mijn Heeren, daar aan hy niet magh dolen.

 

De Koning zal willigh toestemmen, tekenen,

 

En doen zeghelen, wat wy voor 't best zullen rekenen.

 

Demophon

945

⁺Dats wel, en streckt al tot des Konincx verlichtinghe,

 

T' onzer eeren, oock tot onzer huyzen stichtinghe.⁹⁴⁶

 

Eubulus

 

'T mishaagt my, en ly dat, nu het mijn heren behaaght.⁹⁴⁷

 

Maar is hier oock yemandt (dit acht ick nut ghevraaght)

 

Die den aardt der landen en luyden te recht wel kent?

950

Wy zijn daar alle vreemt. waart niet een raadtslagh blendt,

 

Zonder die kennisse in een zake zo groot

 

Yet te willen sluyten?

933 met oorlof met (uw) vergunning.

+ Onachtzaam Prince

937 onlede onledigheid.

940 onverzocht onervaren.

+ der Princen onachtzaamheydt is der Raden rijckdom

946 tot onzer huyzen stichtinghe tot ons persoonlijk voordeel.

947 ly dat berust er in.

[p. 440]

 

Neregel

 

Dat is van gheenen noodt.

 

'T zijn menschen als ons volck. die een mensch kent te recht,

 

Kent oock te recht den aart van al 't menschelijck gheslecht.

955

Oock maghmen gheen uytheyms dit voortstel betrouwen.

 

Zegt nu op Achazib, wat zoudt ghy 't zekerst houwen?

 

Prijst ghy de goedighe of strenghe heerschappye?

 

Achazib

 

Ick zal (op verbetren) zegghen mijn fantazye,

 

Ghenomen uyt den aardt vande ghemeene man,

960

⁺Daar op men hier ziende ghewislicxt raden kan.

 

Eerst is het Heromnes als de windt onstadigh,⁹⁶¹

 

Schandelijck ondanckbaar van goedtheydt weldadigh,

 

Ancxtvluchtigh voor gevaar, gierigh na der winsten vuyck,⁹⁶³

 

En mint boven vryheydt den snoden dienst vanden buyck.

965

Zou nu Koning Adin wel vast willen bouwen⁹⁶⁵

 

Opt volcx onstade jonst, het most ter noodt berouwen.

 

Het waar oock een zotheydt diemen dier zoude bekopen,

 

Opt ondanckbare volcx danckbaarheydt te hopen.

 

Dit bevandt Moyses wel, wiens weldaden menighvuldigh

970

Dit volck wilde lonen met een harde doodt onschuldigh.⁹⁷⁰

 

Maar waart niet een plompheydt waardigh alder schanden,

 

Aan and'ren te stellen, datmen zelf heeft in handen?

 

Verstaat my. de Koning heeft macht om (spijt huer herte)

 

Dit volck te doen dienen door vrees van straffe smerte.

975

Wat behoeftmen dan doch met weldadighe treken

 

Ghehoorzaamheydt onwis den volcke af te smeken?

 

Wat noodt ist te bidden die verachte lieden,

 

Nu de Koning macht heeft om straflijck te ghebieden?

 

Meer laat het volck 't quade om de straf te vrezen,

980

Dant de dueght hanteert om te zyn gheprezen.

 

Des doots ancxt heeft meer cracht voor oproer af te schricken

 

Dan des duechts beloning om zich wel te schicken.

 

Het ancxtighe ontzich baart dan ghehoorzaamhede,⁹⁸³

+ Aart des ghemynen volcx

961 het Heromnes uit Heer + omnes (1e n.v. plur. van omnis = ieder), de grote hoop, de dwaze massa.

963 vuyck fuik.

965 Koning Adin bij Rob. Stephanus: ‘deliciosus, sive voluptuosus, aut ornatus: vel Syriace, temporalis nomen viri’.

970 Deut. 32:50, 51.

983 ontzich ontzag.

[p. 441]

 

En die ghehoorzaamheydt baart weeldighe vrede.

985

Alle dwang (hoe straf oock) zal 't volck duldelijck lyden,

 

Alst maar magh in nering door 't ghewin verblyden,

 

Grote sommen kryghen en weeldelijck teren.

 

Zo willigh dient nu elck 't ghelt en buyck, huer twee heren,

 

Dat zy d'arme vryheydt gheheel niet en achten.

990

Dits 't ghemeen ghebruyck, oock by dees Joodtsche gheslachten,

 

Dat vrye armoede min dan slavernye rijck

 

Gheacht werdt int herte van 't Heromnes alghelijck;

 

Dus is door de strengheydt gantselijck niet te duchten

 

Voor wederspanninghe en oproersche gheruchten.

995

Oock maghmen niet twyflen aan de veyligheydt,

 

Gheleghen in strengheydts ontsichlijcke heyligheydt.⁹⁹⁶

 

In somma, het staat gants buyten des Konincx machte

 

Recht bemint te werden in 's volcx hert en ghedachte,

 

Ick swyghe van stadigh wel bemint te blyven,

1000

Maar ghevreest te werden en 't volck in ancxt te styven

 

Hangt niet aan den volcke, maar aan den Koning alleen.

 

Ghemerckt nu doort ontsich of door die liefde ghemeen

 

'T volck beheerschapt werdt van d'overheydts tomen

 

En lieft onzeker is, maar zeker 't vreeslijck schromen,

1005

Zo moet ick die strenghe heerschappye pryzen,

 

Tot dat ick beter hoor met warachtigh bewyzen.¹⁰⁰⁶

 

Neregel

 

U voorts Eubule voeght nu sprekens beghinne.

 

Volghdy 't ghezeyde, of niet? laat horen uwen zinne.

 

Eubulus

 

Hoort dan Heer President met mijn Heren altsamen:

1010

Al Achazibs zegghen is teghen het betamen,

 

Teghen des Konincx eer, (die wy moeten bewaren)

 

Teghen des Joodtschen landts, oock onzer landen welvaren,

 

Ende oock (hoe listigh alzulcx die schoon-spreker zeydt)

 

Teghen de ghezochte veylighe zekerheydt.

1015

⁺Want eerst daar hy zeydt van 's volcx onghestadigheydt,

 

Die zal in des Konincx strenghe onghenadigheydt

 

Niet min, maar meer wercken, dan in zijn goedigheydt,

 

Ghemerckt niemandt meer zoeckt verand'ring met spoedigheydt¹⁰¹⁸

996 heyligheydt volmaaktheid.

1006 hoor D: huer.

+ Oorzake van nieugierigheydt des volcx

1018 ghemerckt aangezien. spoedigheydt succes.

[p. 442]

 

⁺Dan die verdruckt werden door felheyts wandering.¹⁰¹⁹

1020

Ziecken, niet ghezonden, wenschen lijfs verandering.

 

Maar 't volcx ondanckbaarheydt spruyt uyt verghetenheyt;

 

Dees en komt niet int volck, daar des Konincx wetenheydt

 

Stadelijck weldoende (zonder vromen te krencken)

 

Door nieuwe weldaden, die ouden zo doet herdencken,

1025

Dat al d'onderzaten altijdt zijn weldoen weten;

 

Maar al wert weldaadt haast, misdaadt werdt niet vergeten.¹⁰²⁶

 

Int volck dan dat daaghlijcx des Conincx weldaat gheniet

 

Komt gheen ondanckbaarheydt. maar dien overlast geschiet,

 

Zo dick dat nieuwe misdaadt d'oude ontsteeckt met vierigheydt,

1030

Wast een onverzoenlijcke en dolle wraackgierigheydt,

 

Die vele quaadts bedrijft int heromnes verstoort.

 

Ondanckbaarheydt quetst niet, maar wraack werckt aan Princen moordt.

 

⁺Vlucht het volck voor ghevaar, huer hert moet oock stadelijck

 

Vluchten van huer Koning, wiens doen onghenadelijck

1035

Alleen oorzake is van al huer ghevaarlickheydt.

 

Ja dit drijft hun, alst past, met heelder eenpaarlickheydt

 

Tot een ander goet Prins, van huer quaadt heer vluchtigh,

 

Of het maacktse zo dol door wanhopen duchtigh,

 

Dat zy huer Koning zelf zo ancxtigh doen beven,

1040

Dat hy vlucht uyt zijn Rijck, of uyt zijn quade leven.

 

Belanghende des volcx winstghierigheydt na 't goet,

 

Weet elck wel dat zonder ghewelt in haef en bloedt

 

Gheen Tyran en heerschapt. daar wijckt dan de vryheydt,

 

Met nering en welvaart des volcx meeste blyheydt.

1045

Magh winst (zo hy oock zeydt) den volcke meest verblyden,

 

Het moet oock boven al zulck verlies hatigh myden,

 

Door muytersch opwerpen van een hooft in noden,¹⁰⁴⁷

 

Of door huer eyghen Heer te verjaghen of te doden.

 

Te meer noch als daar is die honger scherp en wreedt,

1050

Dan werdt vryheydts verlies eerst recht bitterlijck leedt,

 

Diemen dan zo begheert, dat elck liever wil sterven,¹⁰⁵¹

 

Dan die zoete vryheydt een uur langher te derven.

 

⁺Dat volck is te vreezen, dat den doodt niet en vreest,

 

Dan merckt de Prins te laat zijn doling aldermeest,

+ Der Princen stadich weldoen maackt danckbare onderzaten

1019 felheyts wandering wrede practijken.

1026 haast spoedig.

+ des volcx ghevaarlickheydt is den Prince ghevaarlijck

1047 verlies dat ontstaat als een tegenregering wordt gevormd.

1051 die n.l. de vrijheid.

+ De ghevreesde Princen moeten zelf vreezen

[p. 443]

1055

Als hem 't veelhoofdigh dier omringt met dolle zwaarden,

 

Om zijn ancxtigh leven te jaghen vander aarden,

 

En dan blijckt dat het volck, die eerst den Coning maken,

 

Oock macht heeft om hem kroon ende leven te ontschaken.

 

Daar me Achazib zeydt, te staan in des Konincx macht,¹⁰⁵⁹

1060

⁺d'Ontzichlijcke vreeze te brenghen in 's volcx ghedacht,

 

Maar niet de lieft minlijck, maghmen veel min op bouwen.

 

Men kan haast vrees maken, maar niet lang onderhouwen.

 

Want als de vreezer vreest stadigh te moeten vreezen,

 

Moet hyt vreeslijck pynen om van vrees verlost te wezen.

1065

Vande langduyrigheydt is vrees een hoeder quaadt,

 

⁺Maar lieft voedtmen zo licht, alsmenze teelt door weldaadt;

 

t Wilde ghediert temtmen door weldoen, naer wenschen,

 

't Onzen dienst, zoudt niet zijn in redelijcke menschen?

 

Of maackt d'edel reden (ons natuyrs vercieren)¹⁰⁶⁹

1070

Den redelijcken mensch argher dan wilde dieren?

 

Weldaadt baart liefde zoet, maar misdaadt bitter haat.

 

⁺Wildy lief ghehadt zijn? hebt lief. ghewis is dees raadt.

 

Doet men ons goedt of quaadt, vriendtschap of schennisse,

 

Ware lieft of haat komt voort wt die kennisse;

1075

Zo noodtlijck als elck haat dien hy vyandt waant met leedt,

 

Zo noodtlijck bemint elck, dien hy hem jonstigh weet.

 

Want even zo veel rechts heeft het weldadighe lief

 

Tot liefde, als tot haat, van leedts misdoen 't ongherief.¹⁰⁷⁸

 

Het is onmoghelijck voor die menschelijcke kracht

1080

Yemandt te beminnen die haar misdoet dagh en nacht.

 

Oock ist onmoghelijck den weldoender te haten.

 

Dus blijckt dat die liefde vanden onderzaten

 

Zo wel staat inde macht van des Conincx goetheydt,

 

Als des volcx vreze hangt aan des Conincx verwoetheydt.

1085

Hy magh hem doen lieven als een vader gheprezen;

 

Hy magh hem doen ontzien als Tyran wtghelezen.

 

Oock magh hy des volcx lieft vesten in stadigheydt,

 

Door zijn lieft tot hunluy, moeder van goedtdadigheydt.

 

De strenghe heerschappy blijckt dan zorghlijck en onwis,

1090

En de zachte zeker, zo zy oock warachtigh is.

 

Des neemt maar een voorbeeldt voor veel verthoninghen:

 

Zo lang die Egypsche goede Coninghen

1059 me mee.

+ Ancxtigh ontzich is een ongedurigh hoeder

+ des volcx liefde tot huer Prins werdt licht verkregen ende onderhouden

1069 de rede is het sieraad van de mens.

+ Middel om lief ghehadt te werden

1078 de ongemakken, die het leed aanricht, leiden tot haat.

[p. 444]

 

Dit volck beheerschapten met zoetheydt goedelijck,

 

Diende 't volck willigh, nutlijck en ootmoedelijck.

1095

Maar zo haast als Pharo 't volck strenghelijck de quellen,¹⁰⁹⁵

 

En dees Raadt Achazibs int werck began te stellen,

 

Verloor hy al dit volck, (dat zich niet en liet dwinghen)

 

Oock zich zelf met zijn volck, die inden stroom verghinghen.¹⁰⁹⁸

 

Dit zy ons een spieghel tot waarschouwing huyden.

1100

'T was 't zelve aart van volck, ja de zelve luyden;

 

Oock was dat heerschappen van Pharo van eender aart

 

Als Achazib nu raadt, voort stelt en verklaart.¹¹⁰²

 

Zijn raadt is dan zeker, niet om lang heer te duren,

 

Maar verjaaght of ghedoodt te zijn in korter uren.

1105

Daar teghen de Princen zonder 't volcx bezwaren,

 

⁺Hen goedtlijck heerschapten meer dan vier hondert jaren.

 

Het goedigh regeren blijckt dan zeker en heyligh

 

Achazib

 

Zonder vreeslijck ontzich, heerschapt gheen Koning veyligh.

 

Eubulus

 

Vrundtlijcke lieft veylight meer dan zwaarden bloedigh.

 

Achazib

1110

Verachting is ghezel vande zachtheydt goedigh.

 

Eubulus

 

Eer verzelt altijdt dueght, de quade moet dueght loven.

 

Achazib

 

Strengheyt verdruckt het volck, zoetheyt stelt dat boven.

 

Een Koning sterft liever dan hy 't volck zou smeken.

 

Eubulus

 

Den volcke te helpen is een Koninglijck teken.

1115

De Prins dient tot hulpe, niet tot verdruckinghe,

 

Tot welvaarts voordering, niet tot roof en pluckinghe.

 

Achazib

 

Wat baat den Koning 't rijck, gebruyckt hyt niet na lust?

1095 de deed.

1098 Exod. 14:28.

1102 voort stelt voorstelt.

+ Die goedighe heerschappye is zeker

[p. 445]

 

Eubulus

 

Een Koning is om 't rijcx, 't rijck niet om des Konincx rust.¹¹¹⁸

 

Achazib

 

De Koning magh wel 't volck, maar 't volck gheen Koning ontberen.

 

Eubulus

1120

Zonder onderzaten zijn Koninghen gheen Heren.

 

'T volck blijft zonder Heer volck, dat maackt en breeckt een Koning.

 

Achazib

 

Zonder vreeslijck ontzich heeft de scepter gheen schoning.¹¹²²

 

Eubulus

 

Dien veel vreeslijck ontsien, ontziet oock velen in zijn geest.¹¹²³

 

'T gaat wel, daart volc niet den prins maar voor den prince vreest

1125

En des Koninx onlust door trouwe lieft voorhoedt.

 

Achazib

 

Des Konincx eer en staat wast doort zayen van bloedt.

 

Eubulus

 

Zo des artzs eer en baat, doort sterven van zijn krancken.

 

Achazib

 

Waarmen den prins niet vreest daar moet zijn stoel wancken.

 

Eubulus

 

Waar niemandt zeker is voor 's Konincx felle beker,¹¹²⁹

1130

Daar is de Koning zelf oock nerghens recht zeker.

 

Neregel

 

De zaack is haast ghenoech aan weerzyden ghekalt.

 

Zegt ghy nu Demophon wat mening u best ghevalt.

 

Demophon

 

Eubulus redene heeft wel een goede schijn,

 

Maar Achazibs mening houde ick warachtigh te zijn.

1118 vgl. de ‘verlatinghe’ van 1581: ‘Ende dat d'Ondersaten niet en sijn van Gode geschapen tot behoef van den Prince, enz. - maer den Prince om d'Ondersaten wille, sonder dewelcke hij egheen Prince en is’.

1122 schoning ontzag.

1123 wie door velen gevreesd wordt, vreest zelf ook velen.

1129 beker beproeving; vgl. Matth. 26:39.

[p. 446]

 

Neregel

1135

Wat dunckt u Amassai van dezer zaken zwaarheydt?

 

Amassai

 

Achazib spreeckt wijslijck, al zijn zegghen is waarheydt.

 

Neregel

 

Eubulus raadt schijnt my oock veel meer een wenschen,

 

Dan moghelijck om doen metten verkeerden menschen.

 

Verkeert is al dit volck en zo hardtneckigh vermaart,

1140

⁺Dat hy hem zelf verderft die dees verdervers spaart.

 

Dus besluyt ick uyt kracht vande meeste stemmen,

 

Datmen dit volck met macht gheweldigh zal temmen.

 

Men zalze heerschappen met een yzeren roede,¹¹⁴³

 

Men zalze bedwinghen in ziel en ghemoede,

1145

Men zalze streng schatten in haaf ende goede,

 

Schadelijck uytmelcken van allen overvloede,

 

Ja zo heel arm maken, dat zy niet dencken en zullen,

 

Om huer Godt of vryheydt, maar om den buyck te vullen.

 

En om immers gheenssins voor oproer te schromen,

1150

Werden door Demophon tzijnder tijdt wegh ghenomen,

 

Die grootste van dit volck, de meeste en die hoofden,¹¹⁵¹

 

Door wiens macht en hulp 't volck voormaals gheloofden,

 

Zich zelf te beschermen of te vryen van ons macht.

 

Zo werdter gheen oproer onder dit muytersch gheslacht.

1155

Want niet huer, maar ons volck zal den staten van eeren,¹¹⁵⁵

 

Bedienen en weeldigh zich daar op erneeren.¹¹⁵⁶

 

Dees wegh streckt tot vesting vande Koninglijcke staat,

 

Van zijn grootheydt en eer, oock tot ons alder baat.

 

Daar is niet meer te doen, wy moghen nu scheyden.

1160

Elck ga na huys, ick ga deze zaken beleyden.

 

Chorus ij. Stem. Susanne ung Iour.

 

Onzeker is d'uytgang van d'Aardtsche dinghen,

 

Niemandt en weet wat hem goedt zal wezen,

 

Dan dat alleen elck mensch zijn wil gheringhen¹¹⁶³

 

Stelt in Gods wil, los van hoop en vrezen.

+ Wreede heerschappye

1143 yzeren roede vgl. Openb. 19:15.

1151 toespeling op de slachtoffers van de Raad der Beroerten (Egmond, Hoorne e.a.).

1155 staten van eeren ereambten.

1156 erneren onderhouden.

1163 gheringen schielijk.

[p. 447]

1165

Dit zoude ons al van droefheydt ghenezen;

 

Daarom ons Godt dat zo hoogh heeft bevolen.¹¹⁶⁶

 

Hy kent het goedt daar in wy blinde dolen

 

Diet zuyr voor 't zoet achten en verkiezen.

 

Zo lopen wy uyt die Godlijcke scholen,

1170

Dit doet ons al 's herten rust verliezen.

 

'T is zotheydt groot, yet onbekents t'aanvaarden,

 

Want dat doet dick venijn voor wijn drincken.

 

Maar wijsheydt waart dat wy ons hert bewaarden

 

Voort inslorpen vant venijns inschincken,

1175

Dat lust ons biedt int roeckeloos dincken,

 

Daar ons begheert listelijck werdt ghevanghen;

 

Die doet ons dan na ons verderf verlanghen.

 

Zo krachtigh kan 't valsch oordeel bedrieghen.

 

Dan volght het hert willens met blinde ganghen

1180

Den waanlust quaadt die flucx zal vervlieghen.

 

Dit doet Israel met zijn verwaant aankleven

 

Van hoogheydt groot, de meeste wil hy werden.

 

Hy heeft te veel en benaarstight zijn sneven

 

Door meer begheerts, dat zal hem verwerden.

1185

Hy wil int hoogh men zal hem neer terden.

 

Waart hem niet best met zijn te veel ghenoeghen,

 

En in zijn nest hem schickelijck te voeghen?

 

Nu zal int lest zijn zotheydt hem schenden,

 

Als hy zich vindt in druck en bitter wroeghen

1190

Door lusten quaadt die zijn hert verblenden.

 

Die Philistijns gaan me de zelve weghen,

 

Die wanen oock haar macht te vergroten,

 

Doort kleyn maken van Israel neer ghesleghen,

 

Maar dat zal hun van haar macht verstoten.

1195

Als haar gheweldt lang 't volck heeft verdroten

 

Moet elck ander met doodtlijck oorlogh quellen.¹¹⁹⁶

 

Die Koning zal door wreetheydt 't volck ontstellen,

 

Maar niet stillen. d'oproer zal hem scheynden.

 

Oock loert die wraack altijdt op den rebellen

1200

En Tyranny moet met schanden eynden.

 

Zo varen zy die goeden raadt versmaden,

 

En haar quaay lust vermetel na treden,

 

Die maeckt dat men begheert dat noch zal schaden.

1166 ons ontbreekt in W.W.

1196 elck ander de een de ander.

[p. 448]

 

'T goedt schynend quaadt werdt meest om ghebeden.

1205

Den dieren tijdt gaat elck dwaas besteden

 

Aan 't gunt hy niet en weet oft hem zal baten.

 

Na 't ware goedt, dats een hert recht ghelaten,

 

Waar best ghespoedt om ooghlijck t'aanschouwen;

 

Nu zoeckt elck blindt het waangoedt waart om haten¹²⁰⁹

1210

Dwelck ons bedrieght en verderft met rouwen.

1209 waart om haten waard om gehaat te worden.

Derde handeling J uytkomen

Als veel hoofden een hoofts lust moeten bezuyren,
Komt haat met verachting, zulck rijck magh niet duyren,

 

Israel

 

⁺O droevigh herdencken van mijn voorleden vruechde!

 

O ellendigh vermaan van mijn weeldighe juechde!

1215

O katyvigh verhaal van mijn beroofde vryheydt!

 

Ach truerigheydt bitter, uyt die zoete blyheydt

 

(Die ick nu ontbere) gheboren in mijn herte,

 

In mijn herte vervult met quelende smerte,

 

Hoe queldy my dus hert zonder eenigh hopen

1220

Door 't vluchten of weren u te moghen ontlopen?

 

Langhe queeltmen pijnlijck eermen komt aant sterven

 

En ick zie gheen middel om vryheydt te verwerven.

 

⁺Wy zijn zwaarlijck verdruckt door een moghende handt.

 

Die doet na lust en wil, niet na behoorlijck verstandt.

1225

Felheydt maackt den Wetten, men spoorter recht noch reden.

 

De vrome werdt berooft, vernielt, en vertreden.

 

Wie Godt vreest, en recht doet is der Heydenen roof.

 

Die ghebieden in goedt, in lijf, ja int gheloof,

 

Die bezitten d'erfnis vanden Heere der heren.

1230

Die verbieden den Godt des Hemels recht te eren

 

En dwinghen met gheweldt huer Afgoden te verheven,

 

Op verbeurnis van haef, van lijf ende van leven.

 

Zy bespiedent alles dater valt inden landen,

 

Want ons huysghenoten zijn ons quaadste vyanden¹²³⁴

1235

Dien 't zo wel zou wroeghen zo men ons niet beklapte

 

Als dees, zo huer wreetheydt ons bloedt niet en tapte.

 

'Want men maackt een Godsdienst vande grouwelijcke moort.

 

Wie heeft oyt van felder en wreeder Godsdienst ghehoort?

+ De bitterste ellende ist die uyt weelden komt

+ Wreede heerschappije

1234 Micha 7:6; Matth. 10:36. Zie vs. 850.

[p. 449]

 

Zo wie met betrouwen den waren Godt ghelooft

1240

Werdt verbrandt, ghehanghen, ghesteent of onthooft

 

By hopen, onder schijn van een rechtvaardigheydt.

 

O Godt, hoe lang lijdt ghy dees groote onwaardigheydt?

 

Hoe lang zal u ghedult aanschouwen door de wolcke

 

Dit bloedigh vernielen van u verkoren volcke?

Derde handeling IJ uytkomen

God straft de boosheydt wreet vant heerschappen tyrannigh
Oock des volcx yver zot, en oproer wederspannigh.

Aristobolus. Israel.

 

[Aristobolus]

 

Ja vind ick u weer hier, ellendighe Israel?

 

Och hadt ghy raadt ghevolght, zo waar u noch al wel!

 

Die hebdy verlaten, maar het droevich verdriet

1250

Van u onwijs opzet en verlaat u waarlijck niet.

 

My deert de smertigheydt van u bittere wonden.

 

Israel

 

Ick heb loon na mijn wercken, Godt straft my om mijn zonden.

 

Zijn strenghe plaagh en zal oock gheenssins ophouwen,

 

⁺Zo lang ick liefdeloos dus stil zal aanschouwen

1255

Dees Afgoderyen, godloos en grouwelijck,¹²⁵⁵

 

Die de Heydens pleghen, dwingende ontrouwelijck

 

Die onwyze Joden tot eering van huer beelden,

 

Rechts of die huer eerders yet wat goedts uytdeelden.¹²⁵⁸

 

Zalmen Godlijcke eer doen, 't maacxel van albastere?

1260

Zalmen zien en lyden zulcken Godslastere?

 

Zalmen zien verleyden zo veel onwyze zielen?

 

Neen, ick niet, ick zal eer al d'Afgoden vernielen,

 

Met al dieze eeren, daar koom af dat wil.

 

Godt plaaght my om dat icx zie, lyde, en zwyghe stil,

1265

Maar zo ick dees laster uyten lande ga jaghen,

 

Zal Godt (ick weets) van my wech doen zijn plaghen,

 

My weder beminnen als zijn lieve zone,

 

En gheven my vryheydt met welvaren te lone.

 

Godt heeft die menschen lief, die zijn eere beminnen.

1270

Bemin ick Gods eere, hoe moghen mijn zinnen,

 

Zulck zijn grootste oneer, eenighsins verdraghen?

+ Zotte yver

1255 Afgoderyen W.W. Afgoden.

1258 eerders vereerders.

[p. 450]

 

⁺Mijn yver lijdt dat niet, en tzal Godt behaghen,

 

Want die verbiedt hooghlijck dees Afgodische scholen.

 

Aristobolus

 

Hola man! heeft God u 't beeldtstormen al bevolen?

1275

Dat de mensch van zelf doet, en staat Gode niet wel aan.

 

Israel

 

Zonder Godes bevel heeft dat Moyzes ghedaan.¹²⁷⁶

 

Aristobolus

 

Die was Overheydt, die, niet het volck heeft die macht.¹²⁷⁷

 

Ghy zijt nu zo verneert en gants t'onder ghebracht,

 

Dat ghy gheen Vorst meer zijt, dus rade ick dat ghyt u wacht.

 

Israel

1280

Was Gedeon een Vorst? neen, nochtans heeft hyt gewracht.¹²⁸⁰

 

Aristobolus

 

'T was hem uytdruckelijck van Gode gheheten.

 

Zulcx van zelf na te doen waar een zondigh vermeten.

 

⁺Niet ghy, maar d'Overheyt heeft d'Afgoden daar ghezet.

 

Wilt ghy den Afgoden recht uyt roeden na Gods Wet,

1285

Vernielt den Afgoden ghemaackt door u zelfs handen,

 

Die ghy noch vuyrich dient, u Schepper tot schanden.

 

Israel

 

Wat Afgoden zijn dat?

 

Aristobolus

 

U hoogheydt eerzuchtigh!

 

U troost opten rijckdom en u weelde kruysvluchtigh.¹²⁸⁸

 

Breeckt eerst dees u eyghen ghemaackte Afgoden,

1290

Die ghy boven Godt eert en betrout in noden.

 

Dit Afgoden stormen is elck van Gode gheboden,

 

Dit mooght ghy veyligh doen buyten ancxt van doden.

 

Breeckt ghy dees Afgoden, Godt zal d'ander doen breken

 

Door zynen ghezandten en zelf zijn laster wreken.

+ of tvolck den beelden rechtelijck mach vernielen

1276 Exod. 32:20.

1277 Zie inleiding p. 3.

1280 Richt 6:25-28.

+ 'T stormen der hertafgoden is elck gheoorloft

1288 kruysvluchtigh zie Abr. Uytg. vs. 1314.

[p. 451]

1295

⁺'T inwendigh reynight eerst, door waarheyts kracht behendigh,

 

Op dat daar door oock recht reyn werde het wtwendich.¹²⁹⁶

 

Wat baat dat ghy Tempels van schijn-Afgoden bevrijdt

 

Als die ware Afgoden in u hert blyven altijdt?

 

Als die u hert, ziel, moedt, lust, wil ende ghedacht

1300

Boven den Heer betrout, dient, eert, en voor helpers acht?

 

Maar hoe magh u droomen dat ghy Gods eere bemint?

 

Ghy die Afgoden dient in u herte verblindt?

 

Ghy, die hoogheydt, wellust, ja oock het snode ghelt

 

Boven Godt opt hooghste vant Altaar uws herten stelt?

 

Israel

1305

'T is al weder 't oude. ick meyn ghy hebt ghesworen

 

Altijdt af te raden, 't gunt ick meest heb verkoren.

 

Aristobolus

 

Hadt ghy mijn raadt gevolght, ghy waart noch vry en groot.

 

Doort volghen van u lust, volght u jammer en noodt.

 

Kondy dit (goede man) noch van zelfs niet verstaan?

1310

'T verzoecken leeret u, wat behoevet mijn vermaan?¹³¹⁰

 

Ick zoeck met mijn raadt u, niet mijn zelfs baat.

 

Ghy weet wel wie ick ben, oock mede in wat staat.

 

Quaamt uyt, dat ick dit doe, de Hanssen verbolghen

 

Zouden my vernielen of vyandtlijck vervolghen.

1315

Tot mijn gevaarlickheyt en u nut streckt dan mijn woort.

 

'T zal u, niet my, baten, zo ghy navolgigh hoort.

 

Israel

 

Van u goedtjonstigheydt dancke ick u hoghelijck,

 

Maar 't beeldtstormen int hert is my heel onmoghelijck.

 

Zoude ick de Kerckgoden noch zo langhe moeten lyden,

1320

Zy bleven daar wel staan ten eeuwighen tyden.

 

Gods eer en 's menschen heyl ghelden my hier inne meest.

 

Gods woordt ghelt meer dant u. zo vuyrigh yvert mijn geest,

 

Dat ick nu niet langher u weerspreken magh horen.

 

Godt bewaar u, ick haast, om den beelden te storen.

 

Aristobolus

1325

O Israel, hoe haast ghy na u verderven grondigh!

+ het inwendighe moet eerst ghereynicht zijn

1296 in W.W. ontbreekt ‘oock’.

1310 't verzoecken de ondervinding.

[p. 452]

 

Na eeuwighe vryheydt! 't sekreet is u onkondigh.

 

Dit voortstel is niet heel uyt my alleen ghesproten,

 

Neen. 't komt bedecktelijck uyt eenighe groten,

 

Diet listigh inblazen wackere Roervincken,¹³²⁹

1330

Belovende bystandt, meer dan ghy kondt dincken.

 

Daar op verlaat ick my. ick bent alleen niet diet brout.

 

Aristobolus

 

Vervloeckt is de mensche die opten mensche betrout.

1329 Roervincken eig. lokvogels; oproermakers, belhamels.

Derde handeling. IIJ uytkomen

Volck en Prins werdt gheplaaght door oproerige handen,
Als tweedracht partydigh bederft luyden en landen.

 

Aristobolus

1335

Wee, 't arme Jootsche landt, door Gods verzoeckinghe!¹³³⁵

 

'T was 't landt van beloften, 't werd nu 't landt van vloeckinghe,

 

⁺Want tot straf van des volcx Afgodische godloosheydt¹³³⁷

 

Maackt God een grijs kint heer, een hipocrijt vol boosheyt,

 

Een weeldigh verwijft mensch, wiens Princen vroegh ontbyten,¹³³⁹

1340

'T volck ten been toe knaghen, en treden tot het splyten.

 

Die belaghende 't volck (doort Goddelijck schicken)

 

Zelve zullen vallen in huer eyghen stricken,

 

Zo wonderlijck heeft Godt al de zaken verwert.¹³⁴³

 

'T hooft haat opentlijck 't lijf, 't lijf haat zijn hooft binnent hert.

1345

Afgheslooft door verdriet, nu zo lang lijdtzaam ghedooght,

 

Dat het nieu ghierighlijck na veranderinghe pooght.

 

De grote Cadetten zijn oock nydelyck twistigh,¹³⁴⁷

 

Die elck tot zijn zyde 't blinde volck trecken listigh.

 

⁺Maackt die lieve eendracht den landtschappen machtigh,

1350

De macht moet hier vergaan doort geschil tweedrachtigh,

 

Datter is tusschen 't hooft, lijf, kleyn en grote leden.

 

O verderf van menschen, Landen ende Steden!

1335 verzoeckinge het op-de-proef-stellen; bezoeking.

+ Een quaat Prins is de straf van des volcx zonden

1337 Job. 34:30.

1339 wiens Princen vroegh ontbyten die veel uit de staatsruif plukken. Vgl. Vondel, Roskam vs. 108: ‘het paard vreet dag en nacht’.

1343 verwert verward.

1347 Cadetten hoge heren.

+ Tweedracht verderft

[p. 453]

Derde handeling. IIIJ uytkomen

Daar men 't schijn-quaadt verjaaght, en 't quaadt houdt in der herten,
Baart een vluchtighe lust veel langduyrighe smerten.

Aristobolus. Bode.

 

[Aristobolus]

1355

Zyt willekom Bode, hoe spoedy zo gheringhen?¹³⁵⁵

 

Bode

 

Zoud' ick niet spoeden heer? noyt wonderlijcker dinghen

 

Door bode gheboodtschapt, dan ick nu boodtschappe.

 

Aristobolus

 

Veltellet my.

 

Bode

 

Neen heer, houdt my niet metten clappe.

 

Ick moets den Koning zelf mondeling verkondighen.

 

Aristobolus

1360

Verhalet my int kort, ghy en zult niet zondighen.

 

Want al gady opt hof, ghy blijft buyten de muren

 

Van 's Conincx kamer, die komt niet uyt voor elf uren,

 

En 't zijn daar eerst terstondt neghen uren gheslaghen.

 

Bode

 

Ist noch zo vroegh heer, zo wil icx u ghewaghen,

1365

Doch zo ick kortst magh, want spoedt betaamt den boden.

 

Hoe dat veel vermaarde en moghende Joden

 

Aan hunluyder Landtvooght eendrachtelijck hadden gheklaaght¹³⁶⁷

 

Datmen d'arme joden veel te strenghelijck plaaght

 

Metten ghedwonghen eer en dienst van onze goden,

1370

⁺Hebdy zelf wel ghehoort. nu gaan zyt noch versnoden,¹³⁷⁰

 

Door een muytersch rumoer onder 't kaf vanden volcke,

 

Schitterende zo snel, als blixem inden wolcke

 

Van d'een plaats in d'ander, zo datmen eer vernam,

 

Dat het al gheschiedt was, dan van waar dat het quam.

1375

Weynigh ongheacht volcx (noyt argher exempele)

 

Wierpen al ons Goden uyt henluyder tempele,

 

Daar zy voorts by hoopen stoutelijck in vergaarden,

 

Met ver-reyckent gheweer en met scherpe zwaarden,

1355 gheringhen snel.

1367 het smeekschrift aan de landvoogdes.

+ Beeldtstormen

1370 versnoden erger maken.

[p. 454]

 

Om teghen 's Konincx wet haar wet daar te horen¹³⁷⁹

1380

Van oproersche schalcken, die 't volck al te voren

 

Heymlijck hadden ghelockt met waarschynende woorden

 

Aan huer partydighe en weerspannighe koorden.

 

Ancxt was by den rijcken, stilheydt by den vroeden,

 

By den Vooght verbaastheyt, die moght dit niet voorhoeden,

1385

Zo onverziens ghingt aan, en zo snellijck vloogh het voort.

 

Daar hebdy de zake metten kortsten ghehoort.

 

Nu wil ick gaan mijn heer en beveel u Gode.

 

Aristobolus

 

'T zijn zeltsame dinghen. gaat in vreden Bode.

1379 haar wet hun eigen geloof.

Derde handeling. V uytkomen

Dan volght spade berou, na de haastighe daadt,
Daar men den goeden straf, niet den quaden zonden haat.

Israel. Aristobolus.

 

[Israel]

 

⁺O Aristobole, vinde ick u weder hier?

 

Ick val vant quaadt in argher, uyten ketel int vier.

 

Dat my eerst gewin docht valt my schade int verzoeck.

 

Daar ick ernstlijck om badt werdt my een vyandts vloeck.

1395

Daar ick meest op hoopte, vrees ick nu voor met beven.

 

Daar ick my op verliet, heeft my trouloos begheven.

 

Helas, op een broosch riet stoende mijn handt verdoort,¹³⁹⁷

 

Het riet brack aan stucken en heeft mijn handt doorboort.¹³⁹⁸

 

Ach ick ben bedroghen door mijn blinde wenschen!

1400

Vervloeckt is de mensch die betrout op menschen.

 

Dit was (zo my ghedenckt) tot my u laatste reen,¹⁴⁰¹

 

O had icx recht verstaan, ick waar niet in dit gheween.

 

Ach 't hadde behouden zo menigh goedt mans hooft!

 

Boven u raadt ghetrou heb ick anderen ghelooft,

1405

Die beloofden wonder en maackten my veel wijs.

 

Maar boven haar kloeckheyt heeft des landtvoochts list de prijs,¹⁴⁰⁶

 

Die den hoofden van een, en 't volck vanden hoofden deelde,

 

Ja hoofden van lyven, en fellijck daar met speelde,

 

Oock met een groot deel volcx. d'ander ghinghen dryven,¹⁴⁰⁹

+ spade berou uyt haastighe daadt

1397 verdoort verdwaasd.

1398 2 Kon. 18:21; Jes. 36:6.

1401 zie vs. 1332.

1406 de prijs de overwinning.

1409 dryven op de vlucht.

[p. 455]

1410

Zonder slagh, zonder stoot, als vertzaaghde wyven.

 

Zo blijckt de trou zeltzaam by veel groote Hanssen.

 

En 't volck is onzeker als de mommeschanssen.¹⁴¹²

 

Wee mijns, wat rijcker roof, wat moorden grouwelijck,

 

En wat ancxtigh vluchten zien mijn ooghen rouwelijck

1415

Aant arme Joodtsche volck! O waart noyt begonnen!

 

Nu zie ick gheen raadt meer noch troost onder der zonnen.

 

Aristobolus

 

Als menschen troost verdwijnt, placht God meest te troosten,

 

Diet hem maar toe betrout, al waar hy vanden boosten,

 

Vanden boosten zondaars, die oyt leefden op Aarden.

1420

Want God helpt den mensch niet na menschelijcker waarden.^1417-1420

 

Maar hy ziet op haar noodt, boetvaardigh berouwen,

 

Recht ootmoedigh bidden en verkryghens betrouwen.

 

Daarom O Israel, zo ghy u zelf recht mistrout,

 

En ghy u ootmoedigh aan Gods beloften houdt,

1425

Dat hy zijn volck ter noodt nemmermeer zal verlaten,

 

Zo weet ick noch een raadt die u ghewis zal baten.

 

Israel

 

O Ja, dats al in my; zegt doch wat weet ghy voor raadt?

 

Aristobolus

 

Men zalt Ghebedt zenden aan God voor een Ambassaat.

 

Rust ghy haar te recht uyt, ghy zult na wensch verkryghen.

1430

Weet ghy hier oock raadt toe? ick merck neen aan u zwygen.

 

Zegt wat doet u bidden?

 

Israel

 

Mijn recht bekende noodt.

 

Aristobolus

 

Welck is die noodt?

 

Israel

 

'T ghequel van mijn vyanden groot.

 

Aristobolus

 

Haat ghy u vyanden?

1412 de mommeschanssen (hd. mummenschanz) mommecanssen: worp in het mommespel, een door vermomden gespeeld dobbelspel; dus: zeer onzekere kans.

1417-1420 ontbreken in W.W.

[p. 456]

 

Israel

 

Bitterder dan die doodt.

 

Aristobolus

 

Wat vyanden? die lijf of die de ziele wonden?

1435

Zijnt de Philistynen? of zijnt uwe zonden?

 

Israel

 

Ick haat den Philistyns, die quellen mijn lijf en goet.

 

Aristobolus

 

⁺De zonde is nu noch vrundt (hoor ick) met u ghemoedt.

 

Houdy dan noch vrundtschap met Godes vyanden?

 

Zo zendt daar 't ghebedt niet, want het werdt tot schanden.^1438/39

1440

Maar zegt, is Gods straf niet goet en rechtvaardigh?

 

Israel

 

Ja.

 

Aristobolus

 

Zijn u zonden quaadt en recht straffens waardigh?

 

Israel

 

Zy zijn.

 

Aristobolus

 

'T ghebedt is dan averechts en verkeert,

 

Want ghy niet vant quaadt maar vant goedt verlossing begheert.¹⁴⁴³

 

Ghy begheert verlossing van Godes goede straf,

1445

Niet van u zonde quaadt, die en biddet ghy niet af.

 

Dat Godt u vyanden uyt den Lande zou jaghen

 

Bidt ghy, maar Gods vyandt wildy int herte draghen.

 

Houdy dan noch vrundtschap met Godes vyanden

 

Zo zendt daar 't ghebedt niet, want het werdt tot schanden.

1450

Zegt noch: weet ghy niet wel dat Godes straffinghe leert?

 

Israel

 

Ghewis.

 

Aristobolus

 

Ist niet zijn straf die u nu quellijck deert?

+ qualijck bidden

1438/39 deze ‘stock’ keert terug in de vss: 1448-49; 1458-59; 1474-75 en 1508-09.

1443 maar D. geeft waar, W.W. maar.

[p. 457]

 

Israel

 

Tis.

 

Aristobolus

 

Hebdy die straf lief?

 

Israel

 

Neen, maar leedt boven al.

 

Mijn zonden zijn honich by straffens bittere gal.

 

Aristobolus

 

O mensch, u zonden quaadt zijn u een verblydinghe,

1455

En ghy haat truerighlijck Gods goede kastydinghe.

 

Zodanighe bidders werden van Godt niet verhoort.

 

Ghy bemint u quaatheyd en haat Gods heylzaam woordt.

 

Houdy dan noch vrundtschap met Godes vyanden,

 

Zo zendt daar 't ghebedt niet, want het werdt tot schanden.

1460

Antwoordt noch. vreest ghy niet schade in rijckdoms doornen?

 

Israel

 

Ja.

 

Aristobolus

 

Veel meer dan ghy vreest des lieven Gods vertoornen?

 

Israel

 

Zo ist.

 

Aristobolus

 

Moght ghy aan den Philistijns u leedt smertigh

 

Na lust wreken, zoudt ghy hunluy oock zijn barmhertigh?

 

Israel

 

Neen.

 

Aristobolus

 

Moght ghy verkryghen en na wensch lang gebruycken

1465

Hoghe macht, vele ghelts, met wellust der buycken,

 

Zoudt ghy u door alzulcx niet zaligher vermoeden

 

Dan doort verkryghen Gods met alder deughden goeden?

 

Israel

 

Wat wildy dat ick zegghe?

 

Aristobolus

 

Gheen loghen, maar waarheydt.

[p. 458]

 

Ghy vreest den Here niet, is dat een kleyne zwaarheydt?

1470

Dat ghy van Gode bidt, in 's herten onrustigheydt,

 

Streckt om 't verkreghen te verdoen in wellustigheydt.

 

Oock zijt ghy wraackghierigh ende betrout in node

 

Op Godes vyanden, u Afgoden snode.

 

Houdy dan noch vrundtschap met Godes vyanden,

1475

Zo zendt daar 't ghebedt niet, want het werdt tot schanden.

 

Israel

 

Wat schaadt het ghebedt doch tot eenigher stonde?

 

Aristobolus

 

Een herteloos ghebedt spot met Godt en is zonde.

 

Het bidt en begheert niet zijn beed' te verwerven.

 

'T middel, daar God door geeft, wildy niet, dat is sterven,

1480

Sterven van eyghen wil en van u blindt verkiezen.

 

Ghy wilt dueghts loon winnen, maar 't quaadt zelf niet verliezen

 

Israel

 

Is dit u zegghen recht, zo en zal niemandt beden.

 

Aristobolus

 

Hoe dat?

 

Israel

 

Eer wy goedt zijn, zijn wy al vol quaadtheden.

 

Die vol quaadtheden is, is met Gods vyanden vrundt.

1485

Niemandt wilt verderven des gheens dien hy goedt gunt.¹⁴⁸⁵

 

De vrundt der zonden dan, zendt aan Godt geen biddens post,

 

Om van zynen vrunden te moghen zijn verlost.

 

Is dit waar, zo moet ghy het beden oock af raden.

 

En zegghen dat niemandt verlost werdt vande quaden.

 

Aristobolus

1490

Men magh 't quaadt hebben en minnen onverstandelijck;

 

Men magh 't quaadt oock hebben en hatens vyandelijck.

 

Die 't quaadt noch hebben en dat niet en haten,

 

En komt verlossings beed niet een hayrken te baten.

 

⁺Maar die 't quaadt heeft, recht kent, en vyandtlijck haat,

1495

Met betrouwen biddet volherdigh vroegh en laat,

 

Om verlost te werden van Gods vyanden quaadt,

1485 dien D. en W.W. den.

+ Wel bidden

[p. 459]

 

Vrundt is met de straf Gods, vyandt van eyghen misdaadt,

 

Des lydens zuyvering nemmermeer en versmaadt,

 

Alzo hyt den middel van zijn ghenezing verstaat,

1500

Deze noch quaadt zijnde, bidt om goedt te werden,

 

Laat af van zijn zonden, pleeght dueght met volherden,

 

Ende verkrijght altijdt vande mildtheydt des Heren

 

Na wensch het begheerde, ja meer dan zijn begheren.

 

Want op Gods vyanden is hy vyandelijck verstoort,

1505

Dus werd oock zijn ghebedt altijdt met eeren verhoort.

 

Maar ghy die 't oude quaadt altijt van nieus weder pleeght,

 

En u lieve boosheydt nemmermeer recht af veeght,

 

Houdt alsnoch vrundtschappe met Godes vyanden,

 

Dus zendt daar 't ghebedt niet, want het wert tot schanden.

 

Israel

1510

Ick meyn dat deze man my noch eens dol zal maken.

 

Hy valt my hart teghens in alle myne zaken.

 

Bidde ick qualijck als ick mynen zonden belye?

 

U raadt mishaaght my noch, die stel ick aan d'een zye,¹⁵¹³

 

Van 't Ghebedt naar u zin cierlijck toe te rusten.

1515

Ick wil hier inne doen zoot my zelve zal lusten.

 

'T ghebedt zal ick zenden onghepronckt ende slecht,¹⁵¹⁶

 

Met kennisse van zonden, want dat Ghebedt is recht.

 

Aristobolus

 

Waarlijck neen Israel, ick wil u niet verdullen,¹⁵¹⁸

 

Maar zaagh u gaarn door wel bidden met dueght vervullen,

1520

En eens recht vry werden van zonde met zijn quaden,

 

Maar ghy veracht doorgaans mijn vrundtlijck en trou raden.

 

Dat zal u grootelijck, maar my gheenssins schaden.

 

Vaart wel, bedenck u bet, ick wijck die my versmaden.

1513 aan d'een zye terzijde.

1516 slecht eenvoudig.

1518 verdullen tot dwaasheid brengen.

Derde handeling. VI uytkomen

Al belijdtmen zijn schuldt zonder recht leedtwezen,
'T helpt niet, oock 't ghebedt niet, zonder Godt te vrezen.

Cogitatio vaga. Israel.

 

[Cogitatio]

 

⁺Tot het beden ghestelt zagh ick u vuyrigh ghemoedt,

+ Qualijck te bidden

[p. 460]

 

Dus maackte ick 't Ghebedt ree, om onder 't bidden met spoet

 

Te stygen totten Heer met twee vlogelen luchtigh,

 

Ignorantia vroom, en Audacia Godsvruchtigh.¹⁵²⁹

1530

Want wy bidden meest al 't gunt wy kennen noch weten,

 

En by grote Heren moetmen schaamte vergheten.

 

Als zy antwoorde heeft zal zyt komen zegghen.

 

Ick koom helpen beden.

 

Israel

 

Gaan wy opten knien legghen.

 

Cogitatio

 

⁺Of Godt ons bidden ghenadigh zal verhoren?

 

Israel

1535

Wat schaadt dat eens verzocht? tis kleyn moeyte verloren.

 

O Heer!

 

Cogitatio

 

Waart ghy de Heer, zo behoefder gheen smeken.

 

Israel

 

Moght ick my zelf helpen, ick liet al 't bidden steken.

 

Maar aant beden. O Heer wy hebben ghezondight.

 

Cogitatio

 

Dat doen alle menschen, zo Gods woordt verkondight.

1540

⁺Dunckt u wel dat ghy oyt den godloos zo speelde

 

Als de Philistijnen? die leven in weelde,

 

Onghestraft in voorspoedt op des ghelucx baan effen.

 

Most u onzalighe 't ongheluck alleen treffen?

 

Israel

 

Zoudt wel ongheluck zijn, en niet Godes schickinghe?

 

Cogitatio

1545

Acht ghy Godt rechtvaardigh?

 

Israel

 

Ja, met verschrickinghe.

 

Cogitatio

 

Waart Gods werc (zo ghy meynt) hy plaaghde den bozen,

1529 Ignorantia Onwetendheid; Audacia Vermetelheid.

+ Twyfel van verhoort te werden

+ Twyfel of Godt de werelt oock beheerschapt

[p. 461]

 

Den Heydens, den vreemden, den rechten godlozen.

 

En zou u zijn volcke van plaghen bevryen.

 

Israel

 

'T schijnt daarom vreemt. wy zien den vromen altijt lyen,

1550

Daar teghen die quaden ghenoeghelijck verblyen,

 

Die bloeyen in eeren weeldigh 't allen tyen.

 

Laat ons beden. O Heer, wy hebben misdaan voor u

 

Ende ons Heer ons Godt trouloos verlaten nu.

 

Cogitatio

 

⁺Heeft ons de Heer zelve niet alder eerst verlaten?

 

Israel

 

Neen, wy verlieten Godt door zonden waart om haten.

 

Cogitatio

 

Neen zo niet. hadde Godt met twyflijcker trouwen

 

Ons niet eerst verlaten, maar by der handt ghehouwen,

 

Nemmermeer waren wy door zonden afghevallen.

 

Ey hoe schendtlijck verliep dat spel met ons allen.

1560

⁺O of ons de tyden noch eens den meester stelden,

 

Hoe bitter zouden wyt den Philistijns verghelden!

 

Israel

 

Wel ter kuer! dat is noch mijn hooghste verlanghen.¹⁵⁶²

 

Wie weet wiens hondt noch eens den Haes zal vanghen?

 

Bidt voorts. ende wy hebben ghedient Baal afgryzelijck.

 

Cogitatio

1565

Hadden wy hem ghedient te recht ende wysselijck,

 

Wy waren nu niet arm, verdruckt en in rouwen,

 

Maar hadden noch rijckdom, macht en weelde behouwen.

 

Israel

 

Wat nu? 't verzoecken leert dat hy was onghewis¹⁵⁶⁸

 

⁺En ons ter noodt verlaat.

 

Cogitatio

 

Of ons Godt al zeker is?

+ Waan dat Godt den mensch, niet de mensch God eerst verliet

+ Wraackghierigheydt

1562 wel ter kuer goed zo (Kiliaen: ‘exquisite, egregie’).

1568 't verzoecken de ondervinding.

+ Twyfel aan Godes goetheydt ende trouwe

[p. 462]

1570

Die (zo ghezeydt is) liet u, eer ghy hem verliet.

 

Wat gaf hy u oock oyt dan ellendigh verdriet?

 

⁺Ghy weet dat Baal rijckdom, macht en weelde gaf.

 

Waar gheeft God zulcx? die gheeft voor goudt schuym, voor koren kaf.

 

Die gheeft pijnlijck ghebreck, het vervolghende kruys,

1575

Met droeve benautheydt binnen en buytens huys.

 

Israel

 

'T schijnt warachtigh alzo. maar men moets nu niet dencken

 

Onder 't bidden. helpt my zonder dus te krencken

 

Met u menighfuldigh en wijtlopigh zwerven.

 

Cogitatio

 

Ick help u voorderen tot des Ghebedts verwerven.

1580

Want ick doe u 't Ghebedt rechtgrondelijck verstaan.

 

Zonder mijn berichting waart verloren werck ghedaan.

 

Nu hebdy ghebeden met vernuftighe aandacht.

 

Zegt, meyndy dat het Godt al verhoort ofte acht?

 

Israel

 

Dat weet ick trouwen niet. ick zie 't Ghebedt daar komen,

1585

Die zal ons al zegghen wat zy heeft vernomen.

+ Betrouwen op rijckdom ende maght

Derde handeling. VIJ uytkomen

Wie noch vrundtschappe houdt met Godes vyanden,
Diens bidden werdt een vloeck, en lijdt ontzeg met schanden.

Precatio. Israel. Cogitatio vaga.

 

[Precatio]

 

⁺Ja? zendtmen my dan tot zo eerwaardighen Koning

 

Te doen voor zijn oghen zo schandtlijcken verthoning?

1590

Fy! zo eerlozen zaack voor die Heerlickheydt godtlijck

 

Te brenghen zo haastigh, zo lichtvaardigh, zo spotlijck!

 

Wast u een lust om my zo leelijck te beschamen?

 

Hey! dat ick u dolheydt moste ghehoorzamen!

 

Noyt was ick zo schaamroot, noyt zo ancxtigh verbaast

1595

Als ick nu gheweest ben door u onbedachten haast.

 

Mijn leden beven noch alleen doort herdincken.

 

O dacht ick, die nu moght inden Afgrondt verzincken,

 

Zo haast op my zaghen Gods doorzichtighe oghen,¹⁵⁹⁸

 

Daar glinstrende vlammen toornighlijck uyt vloghen,

+ Beschaamtheydt uyt qualijck bidden

1598 doorzichtighe door alles heen ziende.

[p. 463]

1600

En diet teffens merckten van boven tot onderen.

 

Hadt ghy zijn stem schricklijck tot u horen donderen,

 

Met strenghe redenen en met waarheydt spytigh,

 

Zijn trou, aan u ghethoont, verhalende verwytigh,

 

Oock u ontrou godloos, en ondanckbaarheydt groot,

1605

Ghy waart van verschricken ghestorven de gaa doodt.¹⁶⁰⁵

 

Wie zijt ghy doch Israel, dat ghy vermetel en stout

 

Die Godlijcke hoogheydt zo schandtlijck verachten zoudt?

 

My en zuldy niet meer zo met beschaamtheydt schenden.

 

Hebdyer weer te doen, ghy moght een ander zenden!

 

Israel

1610

Wat heeft God gheantwoordt? dat laat my eens horen.

 

Precatio

 

Met gelijckmoedigheydt smeert (kondy) hert en ooren,¹⁶¹¹

 

Want ghy zult vernemen dat u gants niet en lust,

 

Maar wel dat u ontrust, u, die vant quaadt doen niet rust.

 

Eerst als ick had verthoont u belyding van zonden,

1615

Was die stracx in Godes alziende oghen bevonden¹⁶¹⁵

 

Zo woest, zo mistrouwigh, zo onreyn, zo schoffierigh,

 

Zo vermetel, zo blindt, zo zot, zo wraackghierigh,

 

Zo godtloos, zo vervloeckt, ende zo hovaardigh,

 

Dat zy afgryslijc was voor Gods aanzicht eerwaardigh.

1620

Dit bewees niet alleen zijn ghelate verthoornt,

 

Maar oock zijn antwoord streng met verwyting doordoornt.

 

Doch scheent eerst dat Godt niet en zoude antwoorden,

 

Wantmer maar belyding, gheen bidding in hoorden.

 

Met al dat wild gheklap (sprack God) is niet ghebeden.

1625

Hy heeft maar herteloos zijn misdaadt beleden,

 

Hoe wel my zijn meening naacktelijck staat open,

 

Die streckt om de roede, niet zijn zonden te ontlopen.

 

⁺Zo bidt hy dwaaslijck om zijn eeuwigh bederven,

 

Dat is om onghestraft in weelden wilt te zwerven.

1630

Hy bidt om verandring van mijn goede nature,

 

Dat ick niet lieven zou mijn eyghen schepsel dure.¹⁶³¹

 

Hy bidt als of een zoon dien de vader recht straft,

1605 de gaa doodt (gaa ontbreekt in W.W.) plotselinge dood.

1611 wapent u met standvastigheid.

1615 stracx terstond.

+ Qualijck bidden

1631 dure dierbaar.

[p. 464]

 

Om dat hy lastering van zijn vader hadt ghebaft,¹⁶³³

 

Tot zynen vader riep, met een lasterlijck smeken:

1635

O schelm, O dief, O moorder, vergheeft mijn ghebreken!

 

So lastert my Israel door zijn straffings smerte,

 

Midts onder zijn bidden in zijn godloos herte.

 

Daar twyfelt hy of ick de werelt oock bestiere,

 

Daar gloeyt wraackgierigheydt als root staal inden viere,

1640

Daar acht hy mijn straffing voor onrechtvaardigheydt,

 

En daar veracht hy zulcx mijn groote hooghwaardigheyt,

 

Dat hy verde boven my het snode ghelt betrout,

 

En menschelijcke macht grooter dan de myne houdt.

 

Al dit schiet bedecktelijck int hert van dees quade zot;

1645

Daar, maar niet metten mondt zeydt hy, daar is geen Godt.¹⁶⁴⁵

 

Zijn mondt prijst my maar 't hert is zijn afgods tempele;

 

Wie zagh doch van bidden oyt zulcken exempele?

 

⁺Zo ick noch maar en waar zijn schepper ende voeder,

 

Die hoord' hy te eeren als zijn Heer ende behoeder.

1650

Hadde hy mijn hulpe trou noch noyt te recht gesmaackt,

 

Kleynder waar de misdaadt daar inne hy nu gheraackt.

 

Nu hebben d'Egypters, d'Amorrheen, Amons kindren,¹⁶⁵²

 

Oock de Philistynen hem dickmaal willen hindren.

 

Ja dees met andere hebben hem voormaals verdruckt;

1655

Hy riep tot my, ick heb hem uyt haar handt gheruckt.

 

Al dit vergeet hy flucx, mijn weldaadt moght niet baten,

 

My, zijn trouwe hulper, heeft hy trouloos verlaten,

 

En vreemde Afgoden tot mijn verachting ghedient,

 

Daarom oock en ben ick niet meer dien spotter vriendt.

1660

Ick wil gheen nieuwe hulp meer tot d'oude voeghen,

 

Zo hy zond tot zond voeght tot mijn onghenoeghen.

 

Hoe dickmaal heb ick hem ter noodt heerlijck verlost?

 

Ick holp hem als d'Afgodt hem niet helpen en kost.

 

Moght mijn bevonden trou u oock niet ghetrou maken?

1665

Moght d'Afgods ontrouheydt u niet hem doen verzaken?

 

⁺Die helpen kan, helpen wil, en helpt al den dagh,

 

Mistrout hy, en betrout die niemandt helpen magh,

 

Ja die hem onthelpet, vernielt ende verderft.

 

Is dat niet dollijck en verkeerdelijck gheswerft?¹⁶⁶⁹

1633 baffen bassen, blaffen.

1645 Ps. 14:1; 53:2.

+ 'S menschen ondanckbaarheydt

1652 Richteren 10:11 (Amorrheen = Amorieten).

+ 'S menschen zotheydt

1669 gheswerft gedoold.

[p. 465]

1670

Met zulcke verkeerden ben ick oock rechts verkeert,¹⁶⁷⁰

 

Gheef antwoort verkeerdlijck op huer verkeerde begeert,

 

En zeg dat hy ter noodt nu magh gaan aanropen

 

Zijn eyghen Afgoden daarop hy plagh te hopen.¹⁶⁷³

 

Laat deze hem helpen uyt zijn druckigh gheschille,

1675

Zo zy moghen. ick hebs wel maght, maar gheen wille.

 

Dit sprack Godt zo straflijck dat icker noch af grille;

 

Ick stond eerloos beschaamt, God sweegh doe voort stille,

 

En ick magh oock zwyghen, want nu heb ick volzeydt.

 

Israel

 

O strenghe antwoorde, O wanhopigh bescheydt!

1680

Gheen schepsel en heeft macht om mijn kommer te stelpen.

 

Godt alleen vermaght wel, maar hy wil my niet helpen.

 

'T lyden wast, ick heb macht ende verstandt verloren.

 

Wee mijns ellendighe, wat deed ick ye gheboren!¹⁶⁸³

Hy zijght in onmaght ter aarden, twee draghen hem binnen

 

Chorus iij. Stem: Psalm xiij.

 

Wie hier der wyzen raadt versmaadt,

1685

Betroort te laat zijn zotheydt quaadt,

 

Als valsche lust werdt ware rouwe.

 

Maar die zijn zin te buyten gaat,

 

Gheniet des wijsheydts trouwe.

 

De zot werdt op d'Overheydt gram,

1690

En merckt niet hoe 't onnozel Lam¹⁶⁹⁰

 

Zijn boosheydts tyranny moet lyden,

 

Dat hy als een verwoede Ram

 

In zich fel gaat bestryden.

 

Die 't hert noch vol Afgoden draaght,

1695

Yverigh d'Afgoden schijn belaaght.

 

En d' Afgods beeldt rasch gaat vernielen,

 

Eert d' Afgodt zelf noch onverjaaght

 

Opt Altaar zijnder zielen.

 

Zulck klaaght vant lichaams dienstbaarheydt,

1700

Diens ziel noch vast ghebonden leydt

1670 met ten opzichte van.

1673 Richteren 10:14.

1683 ye ooit.

1690 onnozel Lam Christus.

[p. 466]

 

In slaverny onder die zonde.

 

Ter zonden dienst ist hert bereydt,

 

En dient God metten monde.

 

Bruyckt Godt uyt liefden dan zijn Roe,

1705

Die zijn zy eer dan boosheydt moe,

 

En bidden af des strafs ghenezen.

 

'T quaadt minnen zy, dat neemt vast toe,

 

En haten 't goedt met vrezen.

 

Ist wonder dat de lieve Godt

1710

'T verkeert bidden van zulcken zot

 

Tot zijn verderf niet wil verhoren?

 

Zo werdt meest elcx Ghebedt een spot

 

Die 't quaadt noch heeft verkoren.

De vierde handeling. J uytkomen

Noodt zoeckt broodt, die zich stoot, opent zijn duyster ghezicht,
Mistrout den loghen valsch, en merckt opt wegh-wyzend licht.

Israel. Aristobolus.

 

[Israel]

 

Menschen troost te derven in verdrietelijck lyden

 

Valt zwaar, al waarder hoop, van namaals te verblyden.

 

⁺Wat zwaar verdriet ist dan Godes troost te derven,

 

Zonder alle hope van troost te verwerven?

1720

Ick ontbeer hopeloos troost van Godt ende menschen,

 

Daar door de doodt vreeslijck mijn hoop is en wenschen.

 

Om door een korte pijn de langhe af te weren,

 

Werdt het onzighlicxste mijn wenschelijck begheren.¹⁷²³

 

Ick had lydens te veel in mijn goedt ende bloedt,

1725

Most dees vertwyfeltheydt noch quellen mijn ghemoedt?¹⁷²⁵

 

Most Godt noch weygheren zo spytigh ende straf?

 

Ach, waar mijn moeders lijf my gheworden een graf!

 

Aristobolus

 

Godt weyghert recht en wel, want ghy badet qualijck.

 

Israel

 

O Aristobole, 't qualijck bidden betaal ick,

1730

Met schaamten en droefheydt zo ghy my propheteerde.

 

Had ick u raadt ghevolght, ick had nu al 't begheerde.

+ Mistroostigheyt

1723 onzighlicxte wat ik het meest vrees.

1725 vertwyfeltheydt wanhopige toestand (door Gods afwijzing).

[p. 467]

 

Aristobolus

 

Volght noch raadt.

 

Israel

 

Neen leyder, dats nu al veel te laat.

 

Aristobolus

 

Of ick u neen bewees?¹⁷³³

 

Israel

 

Ick volghde uwen raadt.

 

Maar dats niet. veel te groot zijn mijn zonden onwaardigh,

1735

En de strenghe Here is my veel te rechtvaardigh.

 

Aristobolus

 

⁺Boven alle beyde streckt zijn barmhertigheydt.

 

Israel

 

Den goeden.

 

Aristobolus

 

Oock quaden, die 't quaadt met smertigh leydt,

 

Bekennen, betrueren, en haten in 's herten grondt.

 

Israel

 

Alzulcx is in my niet.

 

Aristobolus

 

Ghy verkryghet terstondt,

1740

Wildy maar verlaten den bril vant valsche oordeel.

 

Israel

 

Die bril en doets my niet, dus waar dat gheen voordeel.

 

'T komt aan de strengheyt Gods, al quijt die elcx misdaden.

 

Wat helpet my, als ick sta in onghenaden?

 

Vergheeft hy barmhertigh al der werlt misdadigh,

1745

Wat baats my, blijft hy my streng en onghenadigh?

 

Aristobolus

 

'T zy nu zo ghenomen. zegt, gheschiedt u onrecht?

 

Israel

 

Neen.

1733 als ik u het tegengestelde bewees?

+ Wien Godt barmhertigh is

[p. 468]

 

Aristobolus

 

Ist nu al recht dat u lamp teghen den zon vecht?¹⁷⁴⁷

 

Geschiedt u recht, waarom beklaaght ghy u dus schendigh?¹⁷⁴⁸

 

Israel

 

⁺Al is die straf schoon recht, zy maackt nochtans ellendigh.

 

Aristobolus

1750

Ja voor een tijdt, recht als het smertighe korozijf¹⁷⁵⁰

 

In vervuylde zeeren tot ghenezinghe vant lijf,

 

Zo valt die scherpe straf der zielen vuyle wonden,

 

Oock zuyvering bitter vande veroude zonden.

 

Dit lijdt mensch troostelijck zonder doodt te vrezen;

1755

Godt straft niet om doden, maar om te ghenezen.

 

Israel

 

Dat is u ghevoelen, maar ick houdts anders te zijn.

 

Aristobolus

 

Dats om dat u oordeel recht anders is dant mijn.

 

Israel

 

Zo ist.

 

Aristobolus

 

Wist ghy ghewis, door die zekere waarheydt,

 

⁺Dat u oordeel valsch waar, en het mijn recht vol klaarheyt,

1760

Zoudt ghy niet willighlijck met my hier in ghevoelen?

 

Israel

 

Ja.

 

Aristobolus

 

Ghy hebt int dienen van u Afgodsche boelen

 

U oordeel nagevolght in allen tallen stonden.¹⁷⁶²

 

Zegt hebdyt warachtigh ofte valsch bevonden?

 

Israel

 

Valsch in allen stucken. dit quelt en beschaamt my meest.

1747 dat uw nietigheid tegenover Gods grootheid staat zoals een lampje te vergelijken is met de zon.

1748 schendigh schandelijk.

+ Bittere straf streckt tot zoete ghenezinghe

1750 korozijf bijtend geneesmiddel.

+ Verlossinghe vant valsche oordeel

1762 allen alles.

[p. 469]

 

Aristobolus

1765

Is mijn oordeel altijdt teghen u oordeel gheweest?

 

Israel

 

Tis. had ick dat gevolght, ick laagh dus niet verschoven.

 

Aristobolus

 

Wat let u nu dan mijn recht oordeel te gheloven?

 

Werpt wech het valsch oordeel, dat Godt u wil vernielen.

 

Ghelooft dat hy zuyvert het onreyn uwer zielen

1770

En dat hy doodt de zonde in u hert noch verheven,

 

Om zijn heylighe dueght daar inne te doen leven.

 

Israel

 

Zou dat wel moghen zijn?

 

Aristobolus

 

Tis zo ick u vermaan.

 

Wildyt zelf zeker zijn, zelf weten en zelf verstaan?

 

Verlaet u valsch oordeel dat u stadelijck bedrieght,

1775

En krijght een recht oordeel dat nemmermeer en lieght.

 

Israel

 

Hoe zal dat te werck gaan? wie zalt my indrucken?¹⁷⁷⁶

 

Aristobolus

 

Treckt den bril van u nues, treedtse in duyzent stucken,

 

En zet dees weder op.

 

Israel

 

Neen, tis al te fynen bril,

 

Dan dat ick die zo haast aan stucken breken wil.

 

Aristobolus

1780

De fijnheydt van die bril zuldy haast mispryzen,

 

Als de klaarheydt van dees diens valscheydt zal bewyzen.

 

Stelt dees eens opten nues.

 

Israel

 

Dees doet my wonder sporen.

 

⁺'T schijnt nu al weer anders dant my scheen te voren.

1776 dit vers wordt in D. door Aristobolus uitgesproken.

+ Achtneminghe ons doens

[p. 470]

 

My dunckt dees bril 't ghezicht grootelijck zal stercken;

1785

Heeft zy eenigh name?

 

Aristobolus

 

Ja, Wacker op mercken.

 

Op al u ghedachten, woorden ende wercken,

 

En op Gods doen met u. dit maackt wyze klercken.¹⁷⁸⁷

 

Doch maght goedt opmercken noch 's menschen klare ghezicht,

 

⁺Gants gheen waarheydt kennen zonder het hemelsche licht.

1790

Wederom zal niemandt de waarheydt kennen moghen,¹⁷⁹⁰

 

Al stondt hy midts int licht, sluyt hy moetwilligh d'oghen.

 

Al zaagh oock een Doctor ernstlijck in een open boeck,

 

Hy leest noch en verstaat, ist in een doncker hoeck.

 

Zo komt dan de kennis door Godt en mensch te gaar:

1795

De mensch aanmerckt vlytigh, Godt schenckt hem zijn lichte klaar.

 

Dat zal Gods ghenade voor u ooghen doen blincken,

 

En u alle noodtdurft overvloedelijck schincken,¹⁷⁹⁷

 

Als eerst het ghelove, dadigh ende krachtigh,¹⁷⁹⁸

 

Dan voorts kennisse ghewis en warachtigh,

1800

Van Godt, van u zelve, van al dat ghy behoeft,

 

Van 't goedt dat ghy ontbeert en van 't quaat dat ú bedroeft.

 

Oock mede een nieu hert, nieu wil, en nieuwe gheest,

 

Daar door Godt den mensche volkomentlijck gheneest,

 

Zonder welcke dinghen niet en werdt recht ghebeden.

1805

Dan zuldy recht bidden in gheest en in waarheden,

 

Dan zal Godt mildt gheven al dat ghy kondt wenschen,

 

Dan zuldy zaligh zijn boven den ghemeen menschen,

 

En dan zuldy mijns raadts wel moghen ontberen,

 

Want dan zal u raden de wyze gheest des Heren.

 

Israel

1810

⁺Dees klare bril thoont my naacktelijck voor oghen

 

Mijn licht ghelovigheydt en 't bedrogh vande loghen.

 

Fy mijns! hoe blindelijck heeft my die bedroghen!

 

Hoe heb ick zijn valscheydt zo lang gheloven moghen?

 

Vandt ick niet ontwyflijck met smerten t'alder uren,

1815

Dat mijn ziel met waar leedt zijn valsch lief most bezuren?

 

Zijn leedt blijft stadelijck, zijn lief als een pijl vervliet.

1787 klercken leerlingen.

+ Kennis komt doort lichte Gods ende des menschen opmercken

1790 vgl. vs. 61.

1797 W.W. noodtdruft.

1798 als zoals, te weten.

+ Zelfs kennisse

[p. 471]

 

Hy beloofde my vrueghde en gaf bitter verdriet.

 

Hy beloofde my weelde en gaf jammer ellendigh.

 

⁺Dit bevandt ick daaghlijcx, noch behielt hy my behendigh

1820

In zijn strick bedrieghlijck door zijn arghe listigheydt

 

Van dit valsche oordeel, oorzaack van mijn twistigheydt.¹⁸²¹

 

Zal my dan dit bedrogh noch langher verklicken?

 

Gheenssins. daar leydt de bril aan hondert duyzent sticken!

 

Ey godloos Achazib, ghy bracht my in schanden!

1825

Waardy, o schelm, nu hier, ick schuerde u met mijn tanden,

 

Ghy schalcke verleyder, listighe bedrieghere,

 

Dubbelde hypocrijt en zeer valsche lieghere!

 

Ach in wat ellenden ben ick door u gheraackt!

 

Aristobolus

 

Adieu Israel, ick ga, ziet dat ghy vlytigh waackt.

 

Israel

1830

O Aristobole, zoudy my nu verlaten?

 

Aristobolus

 

Mijn blyven magh letten, en u gheenssins baten.

 

Ick heb zulcke tekens in u al vernomen,

 

Dat wyzer raadt dan ick, u haast by zal komen.

 

Gods troost blijft buyten, zo lang mensch op mensch betrout.

1835

Vaart wel man! blijft wacker, ziet dat ghy goey wake hout.

+ Ongheloof vande loghen

1821 twistigheydt tweestrijd.

De vierde handeling. IJ uytkomen

Die zijn quaatheydt recht weet en ghelovigh verstaat,
Gods goedtheydt leert bidden om verlossing vant quaadt.

Israel. Johanna met een gulden zonne in d'een handt. Cognitio vera.

 

[Israel]

 

Most die trouwe raadtsman my dan oock beswijcken

 

In deze hooghste noodt, nu ick ellendelijcken

1840

Van Godt ben verlaten onder mijns vyandts handt,

 

Zo gheheel machteloos zonder alle verstandt?

 

Zeker zo ick, als voor, zijn raadt niet wilde volghen,

 

'T moght schynen dat hy ghing te recht op my verbolghen.

 

Maar nu ben ick zijns raadts zo hertelijcken begherigh;

1845

Dit weet hy, en is noch van my zo heel afkerigh.

[p. 472]

 

Godt weyghert my bystandt, de mensch wil niet helpen,

 

En ick magh zelf gants niet om mijn kommer te stelpen.¹⁸⁴⁷

 

⁺Waar zal ick my wenden? wien doe ick mijn gheklagh?

 

Maar wat ist? Godt doet recht. ick verschulde harder slagh.¹⁸⁴⁹

1850

Ick heb Godt verlaten en den mensch gheaankleeft,

 

Ist dan onbehoorlijck dat my Godt en mensch begheeft?

 

⁺Wee mijns, van acht'ren dringt d'onvermydelijcke noodt;

 

Voor wacht my 't leyde kruys, al mijnder lusten doodt.

 

Mijns herten onghenoeghen lijdt niet dat ick hier ruste.

1855

En 't voortgaan is zwangher met doodtlijcker onluste.

 

Of ick noch al met ernst bestondt voorwaarts te gaan,

 

⁺Ick heb daar gheen kracht toe, kan mijn wegh oock niet verstaan.

 

Blijf ick staan, my honghert op dees verdorde weyden;

 

Ga ick voort, ick dool meer, ick kan my zelf niet leyden.

1860

Blijf ick, de felle wolf zal my hier eenzaam verslinden,

 

Ga ick dan voort, ick val inden grachte der blinden.¹⁸⁶¹

 

Rondtsomme verschrickt my het ancxtigh beduchten,

 

Daar toe ick niet kan doen dan met herten verzuchten.

 

Johanna

 

Even zo weynigh als die al-vervullende lucht

1865

Het ydel ledigh laat, maar vervult dat metter vlucht;¹⁸⁶⁵

 

⁺Zo weynich alst water eenigh onbedijckt dal

 

In dorre droogheydt laat, maar bevochtighet al;

 

Ende zo weynich als die stralen der zonnen

 

Een open doncker huys, doncker laten konnen,

1870

Maar moeten met huer glants dat huys verlichten ghereedt¹⁸⁷⁰

 

Als daar opening is, al waart maar door een spleet,

 

So weynigh vermagh ick dat ick van troost ledigh laat

 

Den mistroostighen mensch, leegh van quade toeverlaat;

 

So weynigh vermagh ick niet te bedouwen spoedigh,

1875

Metten hemelschen douw een dor herte ootmoedigh,

 

En zo weynigh magh ick laten Gods licht te toghen

 

Den recht armen van gheest, blindt in huer zelfs oghen.

 

Israel is leegh van waan, die heeft hy zo verschoven,

 

Dat hy den loghen valsch niet meer en magh gheloven.

1847 magh... niet vermag niets.

+ Veroordelinghe zyns zelfs

1849 verschulde verdien.

+ Kennisse zyns noodts

+ Kennisse van eyghen onvermoghen

1861 grachte W.W. geeft graf.

1865 het ydel het ledig.

+ Wien Gods ghenade werdt gheschonken

1870 ghereedt terstond.

[p. 473]

1880

Hy is recht ootmoedigh en by hem zelfs zo zot,

 

Dat hy zich kan buyghen onder den hooghwyzen Godt.

 

Nu ick hem zo bequaam heb konnen bespieden,

 

Moet ick hem mildelijck Gods gaven aanbieden.

 

Wat gheldet? hy zal die begheerlijck ontfanghen.

1885

Godt groet u Israel, Godt boet u verlanghen

 

Met zijn troost, met zijn hulp, met zijn rijcke goedtheydt.

 

Israel

 

Noyt mijn daghen voelde ick in mijn ziel zulcke zoetheydt

 

Als die minlijcke groet daar nu in heeft ghebaart.

 

Wie zydy? waan komdy? zegt edel Princesse waart!¹⁸⁸⁹

1890

Ick ken u niet altoos, wat doet u my verzoecken,¹⁸⁹⁰

 

Met u Hemelsch licht in dees duystere hoecken?

 

Johanna

 

Ghy zijt een Hebreeusch man, mijn naam is Johanna.¹⁸⁹²

 

Nu weet ghy wie ick ben, des ick oock daar van ga

 

Om u te verklaren van waar ick ben ghekomen.

1895

Ick koom stracx van Gode met gaven uytghenomen,¹⁸⁹⁵

 

Om u hier ligghende int wanhopigh verdomen

 

Lieflijck te vertroosten van u ancxtigh schromen,

 

En met dueght vervullen na u quaadtheydts vernielen.

 

Israel

 

O zoete Medecijn der ellendigher zielen!

1900

In my is doch niet goedts, hoe naamdy hier u ganghen?

 

Johanna

 

Ick koom om te gheven, niet om te ontfanghen.

 

In u zagh ick maar zonde, en recht bekende noodt,

 

En haaste my t'uwaarts, doe ghy van u zelven vloodt,

 

Om u toevlucht te zijn, doe ghy niet wist waar vlieden.

1905

Zegt, wat bracht u in noodt?

 

Israel

 

⁺Bedrieghlijcke lieden,

 

Maar meest mijn verwaantheyt, die de loghen gheloofde,

1889 waan vanwaar.

1890 verzoecken bezoeken.

1892 Johanna Domini gratia, sive domini donum (Stephanus).

1895 stracx direct.

+ Verwaantheydt brengt in noodt

[p. 474]

 

'T welck mijns herten ooren ter waarheydt zo verdoofde,

 

Dat ick my van niemandt, hoe wijs oock, en liet raden.

 

Johanna

 

Zoudt ghy nu de waarheydt oock willen versmaden?

 

Israel

1910

Neen.

 

Johanna

 

Godt is de waarheydt.

 

Israel

 

Dat heeft Moyzes betuyght.

 

Johanna

 

⁺Gheloofdyt?

 

Israel

 

Ja.

 

Johanna

 

Waar by?

 

Israel

 

Zo lang ick my had ghebuyght

 

Voor Godt en hem diende als mijn Heer en mijn hooft,

 

Gaf hy my veel meer goedts dan hy my hadde belooft.

 

Oock heb ick hem te recht na 't pleghen van mijn zonden,

1915

In zijn ghedreyghde straf warachtigh bevonden.

 

Johanna

 

Wildy Godt wel weder ghelooven met betrouwen?

 

Zijn zoete beloften zo wel warachtigh houwen,

 

Als zijn straffe dreyghing? en alleen op hem bouwen?

 

Israel

 

Godt zo te betrouwen is my gants onmoghelijck.

 

Johanna

1920

Oft Godt wilde gheven?

 

Israel

 

Ick dancke hem hoghelijck.

 

O boodt Godt my dat aan, ick ontfingt begheerlijck.

+ Aankomste des gheloofs

[p. 475]

 

Johanna

 

Daar ist. daar is zijn trou, des gheloofs gave heerlijck.

 

Blijft Godt u Heer ghetrou ende dient hem eerlijck,

 

Hy zal u bevryen van u jammeren deerlijck.

 

Israel

1925

Lof gaafrijcke miltheydt, die my zondaar quaat-aardigh

 

Begaaft met een kleynoodt zo dierbaar en waardigh!

 

Dits een kostelijcke ring, zuyver en van louter goudt.

 

Johanna

 

⁺'T geloof lijdt proef int vuyr, maar 't verbrandt niet als hout;

 

Daar inne ist van aardt alst onverbrandelijck goudt.

1930

Oneyndtlijcke trouheydt beduydt des rincx rondigheydt,

 

Haar klare karbonckel dient tot wyze kondigheydt

 

In des nachts aanvechting duyster en vervaarlijck,

 

Want zy licht int doncker als een sterre klaarlijck.

 

Steeckt hem aan u vingher en wilt hem vlytigh wachten.¹⁹³⁴

1935

Hy is zo wonderlijck van werking en krachten,

 

Zo wel in dueght te doen als in verstandts betoghen,

 

Dat ghy al 't verstaan goedt na wil wercken zult moghen,¹⁹³⁷

 

Na dat ghy den quaden zult hebben verwonnen.

 

Doch behoeft daar meer toe, dat God u al sal jonnen,

1940

Zo ghy hier in trou zijt en blijft in Godes Wet.

 

Israel

 

Hoe zal icx al kryghen?

 

Johanna

 

Doort ghelovigh Ghebedt.

 

Daar eyscht oock meer toe.

 

Israel

 

Wat?

 

Johanna

 

Kennis in waarheydt beproeft.

 

Israel

 

Waar af doch?

+ Beschryving des gheloofs

1934 wachten bewaren.

1937 al het begrepen goede zult ge naar uw wil kunnen betrachten.

[p. 476]

 

Johanna

 

⁺Van ghever, van bidder, en van behoeft.

 

Israel

 

Hoe zal ickt spoedelijcxt daar aan moghen raken?

 

Johanna

1945

Hier staat Cognitio, die zalt u kondigh maken.

 

Israel

 

Dat doet, O vrundinne, tot mynen voordeele.

 

Cognitio

 

Gaarne. neemt die schalen van warachtigh oordeele.

 

In d'een legt u zonder zwaar en menighfuldigh,

 

In d'ander legt de Wet en ziet wat ghy blijft schuldigh.

1950

⁺Want daar zy het quaadt zo strenghelijck verbiedt,¹⁹⁵⁰

 

Eyscht zy ware onschuldt, die hebdy gantselijck niet.

 

En daar zijt goedt beveelt, eyscht zy die edele dueght,

 

Daar af ghy ydel zijt, maar vol quaadt al vander jueght.¹⁹⁵³

 

Dit doet dan diep zincken met nedre spoedigheydt,

1955

In ware heylighe en veylighe ootmoedigheydt.

 

Dan komt oock doort weten van alle dueghts ontberen,

 

⁺Onghenoeght en onrust, die baren 't goedts begheren,

 

Meer dan ghy hebt. weeght voorts u schadelijcke zotheyt,¹⁹⁵⁸

 

Met de wijsheydt heylzaam van d'alwetende Godtheydt,

1960

U quaadtheydt, zijn goedheydt; u kranckheydt, zijn moghentheydt.

 

⁺Dan zuldy klaar mercken, alst u zo voor oghen leydt,

 

De heerlijcke glantse van Gods wijsheydt gheeert,

 

Die u weyghert 't ghunt ghy tot u bederven begheert.

 

Zijn minlijcke goedtheydt, die u zelf komt aanbieden

1965

Zijn heyl, die u zotheydt, als 't verderf, plagh te vlieden.

 

Oock zijn macht oneyndtlijck, volbrenghende krachtigh

 

In zijn volck, 't gunt daar toe zy zich kennen onmachtigh.

 

⁺Nu merckt ghy wat daar is u noodtlijck behoeven,

 

Namentlijck goedt worden, dat niemandt magh bedroeven.

1970

Dit mooghdy onbeschroomt van Godt bidden met wenschen.

 

'T verkryghen schaadt niemandt, en betert allen menschen,

+ Kennis van ghever, bidder ende behoeft, nodigh om wel te bidden

+ Kennisse van onze quaadtheydt, oorzaack van oodtmoedt

1950 zy de Wet.

1953 ydel leeg.

+ Kennisse ons ghebrecx oorzaack vant begheren

1958 weeght met weeg af tegen, vergelijk.

+ Kenisse van onze quaadtheydt doet Gods goetheyd kennen

+ Goedt worden is ons nootlijck behoeven

[p. 477]

 

Want het is een verlies van quaadtheydt schadelijck,

 

⁺En een zaligh kryghen van goetheydt goedtdadelijck.

 

Elck bidt dit voor hem zelf, oock voor zijn broedere,

1975

Want dit verkryghen maackt elck verkrygher goedere¹⁹⁷⁵

 

Dan hy eerst was. dit magh gheen mensch verquaden.

 

Och, of alle menschen ghelovigh hier om baden,

 

En wijslijck verlieten al 't ander blindt verkiezen,

 

Welcx verkryghen meest arght en rust doet verliezen,

1980

Zy zouden alle tijdt het begheerde goedt verwerven,

 

En Gods heylighe rust hier en hier na beerven.

 

⁺Dit waar te recht voor al het Rijcke Gods ghezocht,

 

En zijn gherechtigheydt. Die huysvader wijs bedocht¹⁹⁸³

 

Zoude u vant toewerpsel zo rijckelijck bezorghen,

1985

Dat onnodigh zou zijn te zorghen voor den morghen.

 

Zo werptmen opten Heer de zorgh van alle zaken,

 

Betrout zijn goetheydt wijs, die zal voor u waken;

 

Die zalt al wel maken, u ghenoeghlijck voeden,

 

En heel zorghvuldelijck voor alle quaadt behoeden.

1990

Dits de zalighe les, die wy u voorschryven.

 

Dits Gods woordt. neemdyt aan, wildy daar in blyven?

 

Daar mede een werden ende u maken ghewoen,¹⁹⁹²

 

Nemmermeer u eyghen, maar altijdt Gods wil te doen?

 

Israel

 

O moght my dat werden! ick vindt boven mijn macht,¹⁹⁹⁴

1995

Maar ghy, eel maaghdekens Goddelijck van gheslacht,

 

Hebt verstandt en macht, zo ick nu kan mercken,

 

My dit te doen verstaan en dadelijck te wercken.¹⁹⁹⁷

 

⁺Weest ghy mijn leydtsluyden, ick volghe u stille.

 

Ick zal ledigh rusten, doet ghy in my u wille.

2000

⁺O heylighe luste, O goedtwerdens verlanghen,

 

O zoete leringhen, zalighmakende zanghen,

 

Die mijn ghewonde ziel met u zoetheydt minnighlijck

 

Zo lieflijck bedouwet, dat zy versmelt innighlijck,

 

Door begheerten vuyrigh met zo hemelschen krachte,

2005

Dat mijn zin, mijn reden, mijn verstandt en ghedachte,

 

Als nevel verdwynen voor der zonnen klaarheydt!

+ Men zal bidden em goet wordinghe

1975 goedere beter.

+ Voor al Gods Rijck zoecken wat

1983 die huysvader God.

1992 maken ghewoen tot een gewoonte maken.

1994 vindt vind het.

1997 dadelijck metterdaad.

+ Ghelatenheydt

+ Troost der zielen

[p. 478]

 

Ja mijn leden zyghen door krachteloze swaarheydt.

 

Ick moet....

 

Johanna

 

⁺Hy valt in zwijm gheheelijck van hem zelven.

 

Nu ist tijdt in zyn borst grondelijck te delven,

2010

Om hem te beroven van hem zelfs, t' zynder baten.²⁰¹⁰

 

Niet zonder zyn wille: want hy stondt ons ghelaten.²⁰¹¹

 

Daar beneem ick hem met een ghenezende smerte

 

Zyn stenen hert en gheef daar voor een vleeschen herte.

 

D'eyghenwilligheydt hardt is nu uyt hem verloren,

2015

Een ghebooghzame wil is daar voor gheboren.

 

Nu ist met dezen mensch al gheheel ghewonnen,

 

Al werdt zyn lijf oock stracx vander doodt verslonnen.

 

⁺Want Godt is zyn vader, hy is nu Gods kindt,

 

Dien hy niet ancxtigh vreest, noch om zyn loon bemint,

2020

Maar hy lieft om goedtheydt zyn goedighe Vader,

 

Met een natuyr Godtlijck uyt des heylighen Gheests ader,

 

Door ons beyder wercking in hem nu gheworden.

 

Het waar nu al schier tijdt dat wy hem aanporden

 

Om den Heer te bidden, die bereydt is te gheven

2025

Der zonden ware doodt, en een dueghden-rijck leven.

 

Israel

 

Barmhertigh is, o God, met my u wanderinghe.²⁰²⁶

 

Ick voel in mijn herte zulcken veranderinghe,

 

Dat u Wet, dien ick eerst hate doort ontrusten,

 

My nu zo wenschelijck is, dat myns herten lusten

2030

Onophoudelijck niet anders en bejaghen

 

Dan des Wets volbrenghen. niet uyt ancxt voor u plaghen,

 

Maar om dat zy zo zoet is, licht en lustigh om draghen,

 

Overmidts haar goedheydts, en schoonheydts welbehaghen.²⁰³³

 

Cognitio

 

Ghy zijt blyde Israel, zo waart ghy oock voortyden,

2035

Als Achazibs bedrogh u in droom dee verblyden.

 

Ist nu mede gheen droom? ist gheen waans vermeten?

+ Wedergheboorte

2010 hem zelfs zijn slechte inborst.

2011 hy stondt ons gelaten hij had zich aan ons overgeleverd.

+ Aart der kinderen Gods

2026 wanderinghe gedraging jegens mij.

2033 overmits door.

[p. 479]

 

Israel

 

⁺Dat was enckel loghen, die magh men niet weten.

 

Dits waarheydt diemen niet magh hebben met wanen.

 

Ick waande des loghens bedrieghlijck vermanen,

2040

Maar nu weet ick waarheydt doort ghevoel bevindelijck.

 

Cognitio

 

Hebdyt van u zelve?

 

Israel

 

O neen, zo blindelijck

 

En magh ick my zelve nu gheenssins meer beromen.

 

⁺Van my komt niet dan quaat, 't goet moet van Gode komen;

 

Van u O lief Vader, u moet ick daar af dancken.

2045

Ghy vertroost den droeven, ghy gheneest den krancken,

 

En ghy helpt den swacken u wille te volbringhen.

 

Hadde ick macht na wil, ick dedet in allen dinghen

 

Na u heylighe wil, maar nu aankleeft my 't quade.

 

O waar ick daar af vry!

 

Cognitio

 

Volght ghy onzen rade,

2050

Ghy krijght volkomen kracht om grondtlijck te vernielen

 

Al 't aanklevende quaadt en swackheydt uwer zielen.

 

'T quaadt hebdy van zelf, daar u ziel truerigh in sneeft.²⁰⁵²

 

God is en heeft alleen 't goet, dat goet maakt dien hyt geeft;

 

Maar hy gheeft dat alleen diet recht bidt en begeerlijck.

2055

⁺Die bidt alleen recht, die na zijn woorden leerlijck

 

In gheest en waarheydt bidt met verkryghens betrouwen.

 

God is geest en waarheyt; dit gheldt in zijn aanschouwen.

 

Doe ghy om verlossing baadt van u vleeschs vyanden,

 

Badet ghy inden vleesch, 't Ghebedt werdt tot schanden,

2060

Ende door valsche waan int oordeel bedroghen,

 

Baadt ghy niet in waarheydt, maar in ontrouwe loghen.

 

Maar nu zalmen 't Gebedt, gheschickt na Gods behaghen

 

U hertelijck verzoeck voor zyn oghen doen draghen,

 

Zo werdy na wensch van u Vader verhoort.

 

Israel

2065

Waar vind ick zulck Ghebedt?

+ Waarheydt verzekert

+ Van Gode komt alle goet

2052 sneeft ten val komt.

+ Wie recht bidt

[p. 480]

 

Cognitio

 

Zy komt hier rechte voort.

 

Eer ghyt zelve verzint, zal zy u ghenaken,

 

Zo haast u begheerte zo vuyrigh zal blaken

 

Om verlossing vant quaadt dat in u ziel noch woont,

 

Dat ghy u verdoemnis zo gants niet en verschoont,²⁰⁶⁹

2070

Dat ghy, bevrydt vant quaadt, eer den Hemel zoudt derven,

 

Dan dus quaadt blyvende den Hemele verwerven.

 

Tot dese vuyrigheydt komdy eer en bequamer,

 

Zo ghy gaat in u zelf, dats in u slaapkamer,

 

Wtsluytende buyten al uwer zielen krachten,

2075

Alle tijtelijcke swervende ghedachten,

 

Om met dees twee schalen aandachtigh toverweghen,²⁰⁷⁶

 

Gods grote weldaden en u ondanck daar teghen.

 

Zo mooghdy schickelijck by gheschrifte stellen²⁰⁷⁸

 

'T verzoeck om verlossing van al dat u magh quellen.

2080

Mijn zuster zalt ghebedt totter zielen verquicken,

 

Bequamelijck rusten, bereyden en schicken,²⁰⁸¹

 

Op dat eerwaardelijck u Ghebedts verthoning

 

Met vrucht magh gheschieden aan die hooghwaarde Koning.

 

Israel

 

Zy is daar eens gheweest, maar werdt zo beschaamt,

2085

Dat ghyze zult vinden onwilligher dan ghyt raamt.²⁰⁸⁵

 

Cognitio

 

Zorght niet, zy werdt bereydt, zo eerlijck na 't betamen,

 

Dat zy dees Legaatschap haar niet en zal schamen.

 

Israel

 

Verkoren maaghdekens, mijn grote hartstoorlijck leedt

 

Belemmert mijn zin zo, dat ick nau zelf en weet,

2090

Hoe ende wat ick best aan den Heere zal beden.

 

Johanna

 

Mijn zuster Cognitio zal met u binnen treden

 

En 't Request bewerpen; niet en kan ontvluchten²⁰⁹²

2069 verschoont ontziet.

2076 schalen vgl. vs. 1947.

2078 schickelijck gepast.

2081 rusten toerusten.

2085 raamt vermoeden kunt.

2092 bewerpen ontwerpen.

[p. 481]

 

Haar verstandighe pen, ghenaamt 's gheests verzuchten.

 

Beschickt ghy haar 't papier van klare aandachtigheydt,

2095

Metten rouwighen inckt vander tranen klachtigheydt.²⁰⁹⁵

 

Gaat te zamen binnen, ick zal 't Ghebedt hier beyden,

 

Ende haar, als zy komt na 't betamen bereyden.

2095 voor rouwighen geeft W.W. trouwen.

De vierde handeling. IIJ uytkomen

Vasten, Aalmis, met 's herten aandachtigheydt,²⁰⁹⁸
Verzelschappen 't bidden in gheest en warachtigheydt.

Precatio. Johanna.

 

[Precatio]

2100

Israel bekent zijn noodt, hy ghelooft nu Gode,

 

Bereydt zich tot bidden en zal my weer als Bode

 

Schicken, daar ick eenmaal zo schandelijcken gheweest.²¹⁰²

 

Maar want mijn eerbaarheydt voor nieuwe schaamte vreest,²¹⁰³

 

Zaagh ick gaarne voorhoedt; dat alleen zou vermoghen²¹⁰⁴

2105

Gods ghenade. die maackt jonstigh voor Gods oghen.

 

O waar die te vinden?

 

Johanna

 

Den begheerlijcken voet

 

Loop ick begheerlijck eerst van zelf int ghemoedt.

 

Zegt op Precatio, wat is u begheren?

 

Precatio

 

O Hemelsche Princes waardigh alder eren,

2110

Minlijcke troostersse der bedruckten menschen,

 

U te moghen spreken was mijns herten wenschen.

 

Johanna

 

Wat begheerdy?

 

Precatio

 

De mensch die zich tot bidden bereydt,

 

Zal my weder zenden voor die hoghe Maiesteyt.

 

Daar heb ick noch onlancx zulcke schande behaald

2115

Dat ick vrees voor die reys.

2098 aalmis aalmoes.

2102 gheweest lees: geweest ben.

2103 want omdat.

2104 voorhoedt vrijwaring.

[p. 482]

 

Johanna

 

Neen vrundinne ghy dwaalt,

 

Zulcke verandering is nu in Israels zaken,

 

Dat ghy gheen zwarigheydt in die reys hoort te maken.

 

Godes hooghwaardigheydt was hem voormaals onkondigh,

 

Oock zijn onwaardigheydt vol boosheyden zondigh.²¹¹⁹

2120

Dat maackte hem vermetel stout ende onbedacht,

 

'T welck u onschuldelijck in die beschaamtheydt bracht.

 

⁺Nu kent hy na waarden die goddelijcke grootheydt,

 

Hy kent oock ootmoedigh zijn zondelijcke snootheydt.

 

Dus zit neder by my. ick wil u zo toerusten,

2125

Dat ghy daar eerlijck komt en verwerft met lusten,

 

Alls dat hy verzoeckt.²¹²⁶

 

Precatio

 

Al schickt ghy my schoon opt best,

 

Dat en is niet ghenoegh; want een beter Request

 

Moster zijn dan laatstmaal. dat bracht my die schennisse.

 

Johanna

 

Zorght niet; dat werdt ghestelt by mijn zuster Kennisse.

2130

Die bereydt oock voor u twee luchtighe wiecken,

 

Het Vasten met Aalmis voor ghezonden en ziecken.

 

⁺Het vasten niet alleen op zommighe daghen,

 

Maar oock doort heel leven tot ondueghst vertraghen;

 

Niet van noodtdurftighe en ghezonde spyzen,

2135

Maar van zonden doodtlijck, en vasten waart om pryzen.

 

God wil niet datmen 't lijf kranckt door nootdurfts derven,

 

Maar datmen de ziel sterckt door quaey lusten te sterven;

 

Daarom noemtmens vasten, dats in aanvechting vast staan.²¹³⁸

 

Dit gheschiedt in stryders die manlijck onbelast gaan,

2140

Of onghevelt blyven van beghering van hoogheydt,

 

Rijckdom, eer, lijfs wellust, die smekelijck int oogh leydt,²¹⁴¹

 

Zo datmen vrywilligh en standvastigh kan vasten

 

Van overvloedt in spys of dranck (doodtlycke lasten),

 

Oock van pracht in kleeding, in huysraadt, in woninghe,

2145

Die elck duyr bekostight tot hovaarts verthoninghe.

2119 zijn zijn eigen.

+ Des ghebedts toerustingh

2126 Alls W.W. Alle.

+ Vasten

2138 een eigen etymologie van vasten.

2141 smekelijck vleiend, en vandaar verlokkelijk.

[p. 483]

 

⁺D'ander vlueghel, aalmis, werdt byt vasten ghepaart,

 

Want zy deylt den armen den overvloedt bespaart.

 

Wie zijn buyck ydel vast om te vullen zyn kist,

 

Is ghierigh en vast niet, maar die 't ghespaarde mist,

2150

En door liefden wtdeelt aan den rechten armen,

 

Die vast. zulck ontfarmer zal Godt oock ontfarmen

 

Ende in zyn ghebreck beschencken rijckelijck.

 

Deze twee wiecken dan zullen ghelijckelijck,

 

U licht ende snellijck voor den Heere draghen.

 

Precatio

 

'T zyn wiecken die my badt, dan die eerste behaghen.²¹⁵⁵

 

Johanna

 

Voorts moet ick deze zack om u lichaam gorden.

 

⁺Want hy is als een zack nu snode gheworden,

 

In zyn eyghen ooghen en warachtigh oordeel.

 

Als een ledighe zack magh hy t' zynen voordeel

2160

Veel gaven ontfanghen vanden milden Gode,

 

Die met dierbaar goeden vult zulcke zacken snode.

 

⁺Gordt den zack dicht om 't lyf met dees bandt in trouwen,

 

Van verleden zonden het ghestadigh aanschouwen.

 

Die zal hem zyn snootheydt zo vast doen ghedincken,

2165

Dat hy zich niet verheft, maar stadigh neer moet zincken.

 

Precatio

 

Die rusting behaaght my, God gheef oock wieze begeckt.

 

Johanna

 

⁺Ghy zyt een vrou, die moet beden met een hooft bedeckt

 

Met kleyn verworpen stof en onnutte asschen.

 

Zijn kleynheyt moet opt hooft tot verwaantheyts afwasschen.

2170

'T vuyr van verzoeckinghe heeft zyn stoppelen verbrant,

 

Dus dient d'asch opt voorhooft, tot ontdecking van zijn schandt.

 

Laat die nieuwe schoenen u voeten bekleeden,

 

⁺Want zyn lusten dierlijck wilt hy stadigh vertreden.

 

Zyn quade ghewoonte en wert voorts meer niet verschoont;

2175

De doode huyt is nut tot een nieu levens ghewoont.

 

Een dode hondt zeydtmen dat niemandt meer en byt,

 

Ende des vyandts doodt veylight voor nieuwe strijdt.

+ Aalmis

2155 badt beter.

+ Zacx omgorden wat

+ Zonde hebben

+ Asschen opt hooft wat

+ Verlating van quade ghewoonte

[p. 484]

De vierde handeling. IIIJ uytkomen

Belyding van zonden, verwilliging inde straf,
Met verkrijghens gheloof, bidden waarlijck den zonden af.

Cognitio. Johanna. Israel. Precatio.

 

[Cognitio]

2180

De Request is ghemaackt, de wiecken zyn bereydt,

 

'T ghebedt vinde ick vaardigh, nu dient niet langher ghebeydt,

 

Dan dat wy de Request te zamen overlezen,

 

Of daar in yet ghebreck of te veel moghte wezen.

 

Believet u te doene?

 

Johanna

 

Neen. elck leest best zyn zelfs handt.

 

Cognitio

2185

Ick begin dan lezens, letter op met al 't verstandt.

 

⁺Aan den almoghenden goedighen weldadere,

 

Der koninghen Koning, der liefhebbers Vadere,

 

Der bedroefden Trooster, der zonden verghevere,

 

En der vernederden heerlijcke verhevere,²¹⁸⁹

2190

Gheeft klaaglijck te kennnen met nedere ootmoedt,

 

Met een ghebroken hert, met waar berou ende boet,

 

⁺Israel u majesteyts ellendighe onderzaat,

 

Voormaals heyligh en goedt, daar na zondigh en quaadt,

 

Quaadt doort loghens gheloof en zijn stoute onvroetheyt,

2195

Maar goedt door die schepping van u Godlijcke goetheyt,

 

Die hem gekroont hadde met loflijcke eerwaardigheyt,

 

Die hy door onwyze en lustighe hooghvaardigheydt,

 

Verschalckt zijnde, verliet in u ghebodts verachten,

 

Daar door hy met al zijn (hem volghende) gheslachten,

2200

Ellendigh is gheraackt in 's doodts bedervenisse,

 

Buyten u ghenade en rijcke ervenisse,

 

Dat niet teghenstaande u milde goedigheydt,

 

Daar na aanmerckende zijn Ouders ootmoedigheydt,

 

⁺Beloften ghenadigh hem hadde ghegheven,

2205

En hun (zo langhe zy u onderdanigh bleven)

 

Voor allen jammeren trouwelijck heeft behoedt,

 

Als Noe rechtvaardigh, voor d'al-smorende zondvloedt,²²⁰⁷

 

Den gheliefden Jacob u ghehoorzaam jonghere

 

Met zijn geheele huys voor d'Egypsche honghere,

+ Request aan Gode

2189 verhevere verheffer.

+ Kennisse van onze quaadtheydt

+ Kennisse van Gods weldaden

2207 Als Noe zoals Noach.

[p. 485]

2210

Oock den Suppliant zelf voor des Meyrs verdrincken,²²¹⁰

 

Voor hongher, voor dorst, en voor 't vyandtlijck krincken,

 

Dien ghy goedtlijck vergaaft veel grove mishandeling,

 

Ondanckbaarlijck ghepleeght in zijn quade wandeling,

 

Ja hem veyligh stelde als een vruchtbare plant,

2215

Inde vette weelde van dat beloofde Landt,

 

Al waar de Suppliant in zijn plompe weelde

 

⁺U heel verghetende metten Afgoden speelde,

 

Waar door hy dan dickmaal u heylzaam straf lijden most,

 

Daar uyt hem u goetheydt, als hy maar riep, heeft verlost,

2220

Zo dat de Suppliant immers wel hadde behoort

 

Danckbaarlijck te leven na u zalighmakend woordt²²²¹

 

En gants te verlaten zijn zondighe weghen,

 

Hy snode Suppliant, doende plat daar teghen,

 

Zo gants weynigh dede dat u goedtheydt ghenoeghde,²²²⁴

2225

Dat hy tot de ouden oock nieuwe zonden voeghde,

 

Verlatende zijn Godt, zijn trouwe hulp in noden,

 

En vlytigh dienende onghetrouwe Afgoden,

 

Zijnder handen maacxel, rechts of hy had ghezworen,

 

U langmoedigheydt zacht, tot grouwelijcken toorn,

2230

Met vuyrigher hitten teghen hem te ontsteken;

 

Des hy aanmerckende deze zyne ghebreken

 

⁺Zo groot, zo lasterlijck, en zo menighfuldigh,

 

Hem zelf te recht verstondt der verdoemenissen schuldigh,

 

Den eeuwighen banne van u aanzicht rechtvaardigh,

2235

En allen ghenade ghehelijcken onwaardigh,

 

Ja oock gants onwaardigh om immermeer te moghen

 

Met Bede verschynen voor uwe goedtheydts oghen;

 

Maar want hy, voelende met doodtlijcke smerten,

 

⁺De bittere droefheydt en zware druck zijns herten,

2240

Doort ontberen uws woorts, der zielen verzoetsele,

 

Die vander zonden draf en verkreegh gheen voedtsele,

 

Maar hongerigh verdween, midts in vleeschelijcke lusten,²²⁴²

 

Daar de zondighe ziel gheenssins in magh rusten;

 

Zulcx dat hy nu verstondt in zijn ziele bedroeft,

2245

⁺Zijn groot onvermoghen, zijn zotheydt, zijn behoeft,

 

Oock zijn verkeert oordeel, oorzaack van al zijn quaden,

2210 Meyr Rode Zee.

+ Belydinghe van zonden

2221 na naar.

2224 ghenoeghde toeliet.

+ Veroordelinghe zijns zelves

+ Smertigh ghevoel

2242 midts in temidden van.

+ Kennis van eyghen zotheydt ende onvermoghen

[p. 486]

 

Doort Hemelsche licht uwer milder ghenaden,

 

Die met haar bracht kennis van zijn boosheyt inden grondt,

 

Oock van u goedtheydt groot, en hem oock maackte kondt,

2250

⁺Dat uwe Majesteyt uyt liefden heeft bevolen,

 

U om hulp te bidden, al die hulpeloos dolen,

 

Zonder u Maiesteyts beloften te verzwyghen,

 

⁺Dat de ghelovigh bidder ghewis zal verkryghen,

 

Daar door zy hem gaven een ontwyfelijck gheloof,

2255

Dat voor [hem] open staat, en hem nu niet meer is doof,

 

Als hy bidt naar u wil, die niet en wil bederven

 

Den bekeerden zondaar, maar hem 't leven doen erven;

 

Daarom de Suppliant wetende nu waarlijck,

 

⁺Dat hy ghezondight heeft grouwelijck en zwaarlijck,

2260

'T welck hy voor u belijdt met zulck grondigh leedtwezen,

 

Dat hy d'eeuwighe doodt veel min zoude vrezen,

 

Dan langher te blyven een slave der zonden,

 

Als die dit onrecht, de straf zo recht heeft bevonden,

 

Dat hy zich vrywilligh met een lijdzaam ghedult,

2265

U straffing onderwerpt, dien hy zwaarlijck heeft verschult,²²⁶⁵

 

⁺Zegghende ghelaten met troostloos berouwen,

 

Ghy zijt de Heer, doet dat goedt is in u aanschouwen,

 

Macht ghelaten herte, dat nu diep in ootmoedt is,

 

U niet behaghen, doet dat in u oghen goedt is,

2270

Hy wilt willigh lyden, en ghelijckmoedigh draghen;

 

Maar want het onrecht is en teghen u behaghen,

 

⁺Dat over u maacxel vreemde en quade Heeren

 

'T ghebiedt zouden hebben tot uwer oneeren,

 

Verschijnt de Suppliant gheheel ootmoedelijck,

2275

⁺Wt d'alder diepste noodt, begheerlijck en spoedelijck,

 

Voor u oghen Godtlijck, ghenadigh en open,

 

Met een vast betrouwen en ontwyflijck hopen

 

⁺Van verhoort te werden in zijn schamele bede,

 

Door kondt van u miltheydt en zyn ellendighede,

2280

Die hem vast verzekert inder ghenaden klaarheydt,

 

Dat u goedtheydt, u lieft, u zekere waarheydt

 

Niet moghen weygheren het bidden met smerte,

 

Van een bedroefde ziel en ootmoedigh herte,

 

⁺Dat met vast betrouwen u beloften aanschout,

2285

Al zijn eyghen vermoghen volkomentlijck mistrout,

 

Zich zelf, en de zonde recht vyandelijck haat,

+ Kennis van Godes milde goedtheydt

+ Vermaan van Gods beloften

+ overghevinghe onzes zelfs onder Gods handt

2265 verschult verdiend.

+ Ghelatenheydt

+ Hate der zonden

+ Wijze van beden

+ Betrouwen van verhoort werden

+ Wien God niet en weyghert

[p. 487]

 

Goedtwilligh na der dueght uyt rechter liefden staat,

 

En lust heeft om leven na u Ghebodt eendrachtigh;

 

Al 't welck de Suppliant in zich ziende warachtigh:

2290

Verzoeckt nu hertelijck zonder eenigh ophouwen

 

Wt gheheelder zielen, met ontwyfelijck betrouwen,

 

Een troostelijck vermaan van u beloften ghenadigh,

 

Dat u doch ghelieve, O Koning goedtdadigh,

 

Barmhertigh, zoet, minlijck, verbiddelijck, goedigh,

2295

Goedertieren, vrundtlijck, mildt, vol goedts overvloedigh,

 

Hope der troostlozen, toevlucht der armen,

 

⁺Dien 't straffen niet lust, maar 't ghenadigh ontfarmen,

 

Spoedigh te ontfarmen over den Suppliant,

 

Om hem maar te vryen van zijnder vyanden handt,

2300

Op dat hy zonder vrees, alle zijns levens tijdt,

 

⁺U, o Heer magh dienen in heyligheydt met vlijt,

 

Die u behaaghlijck is. Heer, helpt, zo magh hy snel spoen

 

Tot u zalighe dienst. dit doende zult wel doen. etc.

 

Johanna

 

Wat dunckt u Precatio? hoe bevalt u die Request?

 

Precatio

2305

Die is goedt opt gheloof van Gods goedtheydt ghevest.

 

Die ootmoedighe bede en zal my niet beschamen;

 

Wy kryghen ghewislijck Fiat, ja ende Amen.

 

Israel

 

Spoedt u rasch heen, ghebedt; haast u tot Gode,

 

Want spoedighe hulp heeft mijn ziel van node.

 

Precatio

2310

Een goedt Medecijn haast om 't verlanghen der ziecken.²³¹⁰

 

Ick gha my oock haasten met twee snelle wiecken,

 

Om Israels verlanghen, dien ick hoop gheringhen²³¹²

 

Tyding vant verkryghen zijns begherens te bringhen.

+ Begheerte om yan de zonden verlost te worden

+ Lust om Godt te dienen

2310 Medecijn geneesheer.

2312 gheringhen spoedig.

De vierde handeling. V uytkomen

Als de boetvaardighe zyn quaadtheyt pynlijck uytspout,
Zuyvert hem des Lams bloedt dat ghenadelijck bedout.

[p. 488]

Cognitio. Israel. Johanna.

 

[Cognitio]

 

⁺Voormaals als Moyses badt metten handen stedigh²³¹⁶

 

Opgheheven, waart ghy O Israel niet ledigh,

 

Maar ghy streedt dapperlijck en verwont u vyanden;

 

Wildy nu int bidden ledigh zyn van handen?

 

Israel

2320

Wat zal ick doen? kleyn is mijn verstandt en krachte.

 

Johanna

 

⁺Doet dat ghy nu goedt weet, en vindt in u machte.

 

Al weet ghyt goedt te zijn dat ghy al u Heren vreemt,

 

Den quaden ghewoonten, terstont al haar macht beneemt,

 

Ja, dat ghyze al teffens grondtlijck zoudt vernielen,

2325

Die macht vindy noch niet inden grondt uwer zielen.

 

Zulck bestaan tenemaal waar u zwackheydt noch te veel;

 

Maar mooghdyt int heel niet, bestaat en doet dat int deel:

 

Bestaatse vry int deel te vernielen en moorden,

 

Dat werdt hem groot afbreck. let wel op mijn woorden,

2330

⁺Al ist dat Godt u een nieu hert heeft ghegheven,

 

Zo is noch 't oude quaadt niet al uyt u ghedreven.

 

Neen, tis daar met een huy niet al in ghekomen,²³³²

 

'T werdt daar oock zo niet al teffens uytghenomen.

 

⁺'T nieu hert is maar een nieu ghebooghzame wille,

2335

Die haar buyght onder Godt in ghelatenheydt stille,

 

'T welck niemandt en vermagh, zo langhe de versteentheyt

 

Van zijn wil hardtneckigh noch int hert en ghebeent leydt.

 

Van dit versteende herts hardtneckighe daden

 

Zydy verlost, maar niet gheheel van alle quaden.

2340

Daar zijn veel Afgoden noch in u hert verborghen,

 

Die ghy al moet breken, vernielen en verworghen.

 

Israel

 

Welcke zijn die?

 

Cognitio

 

⁺Al dat ghy buyten of beneven God,

 

(Merckt hier doch vlytigh op, tis van grote zaken 't slot)

 

⁺Noch goedt waant, bemint, wilt en met lusten aankleeft.

2345

Ick weet wel dat ghy Godt nu zo boven al verheeft,

+ Biddende zalmen deughde hanteren

2316 stedigh voortdurend.

+ Doen het goedt datmen verstaat en yermagh

+ Niemandt werdt teffens geheel goedt

2332 met een huy (hoei) zo maar, ‘plof’.

+ Vleeschen herte Steenen herte

+ Innerlijcke Afgoden

+ Goede wille int algemeen

[p. 489]

 

Dat ghyt eer zoudt willen (vant doen zegghe ick noch niet)

 

Al laten, dan God, dien ghy voor 't hooghste goedt aanziet;²³⁴⁷

 

Maar dits noch maar kennis, lieft en wil int alghemeen,

 

Ende niet van elck ding int byzonder alleen.

2350

⁺Dees krijghdy allencxkens door kennisse der waarheydt,

 

Int styghen uyt minder in een meerder klaarheydt.

 

Wildy nu klaarlijck zien hoe veelderley Afgoden,

 

Lusten, toeverlaten, en by-troosten in noden,

 

⁺Onder een goede schijn met listighe treken,

2355

In verholen winckels uws herten tempel steken,²³⁵⁵

 

Zo onderzoeckt u grondt, met aandachtigh zwyghen:²³⁵⁶

 

Wat u zou verblyden, zo ghyt moght verkryghen,

 

Oock wat bedroeven zou, zo ghyt moste derven,

 

Wtghenomen alleen dueghde te verwerven,

2360

En zond te verliezen, te laten, te sterven;

 

Welcke vrueght en droefheydt zaligheydt doen erven;

 

Want wat ghy buyten Godt na hoopt of voor vreest,²³⁶²

 

Dat is een Afgoyken in u hert ende gheest.

 

Laat ons dit alghemeyn int byzonder beproeven,²³⁶⁴

2365

En dat niet inde vruecht, maar alleen int bedroeven.

 

Zegt: hebdy niet een trou, bedienstigh, een vrolijck wijf?

 

Israel

 

Ja.

 

Cognitio

 

Sterf zy, zoudy niet trueren om dat ongherijf?

 

Israel

 

Hertelijck.

 

Cognitio

 

Dits dan een van u Afgoden quaadt,

 

Die ghy buyten Godt lieft, zo heel boven de maat,

2370

Dat u het gheschieden van Godes wille goedt,

 

Zo zeer zou bedroeven, in u onwijs ghemoedt,

 

Dat ghy wel zoudt willen, dat niet Gods ghebieden,

 

Maar u wil en bevel daar in moght gheschieden.

2347 laten nalaten, verlaten.

+ Allenxkens neemtmen toe

+ Welck de innerlijcke Afgoden zijn

2355 winckels hoeken.

2356 grondt innerlijk.

2362 na naar.

2364 dit alghemeyn deze algemene regel.

[p. 490]

 

Zo ist oock met lieve Ouders, vrunden en kinderen,

2375

Want naamze Godt wech, u bedroefde het minderen,²³⁷⁵

 

Als dieze liever zoudt teghens Gods wille houwen,

 

(Waart in u vermoghen) om 't vermyden van rouwen.

 

Zo ist oock met u gheldt, eer, ghezondtheydt en leven,

 

Daar u hert buyten Godt noch bedeckt gaat aankleven.

2380

Al hoe wel nu u hert int gheheel staat gheboghen

 

Onder Godt, zo dat ghy den doodt liever zoudt doghen,

 

Dan willens en wetens yet teghen zyn wille doen,²³⁸²

 

Zo kondy nu nochtans hier by klaarlijcken bevroen

 

Dat elck deel noch ontbreeckt veel ghelaten stilligheydt,²³⁸⁴

2385

Door onverstandigheydt, niet door quaadtwilligheydt.

 

Al magh u goede wil int gheheel niet vereelen,²³⁸⁶

 

Daar ghebreeckt noch veel aan in elck vanden deelen.

 

Israel

 

Mijn onverstandt (daar van my de Heer moet bevryen)

 

Hielt die dinghen voorzeydt niet voor Afgoderyen,

2390

Maar voor gheneghenheydt, gants onverliezelijck.

 

Cognitio

 

'T komt uyt onverstandt en valsch oordeel verkiezelijck,

 

'T welck noch ghelaten heeft in u ghemoedt onverzocht,²³⁹²

 

Veel valsche opinien, dien 't quaadt goedt heeft ghedocht.

 

En 't goedt scheen haar quaadt, in veel, niet alle dinghen,

2395

Die 't goedt ghewaande quaadt, doen begheren gheringhen,

 

En 't quaadt ghewaande goedt, ancxtelijck doen vlieden;

 

⁺Zo moet de waarheydt zelf dees wanen uytwieden

 

Met al huer wortelen, want blyven die inde grondt,

 

Nimmermeer werdt u hert reyn daar af en recht ghezondt.

 

Israel

2400

O waar mijn hert bevrijdt van al mijn blinde wanen,

 

Zo waar mijn trueren wech met veel onnutte tranen.

 

⁺De waan ist (zo ick merck) die my zondelijck bedroeft.

 

Hoe werdtmen den waan quijt? ick hebs hier niet gheproeft.²⁴⁰³

2375 het minderen het verliezen.

2382 yet iets.

2384 elck deel in alle onderdelen.

2386 vereelen beter worden.

2392 onverzocht nog niet beproefd.

+ Waarheydt maackt vry van valsche wanen

+ Valsche waan is droefheydts moeder

2403 gheproeft ondervonden.

[p. 491]

 

Cognitio

 

Mijn zuster Johanna heeft in plaats van een tessche,²⁴⁰⁴

2405

Een dierbare drancke in een edele flessche,

 

⁺Daar af zy u ghenoegh gants om niet zal schincken.

 

Dien dranck zuldy terstondt begheerlijck inne drincken.

 

Die door waarheydts kennisse vande dode wercken²⁴⁰⁸

 

'T hert zuyvren zal, en tot dienst van Godt zo stercken,

2410

Dat ghy niet meer en leeft der menschen begheerlickheyt,

 

Maar den wille Godes tot prijs van zijn heerlickheydt.

 

Want zy drijft grondtlijck uyt al des herten boosheydt,

 

Al de valsche wanen, ja de schalcke loosheydt

 

Van alle de quade en smekende ghedachten.

 

Israel

2415

Dats voorwaar een dranck van wonderlijcke krachten!

 

Van beter en heb ick nie mijn daghen ghelezen.²⁴¹⁶

 

Hoe is des drancx name?

 

Cognitio

 

Der zielen ghenezen.

 

Israel

 

Waar af is zy ghemaackt?

 

Cognitio

 

Niet dan van louter bloedt,

 

⁺Onschuldige ghevloten uyt een Lammeken zoet,

2420

Godtlijck, heyligh, lijdzaam, onnozel en onbevleckt,

 

Een volkomen offer voor al dat den mensch ghebreckt,

 

Als hy dat inne drinckt, waardighlijck zoot behoort.

 

Israel

 

Hoe gaat dat te wercke?

 

Cognitio

 

Aldus. let wel op mijn woort:

 

⁺'T lam sterft alst zyn bloet stort; dan sterft oock wel de mensche,

2425

Als hy zijn lusten sterft, en willens derft zyn wensche.

 

Als de mensch het Lam volght int lijdzaam kruys ootmoedigh,

2404 tessche tas, zak (zie vs. 2156).

+ Hoe men van valsche wane verlost werdt

2408 de dode wercken alles wat van geen betekenis is voor het eeuwige leven.

2416 nie W.W. niet.

+ 'T bloedt Christi der der zielen ghenezen

+ Waardelijck het bloedt Christi drincken

[p. 492]

 

Dan sterft hy met het Lam, en drinckt dees drancke bloedigh.

 

Als de mensch onnozel het quade stadelijck mijdt,

 

Godes en der menschen doen gheduldelijcken lijdt,

2430

Volght hyt Lam inden doodt en werdt gantselijck bevrijdt

 

Vant quade. zo drincktmen dees dranck waardelijck altijdt.

 

En zo komtmen te recht aan der zielen ghezondtheydt.

 

Na dien nu menigh Afgodt noch in u 's herten grondt leydt

 

En ghy nu middel hebt om die te verdryven,

2435

Zo spoedt u flucx aant werck, laatter niet een in blyven.

 

Haast u die te breken, te stormen, te vernielen

 

Wt den Tempel Godes, 't inwendighe uwer zielen.

 

Dit doet nu, dit mooghdy, door behulp van den dranck

 

⁺Die mijn zuster u biedt. drinckt vry, ghelooft my, eer lanck

2440

Zullen uyt u ruymen al die quade humoren;²⁴⁴⁰

 

Zuyverheydt zal komen binnen u 's herten doren,

 

Dan zuldy uwen Godt inder waarheydt aanschouwen.

 

Die zal zelve komen zyn waarschap in u houwen²⁴⁴³

 

En stadelijck wonen tot elcx goedt exempele,

2445

Met alle zijn schatten, in u 's herten tempele.

 

Israel

 

Moght dat ghebueren my, o moght dat ghebueren my,

 

Zo waar ick ghenezen en van alle trueren vry!

 

Ick heb eenen goeden dronck begheerlijck in ghedroncken

 

Die my u zustere vol in hadde gheschoncken;

2450

Inden mondt gaft een smaack lievelijck ende zoet,

 

Maar binnen mijn herte vallet bitter als roet.

 

Daar wellet, daar ziedet, het bijt, het schuymt, het wroet,²⁴⁵²

 

En roert al 't herte om, 't verstoort al mijn ghemoedt,

 

Recht als werckende wijn 't vat aan allen kanten perst.

2455

Die dranck is my te sterck, ach, my dunckt my 't herte berst;

 

Een stanck stijght in mijn keel, daar af ick moet grouwen.

 

Helpt doch, en houdt my 't hooft, ick moet bersten of spouwen!

 

Cognitio

 

⁺Huy, wat leelijcker dreck, wat vuylheydt afgryzelijck

 

Ruymt hier doort ingaan van die reyne dranck pryzelijck!

2460

Ziet, daar zyn gheheele, daar halve Afgoykens,

+ Hy drinct

2440 quade humoren verkeerde lichaamssappen (deze bepalen 's mensen karakter, volgens oude voorstellingswijze).

2443 waarschap houwen te gast komen.

2452 wellet kookt het.

+ Hy braket

[p. 493]

 

Daar armen, daar beenen en daar halzen met hoykens.²⁴⁶¹

 

⁺Dats te recht een hevlzaam en godtlijck beeldstormen!

 

Fy, wat kruypen hier al opinieuze wormen;²⁴⁶³

 

Wonder ist, dat zy hem 't hert niet af en staken.

2465

Daar 't hert een woning is van fenynighe draken,

 

⁺Van verkeerde wanen, van doodtlijcke lusten,

 

Hoe maght een oghenblick met ghenoeghen rusten?

 

Israel

 

⁺Och, och, hoe bang is my, hoe hardt werdt die medecijn!

 

Cognitio

 

'T quaat sluypt met lusten in, maar 't ruymt altijt met pijn.

2470

Zyt ghetroost Israel, ick zie u zaack ghewonnen.

 

Gheen medecijn en zoude beter wercken konnen,

 

Dan dees dranck in u werckt; zo ghy zelf voor oghen ziet,

 

Daar de mensch het zyn doet en verzuymt Godt zyn werck niet.

 

Ghy hebt u best ghedaan, tot betring uwer qualen,

2475

En door 's drancx innemen uyt al u 's herten palen²⁴⁷⁵

 

⁺Mannelijck gheworpen alle u Afgoden,

 

En wandelt zo doende in des Heren gheboden,

 

Zo int laten vant quaadt, dats u zot begheren,

 

Als int goedt doen, leven na den wil des Heren.

2480

Godt zal oock niet laten u goede wil te stercken,

 

Om na wil het goede dadelijck te wercken.²⁴⁸¹

 

Al zydy nu noch swack, de krachte zal komen,

 

Zo ghewis als ghy dees quaadt-ruyming hebt vernomen.

 

⁺Lapzalvers quychelen, en laten 't quaadt int herte²⁴⁸⁴

2485

Ghestadelijck blyven, met zyn truerighe smerte,

 

Makende het volck vroedt, met een bedrieghlijcke mondt,

 

Dat zy ghenezen zyn, al blijft de zieckt inde grondt.

 

Dit hebdy recht anders met Godt bevonden,

 

⁺Die gheneest de ziele doort uytdryven der zonden,

2490

En versterckt den zwacken door zyn gheest warachtigh,

 

Dat zy moghen na wil, int ghelove krachtigh.²⁴⁹¹

2461 hoykens hoofdjes.

+ Recht beeldtstormen

2463 opinieuze wormen kwade wormen van eigenzinnigheid.

+ De Godloze heeft gheen vrede

+ 'T quade ruymt met pyn

2475 palen gebied.

+ Als de mensch 't zyn doet verzuymt God zyn werck niet

2481 dadelijck met de daad.

+ Valsche ghenezinghe

2484 lapzalvers kwakzalvers; guychelen goochelen.

+ Whare ghenezinghe

2491 moghen kunnen, hun wil kunnen volgen.

[p. 494]

 

Israel

 

Mijn hert is slap, mijn mondt heeft een bittere smaack,

 

Mijn hooft draayt, 't oogh schemert, ick weet zelf nau wat ick maack.

 

Johanna

 

⁺'T hooft stil ick doort smeren met dees balsem fyn.

2495

Reynight ghy nu den mondt met die Alzem wijn.²⁴⁹⁵

 

Israel

 

Die wijn is zo bitter, rechts of zy al vol roet hing.

 

Johanna

 

'T bitter zuyvert grondigh. neemt nu de verzoeting

 

⁺Van des gheests vertroosting, dit waterken zoet en reyn,

 

Dat Cristallynigh vliet uyt des levens fonteyn.²⁴⁹⁹

2500

Dit verzoet alle bitter, lieflijck in allen sticken,

 

En doet het swacke hert zoetelijck verquicken.

 

Israel

 

Ick danck u, Princessen, van u hulp gherievelijck,

 

Wat water is doch dat? noyt wijn zo lievelijck,

 

Zo edel, zo krachtigh, zo honich zoet, en zo klaar

2505

En dranck ick mijn daghen, dat weet ick nu voorwaar.

 

Het versterckt mijn herte, het verblijdt mijn zinnen,

 

Het verzoet mondt en keel, en doet my waarlijck kinnen,

 

Dat al des vleesches wellust (oorzaack van mijn zware val)

 

By die zoetheydt Hemelsch, niet is dan bittere gal.

2510

Dus zalt my licht vallen, die moeder alder klachten,

 

Die smekende wellust, nu voorts aan te verachten.

 

Maar zegt komt daar niet gaan met snelligheyt spoedigh

 

Het Ghebedt? ja zy ist, vrolijck en blymoedigh.

+ Zuiveringhe

2495 Alzem wijn bittere wijn.

+ Verzachtinghe

2499 fonteyn bron.

De vierde handeling. VI uytkomen

Zo bidtmen na Gods wil, zo werdt men altijdt verhoort,
En zo krijght elck zijn wensch na Gods mildt belovende woordt.

 

Precatio

 

⁺Al dat ick, o Israel, met ootmoedigh gheschrey badt

 

Heeft Godt goedtlijck verhoort, op als hebben wy fiat.²⁵¹⁷

+ Verhooringhe des Ghebedts

2517 als alles.

[p. 495]

 

Niet alleen quijtschelding van u zonden verleden,

 

Maar oock vryheydt van die noch heerschen in u leden.

2520

Volkomen verlossing heeft ons de Heer toeghezeydt,

 

Wiens goedtheydt ghenadigh nu ontfarmt over u leydt.

 

Dees mare Evangelisch, dees vrolijcke tydinghe,

 

Breng ick u blydelijck tot uwe verblydinghe.

 

Zendt my vry, als ghy wilt, met zulck verzoeck begheerlick,

2525

Ghy krijght al u wensch, en ick verzoeckt gants eerlijck.

 

Hoe minlijck neyghde Godt zijn ooren aandachtigh,

 

Hoe goedtlijck merckte hy op mynen woorden klachtigh,

 

Hoe lieflijck, hoe vrundtlijck, hoe recht ghenadelijck

 

Wischte hy u zonden uyt! hoe heel goedtdadelijck

2530

Loofde hy u te vryen met zijn moghende ermen,

 

Van al u vyanden, en voorts veyligh te beschermen!

 

Ende dit al met ghelaat zo troostlijck tot my ghehelt,

 

Dat doort zoet herdencken mijn hert noch van vrueghden smelt.

 

Israel

 

⁺Nu smake ende zie ick hoe zoet dat die Heer is.

2535

Groot is mijn quaadtheydt, maar zijn goedheydt al veel meer is.

 

Mijn quaatheyt zal vergaan, zijn goedtheydt eeuwigh duren.

 

Hoe vrundelijck is Godt! looft hem t'alder uren!

 

Mijn ziel is zo vrolijck, ick magh my niet bedwinghen,

 

Den barmhertighen Heer een Lof-sang te zinghen.

 

Stem: Psalm iij

2540

Lof, prijs, roem, danck en eer,

 

Zingt nu den groten Heer,

 

Mijn ziel met al haar krachten.

 

Zijn hoghe goedigheydt

 

Daalt op d' ootmoedigheydt,

2545

Die troost van hem wil wachten.

 

Zijn liefde mildt en zoet

 

Haer meer tot gheven spoedt,

 

Dan wy ons tot begheren.

 

Zo ons 't verkryghen rust,

2550

Is hem 't schencken een lust,

 

Zijn mildtheydt moet ick eren.

 

Zijn mildtheydt eeuwigh groeyt,

 

Zijn goedtheydt overvloeyt,

 

Om haar te doen ghenieten.

2555

Hy is des dueghdts fonteyn,

+ Ondervindtlijcke kennisse van Gods goetheyt

[p. 496]

 

En spoort na daalkens kleyn,

 

Daar in hy neer magh vlieten.

 

Van niemandt hy ontfangt,

 

Maar die na hem verlangt,

2560

Krijght al zijns herten wensche.

 

Gheen schepsel was hem noodt,²⁵⁶¹

 

Wt weldoens luste bloot,

 

Schiep hy den goeden mensche,

 

Die heeft zijn Godt veracht;

2565

Zo heeft oock zijn gheslacht,

 

Die daarom mosten sterven.

 

Ons misdaadt was zeer groot,

 

Wy laghen inden doodt,

 

Int voorburgh vant verderven,²⁵⁶⁹

2570

Wy waren Gods vyandt,

 

Als hy uyt liefden zandt

 

Den troost van zijn ghenaden;

 

Wy konden bidden niet,

 

Zijn hulp hy ons aan biedt,

2575

Eer wy daar oyt om baden.

 

Hy zagh op ons ellendt,

 

En maackte ons die bekent,

 

Oock zijn mildtheydt gheprezen,

 

Die schenckt met volle maat,

2580

Elck die 't ghebreck verstaat,

 

En wil beschoncken wezen.

 

⁺Oock om te gheven veel,

 

Gheeft hy 't ghebedts beveel,

 

En looft (om op te bouwen)

2585

Dat hy wil gheven al,

 

Daar elck om bidden zal,

 

Na zyn wil met betrouwen.

 

Godt gheeft die hem ghelooft,

 

Boven 't vernuft verdooft,²⁵⁸⁹

2590

En die zijn woordt aanhoren.

 

Hy schenckt den armen meest,

 

Oock die hem lieflijck vreest,

 

En die in schulden smoren.

2561 Hij heeft geen schepsel nodig.

2569 voorburgh het voorgebergte van de Hel.

+ 'T ghebedt Wien Godt zyn gaven gheeft

2589 vernuft verstand, rede.

[p. 497]

 

Die d' armen troostlijck gheeft,

2595

Diens oogh droef nat aankleeft,

 

Diens ziel verdruckt moet zwerven,

 

Die bidt met recht ootmoedt,

 

Die 't quaadt laat en doet goedt,

 

Zal vast zyn beed' verwerven.

2600

Wil dan de milde Godt

 

Gheven, zo zyn Ghebodt

 

En beloften doen blijcken,

 

Zo gaan wy armen al

 

Tot die ontfarmen zal

2605

Beden ootmoedelijcken.

 

Hy zal in volder kracht,

 

Ons gheven wil en macht,

 

En hem getrou bewyze.

 

Betrout zyn ware woordt,

2610

En bidt zo dat behoort,

 

Ghy zult zijn goedtheydt pryzen.

 

Dat heb ick ghezonghen uyt vuyrigher herten,

 

Door bevonden troost na langduyrigher smerten.

 

Helpt die goede Godt zo d'onwaardighen uyt noden,

2615

Wiens hert zou niet lusten te doen na zyn Gheboden?

 

Tis 't hooghste verlanghen inden grondt mijnder zielen.

 

O zaagh ick daar gantselijck mijn vyanden vernielen,

 

Dat ick Godt moghte dienen van al 't quade bevrydt!

 

Cognitio

 

'T zal werden, komt binnen, waackt, bidt, benaarstight met vlyt

2620

Te blyven in Gods woordt, en wacht met ghedult den tijt

 

Van u verlossinghe, zo werdy haast heel verblijdt.

Eynde.