Het roerspel en de comedies van Coornhert

Regelnummers proza verbergen

[p. 156]

Comedie van Lief en Leedt

D.V. Coornhert

Die Comedie totten Lesere:

Wildy int cort weten mijn leerlyck verclaren?
Ick toon den aert van zot Lief en Leedts beswaren,
Van ydele Hope nae het ghewaende goedt,
Van troerige Vrese voor het quaedt vermoedt,
En van soete rust door sinnen gelyckmoedich,
Voechdy u daedt tot myn woordt, dees vindy spoedich.

Ghedruct Int Jaer ons Heeren MDLXXXII

Coornherts rymerien aenden rymlievenden leser

 

Ons Vader, noyt Vader van Kinderen lyflyck,

 

Mitsdien ooc vry vant leet, by na onverdryflyc

 

Vander Kinders sondich leven of droeve doot,

 

Heeft ten laetsten ons, syn rymen cleyn ende groot

5

Als Kinderen zyns gemoets, ter Vrienden bede^1-5

 

Gheoorloft te wanderen door Landt en Stede.

 

Op hopen of yemandts ellendige onrust

 

Versacht mochte werden met stichtelyke lust

 

Door ons, die eerst stom in vergetenheyts kiste

10

Veel Iaren lagen, daert Volck niet af en wiste.

 

 

 

Doch weygerde hijt lang, want wy waren gemaniert

 

Slecht ende recht, ruydt en grof, oock geensins verciert¹²

 

Met vele gonst-zuchtige pluymstrykeryen,

 

Noch veel min met die namen der Poëteryen

15

Van Ceres, van Bacchus, van vrou Venus onreyn,

 

Van Nymphen, Musen en dander Goden gemeyn,

 

Waer met nu meest elck Rymer soo pronckelyc pracht,

 

Dat wy nau en schynen vant Pyerisch geslacht,¹⁸

 

Als die vreemt vande hoge Parnasser spraken¹⁹

1-5 Erasmus noemde zijn boeken ook zijn ‘kinderen’ (Huizinga, Erasmus 167).

12 slecht eenvoudig; ruydt kunsteloos.

18 Pyerisch van Pieria, naam van het landschap waar de Muzen geacht werden te wonen, vandaar Pierides, bijnaam van de Muzen, dikwijls voor dezen zelf gebruikt.

19 Parnasser spraken dichterlijke taal.

[p. 157]

20

Opt Neder Hollantsch voortbrengen ware saken,

 

Niet om yemandt te behagen met logens soet,

 

Maer door scherpe waerheyt te beteren tVolcx gemoet.

 

 

 

Vrunden (sprac hy) ghy acht mijn Dochters bequamer

 

Om uut te gaen, dan zy zijn, want ick noyt Camer

25

En heb gehanteert, daer de const van reden-ryck²⁵

 

Gepleecht wert, met veele wetten verscheydelyck

 

Van woorden, cesuren, en alreley maten,

 

Met sulck eygen behaech, dat zy alt werck haten

 

Welx vrye voet niet danst nae de pijp van haer wet,

30

Zo hooch heeft goetduncken meest elcx oordeel geset.

 

Nu stont ick noyt onder eenich Camers secte.

 

Waert dan vreemt of elck mijn ryms vryheyt begecte?

 

Zal die niet met hoonlycke spot werden belaecht

 

Van 't Volck dat sich in haer selfs wet soo wel behaecht,

35

Dat zy met wissel van voeten banden breyen

 

Om vrye Rymers in hoor boeyens te leyen?^24-36

 

Zoo seyde ons Vader, die veel meer was gesindt

 

Tot vrucht dan tot bloeysel, niet dan verru en windt³⁸

 

Daer mede men nu meest onledich siet wesen

40

Die oyt boven slechte doecht schoon woorden presen.⁴⁰

 

Dees leeren geen doecht, maer dragen woorden te coop

 

En vryen de Maerten, niet haer Vrou Peneloop,⁴²

 

Dienende die const boden soo begeerlyck

 

Dat zy die stellen boven Vrou doechde heerlyck

45

Diemen nemmermeer door scoon woorden en vercrijcht.

 

Dus clapt hoor pen meest const, hoor handt van doechde swijcht.

 

Daer by comt noch dat ons Vader al was iarich,⁴⁷

 

Als hy ons meest wan, oud en zijn tijt carich.

 

Hier door ist, als die Ionghen lustich boeleren

50

Met sneden constich om hoor rymen te eeren,

 

Zo haest doude om snellick des tijts snel vluchten⁵¹

25 heb gehanteert omgang heb gehad met.

24-36 Over Coornherts houding ten opzichte van de rederijkerskunst leze men J. v.d. Elst, L'alternance binaire dans le vers neerlandais du 16e siècle (Gron. 1920, bl. 29, 32) en F.K.H. Kossmann, Nederlandsch Versrythme ('s-Grav. 1922, bl. 34 vlgg.).

38 verru kleur, schone schijn.

40 oyt steeds.

42 Maerten dienstboden; Peneloop vrouw van Odysseus, door honderd vrijers begeerd.

47 iarich bejaard (de ‘Rymerien’ zijn vermoedelijk van 1582; C. was toen 60 jaar).

51 haest haast zich, maakt haast.

[p. 158]

 

Te versnellen int baren van veel goey vruchten.

 

Zo siet syn outheyt niet op schau, maer op het ding.⁵³

 

Doecht maect salich, woorden niet, die acht hy gering.

55

Doch bruyct hy die ooc, maer eenvuldich, voor tuygen

 

Van dedel doecht, voor haer moet alle woort buygen.

 

Zijn wy doechtlyck, soo let ons niet der boeren schijn.

 

Schijn-doecht maect Apen, doecht hebben doet edel zijn.

 

Al schijnen wy dan in woorden grove Boerinnen,⁵⁹

60

Noch sullen vroeden en goeden ons beminnen.

 

Wy beminnen oock deenvuldicheyt slecht en recht,

 

En treden om den const met niemant int ghevecht.

 

Maer wycken gaerne met eerbiedinge ionstich

 

Eel Ioffers, soo doechtlick als van woorden constich.

65

Want diens pen recht constich den dingen tafereelt,

 

Die tlelyck onschoon, en tschoon suverlick uutbeelt.

 

Dat heetmen lustich en constich retoryken,

 

Alsmen woorden stelt die den dingen gelyken.

 

Dan ist cleet nae des Persoons waert chierlyc of slecht.⁶⁹

70

Dan becleetmen anders een Heer, anders een Knecht

 

En dan schijnt het woort die dingen te vertogen⁷¹

 

Recht oftmens geschieden sage voor den oogen.

 

Dit ist Wit daer nae ons Vader oyt naerstich schoot.⁷³

 

Treft hijt selden, het faelt aen macht, zyn wil was groot

75

Om te rymen soo lustelyck als stichtelyck.

 

Dits elcmans ding niet; dat bevint hy lichtelyck,

 

Die int verbeteren meer soect genuecht en rust

 

Dan int straffen van een anders werck neemt zyn lust.

 

Vindy misset aen ons, straft niet heel schoffierlyc,⁷⁹

80

Maer (soo ghy wilt datmen u doe) goedertierlyc.

 

Licht draechtmen die fauten van diemen vruntlyc lieft;

 

Licht lijdtmen wat van die ons dic met dienst gerieft.

 

Hebdy lieft diet al ten besten weet te keren,

 

Berispt ons vruntlyc, tsal stichten en niet deren.

85

Zydy oock hatich, bitter, godloos en verkeert,

53 schau schaduw, schijn.

59 C. wilde niet doorgaan voor kunstenaar, maar voor opvoeder van het volk. Vgl. ook vs. 18.

69 Dan D: Dat.

71 vertogen vertonen.

73 Wit doel.

79 misset (mnl. missit) iets dat misstaat, iets ontsierends; schoffierlyc op minachtende, beledigende wijs.

[p. 159]

 

Straft, schelt en lastert, want dat u, niet ons en deert.

 

Ons woorden goet sullen een goede plaets vinden,

 

En u herte quaedt sal u, niet ons verblinden.

 

Vaert wel.

Edelen, vroomen ende achtbaren
Artus van Brederode, Raedt ordinaris inden Hove van Hollandt.

1Ick meyne, hertzvruntlyke lieve Neve, noch wel te sijn inde ghe-¹2denckenisse van U. Edt. dat de selve inde Jaren 67 ende 68 my 3 dickmael besocht inde benaude ghevanghenisse, zoo achte ick U.E. 4 oock noch wel indachtich, hoe ick in spyte vande treurighe sloten, 5 met myn rymende Penne daghelicx wanderde inde lustige ruymte 6 vande vrolyke Beemden der Christelyker philosophien, zulcx dat, 7 niet jegenstaende daer geen reden altoos en verscheen voor my 8 om te verhoopen het behouden van myn lyflyck leven, veele min-9der om te verwerven eenich lief. Ick aldaer in rijme stelde dese 10 Comedie van Lief ende Leedt, van Hope ende Vrese, ende van 11 een Christelyck ende gelaten herte handelende; die was doe tertijt 12 by U.Edel. met lusten gelesen ende oock (mogelyck wt jonsten) 13 gepresen. Alhoewel die geboren was inde truerplaetse onder myne 14 examinatien, inde hoochste noodt myns lyfs, sonder alle behulp 15 van geleerde Boecken, doch niet geheel sonder onderwijs vande 16 beste, maer strengste leermeesterinne, ick meyn het ondervindelick 17 besoecken. Daerom ick nu ten laetsten (allange nae tverdrucken 18 van negen Jaren) in voornemen zynde die selve Comedie eens wte¹⁸ 19 benautheyt vande duystere lade te laten wanderen int licht ende¹⁹

1 Mr. Artus, bastaard van Brederode, was de zoon van Reynout III van Brederode en Anna Symonsdr., de zuster van Coornherts vrouw. In 1568 heeft hij Coornhert geholpen uit Den Haag te ontvluchten. ‘Eyndelijck heeft hy zich soo cloeckelijck weten te verantwoorden, dat den Haghe voor syn ghevanckenisse werde gheordonneert, maer daer naer ghewaerschout zynde datter schrijven was van Brussel om hem weder inde ghevanckenisse te stellen, is hy secretelijck (uytgheleydt zynde deur Jonck-Heer Artus van Brederoede) naer Haerlem, ende voorts uyt den lande vertrocken, ende willich ballinck gheworden’ (Het Leven van D.V. Coornhert vóór deel I der Wercken). Mr Artus werd 20 Oct. 1573 benoemd tot raad ordinaris van het Hof van Holland. Hij trouwde 30 Maart 1579 met Anna van der Laen, dochter van de Haarlemse burgemeester Niclaes van der Laen. (Becker, Bronnen, bl. 66 noot 3).

18 ondervindelick besoecken, op ervaring steunende ondervinding.

19 C. denkt hier aan Horatius' ‘nonumque prematur in annum / Membranis intus positis’.

[p. 160]

20 wyde ruymte vande Druckerye, en vant niemanden ter Werelt dien 21 ick de selve met meerder redene mocht toeschryven dan U.E.. 22 Begere der halven dat, soo de selve nu in dese ruymte van alles te 23 moghen proeven, noch eens met opmercken als u eyghendomme 24 gelieve te lesen, stadelyck te bewaren ende ernstlyck ter Herten 25 te nemen, of zy mogelyck noch in eenige benaude noodt van U.E. 26 (die den selven als oock een Mensch zynde op mach comen) soo 27 troostelyck mocht werden als U.E. ghetrou versoecken inde sorch-28lycke gevangenisse ende het maken aldaer van dese Comedie, my 29 was, van welck u vruntlyck versoecken de selve doe ter tijdt niet 30 dan met hertelycke woorden, maer nu met dese stichtelycke Come-³⁰31die, tot getuych van U.E. getrouheyt ende mijn dancbaerheyt, be-32danct werdt van

U.Ed. herstvruntlycke ende lieve Oom

D. Coornherts

30 versoecken bezoeken.

Personagie,

De Mensche.

Redelyck-onderwys.

Quade ghewoonte.

Ghemeen gevoelen, een Doctor in Werelts verstant.

Hope.

Vrese.

Lief {tijtlyck.

Leedt {tijtlyck.

Versoekinge, met pest, honger, oorloch.

SGeests verlichtinghe.

Goedewille.

Waerheyt.

Cort inhouden

Als de minnende Mensch hem twyfelyc beclaecht
Dat hy tot eenen onbekenden liefde draecht,

Wert hem by redelick onderwys ontdect
Dat het goetheyt is, daer zyn Ziele toe trect.

Maer Tgemeen gevoelen verleyt hem in Werelts verstant
Daer hy hem een valsch Lief en Leedt inne plant.

Om duer bedriechlyck ghewin te comen tot voorspoedt

[p. 161]

 

Veracht Quade-gewoonte het wroegen vant gemoedt.

Voorts leden hem Hoop en Vrees tot Liefs verblyden:
Hy weygert Vrees, maer die deen wil, moet dander lyden.

Daer wert van Hoop ende Vrese verclaert
Haer beyder verscheyden werking, natuer ende aert.

Als de Mensche comt tot voorspoet, zyns liefkens huys,
Vindt hy by zyn Lief ooc Leedt, by zyn vroechde cruys.

Lief onfanct hem minlyck doende Leedt vercruypen;
Vrees is daer onwaert, maar hoop doet hem binnen sluypen.

Daer blijft Leedt alleen, pryst haer self, en seyt het clach-huys⁴
Den Mensch veel nutter te zyn dant vluchtige Lach-huys.

By Leedt comt Redelyck onderwys, seggende clachtich
Dat de Mensch by Lief geens Leedts en is gedachtich.

TGodtlyck versoecken comt met wel verschult lijden¹
Nootlyck en nut, inde Godt vergetende tijden.

Dees trect Lief van, en bint Leedt aen den sotten Mensche
Die vertwijfelt duert derven van zijn ydel wensche.

Maer Reden toont zijn sotheyt om hem te genesen
Met Goods strengheyt, oock Gods genade onvolpresen.

Hier nae suvert sGeests inspraec zijn ogen met vroechden,
Baert Goede-Wil en wijst hem ter scolen van doechden.

Derwaerts poocht hem de Goede-Wille te dringen,
Maer hem faelt macht om tgewilde goet te volbringen.

De Mensch claecht, Hoop troost en seyt dat wy meer goets verstaen⁶
Dan vande beste Mensch dadelick wert gedaen.

Inder doechden school leert hem de Meestersse waerheyt
Tquaet laten en tgoet doen met bewyselyker claerheyt.

En comende voort vande Woorden aenden daden
Wert hy versocht, maer verwint door Gods genaden.

De Mensch maect een aenslach om gants te vernielen
Den Quaden gewoont alst fenijn zynder Zielen.

Die wert geleemt, geblint ende dootlyck gewont¹
Duer Waerheyts hulpe, die den Goeden-Wille bijstont.

Voort loct hem Quay-gewoont tot eygen behagen.²
Waerheyt vrijt hem, Gewoont wort int Gasthuys gedragen.

Sijn Meestersse wijst hem ten Hemel, nae Godts gebode,
Duer gelatenheyt en betrouwen op Gode.

Des hy den Waerheyt volgende met Hert en sinne
Hem selve Gode opoffert en bidt om zijn minne.

4 Pred. 7:2, 4.

1 versoecken beproeving; verschult verdiend.

6 dadelick met de daad.

1 geleemt verlamd.

2 vrijt bevrijdt.

[p. 162]

Eerste deel, 1 wtcomen

De minnende Mensch hem twyfelyck beclaecht
Dat hy tot eenen onbekenden liefde draecht.

Persoone

⁺

 

Mensche, bij hem hebbende quade ghewoonte.

1

Beroert, beweecht, ontstelt in mijn inwendicheyt,

 

Bemin ic tgene dat mijns herten blendicheyt

 

Van name, gedaente nochte wesen en kent.

 

Wie hoorde oyt van liefde soo gheheel verblendt?

5

Bekende scoonheyt of deucht brengt vruntscap inne,

 

Maer oncunde (zeytmen recht) baert onminne.

 

Ander minnaers kennen haer lief wtghelesen,

 

Niet zoeckende dan van haer bemint te wesen.

 

Ick (Helas) moet een onbekent lief beiaghen,

10

Niet wetende hoe, wien, of waer na haer te vragen.

 

Of ickse dan al voor my vant staen gereet,

 

Hoe sal ick kennen wiens gedaent ic niet en weet?

 

Wert al mijn arbeyt en moeyte niet verloren?

 

Noch dringt my t Herte donbekende te besporen,¹⁴

15

Dus ducht ick leedt te hebben deur liefs ontberen,

 

Want droefheyts oorsaeck is derven van begeren.¹⁶

+ Quade gewoonte is een Vrou weynich ongher dan de mensche, lelyck maer chierlyc gecleet, hebbende inder Handt een coorde waeraen de mensch om syn been gebonden is.

14 besporen naspeuren.

16 Vgl. Well. I. 5. 13 en I. 9. 3.

2 Wtcomen

Den Mensch wert van Redelyck onderwijs ontdect
Dat het goetheyt is daer zijn ziele toe strect.

Redelyck onderwijs. Mensche met ghewoonte.

 

Redelyck onderwijs

 

Luttel onderwints maect gemeenlyc veel ruste,¹⁷

 

Maer hoe can yemant diens wenschelycxte luste

 

Streckende is om elck dienstlyck te geryven,

20

In syn naestens pericule stille blyven?

 

Hier hoord ick een in blinde ghedachten swerven²¹

17 Luttel onderwints niet veel te beginnen, te ondernemen.

21 een iemand.

[p. 163]

 

En merckte hem in zorgen van eeuwich bederven,

 

Dus com ick voort om hem ten besten te raden.

 

Daer staet hy, vrunt, god wil u van druc ontladen,

25

Ghy troert, zo ick versta wt u woorden clachtich,

 

Deur een zeltsame minne.

 

Mensche

 

Dat is waerachtich.

 

Ick minne hertelyck sonder te weten wat of wie.

 

Redelyck onderwijs

 

My bedunckt dat ick gants ontwyfelycken sye

 

Doorsaecke van u minne, oock twesen van u Lief.

 

Mensche

30

Och vrunt, my geschiede noyt aengenamer gerief

 

Dan ghy my soudt doen met sulxs te openbaren.

 

Redelyck onderwijs

 

Gaerne, hoort dan en verstaet, tverlicht u beswaren,

 

Vermydy nae raedt u dolende weghen.

 

Ghy mint niet onbekents, maar zyt daertoe genegen,³⁴

35

⁺Want liefde compt wt een begeerlyck ghesichte

 

Van behaechlycke schoonheyt int clare lichte

 

Ende is een willighe crachte des ghemoets,

 

⁺Hakende om te vereenigen met yet goets.

 

Maer ghenegentheyt is een aengeboren crachte

40

⁺Neygende, buyten s Menschen wille of gedachte,

 

Tot voetsel en onderhout vander natueren,

 

Sonder welcx genot geen Mensch en can geduren.

 

⁺Dese wert elck buyten sijn toedoen aengeboren,

 

Maer liefde comt in niemant dan willich vercoren.

45

Al mach een minnaer liefs gebruyc niet verwerven,

 

Hy blyft wel veel jaren ghesont sonder sterven.

 

Maer derftmen weynich dagen drincken oft eten,

 

Tlichaem queelt, sterft ende wert vanden tijt versleten.⁴⁸

 

De genegenheyt blyft altyt in eenen staet,

50

Maer een zelve mensch mint huyden dien hy margen haet,

34 e.v. Hier wordt uiteengezet het verschil tussen liefde (amor) en neiging (inclinatio). Liefde is identiek met begeerte, zoals mag blijken uit Well. I. 5 en 8. Zie ook Becker, Ned. Arch. v. Kerkg. 1926, bl. 65.

+ Efficies amoris

+ Amoris defiinitio

+ Inclinatio quid

+ Amoris et Inclinationis differentia

48 queelt lijdt, wordt ziek.

[p. 164]

 

Dits dan voorwaer wel een merckelyc onderscheyt

 

Tusschen ghenegenheyt en lieft, u in sonderheyt

 

Om te weten nootlyck, want so ghy dit verstaet,

 

Verstaet ghy ooc den gront van u inwendich quaet

55

Dat dan oock licht en zeker valt om genesen.

 

Mensche

 

Die onderscheyt schijnt oprecht, vrunt wtgelesen,

 

Ic hebse welverstaen, hoewel noyt voor nu gehoort.

 

Nadien my oncunt is tgunt daer mijn hert na spoort,

 

Quelt my (naer u seggen) geen lief, maer genegenheyt.

60

Is dit sulcx, so vind ick daer oock een tegenheyt,⁶⁰

 

Want ick Jaren daer inne hebbe gheswerft

 

Ende oyt tgunt ick toeghenegen was, ghederft

 

Zonder sterven, dus sluyt u reden niet nootlyck.

 

Redelyck onderwijs

 

Deylt den mensch in tween, deen eewich dander dootlyc.⁶⁴

65

Elck is ghenegen tot verscheyden voetsele.

 

Desen is broot, dien goetheyt hongers versoetsele.

 

Derft het lichaem broot of spijs, tmoet haest bederven.⁶⁷

 

Derft de siele goetheyt, sy moet dootlyck zwerven.

 

Laet ons nu sien wat voetsel u heeft ontbroken.

70

Dats geen lijflyc broot, daer af wy hebben gesproken,

 

Want dat hebdy genoten meer dan ghy behoefde,

 

Maer goetheyts ontberen u alleen bedroefde.

 

Desen honger u so pijnicht, wroecht ende knaecht⁷³

 

Dat ghy dus vuyrich der sielen ruste beiaecht.

75

De siel rust so luttel sonder goetheyts ontfanghen⁷⁵

 

Als een steen inde vrye lucht mach blijven hangen.

 

De steen moet deur zijn zwaerheyt ter aerden zygen.

 

De luchtige siel moet als een vlamme opwaert stijgen.

 

Quaem u onrust deur lichamelyck behoeven,

80

Zo mocht u, zadt, werm, en gesont niet bedroeven,

 

Maer nu (meijn ick) zydy dicmael mits in weelde⁸¹

 

Zo droevich geweest, dat u alle spel verveelde.

60 tegenheyt tegenspraak.

64 dootlyc sterfelijk.

67 haest spoedig.

73 wroecht kwelt, knaagt.

75 zie Well. I. 5. 13.

81 mits in midden in.

[p. 165]

 

Dus lydt niet u lijf, maar siele dees ongenuecht.

 

Die sterft zonder sterven deur haer onsterflycke deucht.

85

Die wert deur goetheyts derven onrustich gequelt

 

Ende die is deur quaetheyt hebben aldus ontstelt.

 

Mensche

 

Wat goetheyt ist daer toe ghy my genegen zegt?

 

Wat is ooc de quaetheyt die ghy daer tegen legt?

 

Redelyck onderwijs

 

⁺Dat goet is God, tleven vande sielen der menschen

90

Wiens stadich genot elck alleen staet te wenschen.

 

Tgenieten gods deurt woort maect de siel heylich en goedt,

 

Dit goetworden haer eeuwich met lusten voet,

 

Met lust, die in geen rou noch zatheyt mach verkeeren.

 

Want dees versaetheyt baert altijt een nieu begeren,

 

⁺Maer quaetheyt, Moeder van smenschen verdriet,

 

En is geen wesen, maer idelheyt, sonde en niet.^{95, 96}

 

Mensche

 

U reden schijnt my lustich na goetheyt te maken,⁹⁷

 

Maer ic hoor geen middel om daer toe te geraken.

 

Redelyck onderwijs

 

⁺Men vint geen ander wech tot goetheyts vroechde⁹⁹

100

Dan dedele, ghetrouwe en Godtlycke doechde.

 

Die deyltmen aen vieren, hoewel zy maer een zijn,¹⁰¹

 

Als die elck ander omhelsende gemeen zijn.

 

Deerst is wijsheyt, leerende Gode bekinnen

 

Ende als teenige goedt alleen beminnen.

105

De tweede is de vreedsame rechtvaerdicheyt,

 

Onderwerpende den mensche gods hoochwaerdicheyt.

 

De derde is sterckheyt, vroom ende grootmoedich,

 

Onverwinlyck in lijden en strijden bloedich.

 

En de vierde is de maticheyt bescheyden¹⁰⁹

110

Die tmiddel treffende, betemt de sinnelyckheyden.

+ Hominis bonum

+ hominis malum

95, 96 Well. V. 2. 39; III. 2. 12. Zie noot op bl. 162.

97 lustich na belust op.

+ wech tot goetheit is doechde

99 Well. III. 1. 5.

101 De 4 hoofddeugden volgens Cicero e.a. Zie Well. III. 3. 7. (noot). Zie ook G. Kuiper, Orbis artium I 256 vlgg. en 275 noot 2.

109 bescheyden verstandig.

[p. 166]

 

Mensche

 

Ick hoor u hier de deuchden wel hoochlyck prijsen,

 

Maer daer toe behoefdy my ooc den wech te wijsen.

 

Heeft de mensch, om die te crijgen, van selfs machte?

 

Redelyck onderwijs

 

O neen, die verwaentheyt blijf wt u gedachte.

115

Tzijn godlycke gaven, diemen ontfangt met danc.

 

Sijnt dan gaven, so ist wederom geen bedwanck,¹¹⁶

 

Zo dat god die deen sijns ondancx geeft, dander onthout.

 

Neen gewis, maer so de Regen int gemeen bedout

 

En de Zonne oock beschijnt goeden en quaden,

120

Biedt Godt ons allen onpartijdich sijn genaden.

 

Diese niet begeert, salse oock niet ontfanghen,

 

Maer die met herten begeerlyc daer na verlangen

 

Wt dieper noodt, deur bevintlijcke smerte,

 

Bidden en vercrijghen Gods gaven int herte.

125

Nopende den wech ter deuchden, u noch verholen,

 

Zoudy best leeren inder deuchden Scholen,

 

Want ic ben maer een getuyge van haer claerheyt,¹²⁷

 

Maer daer leertse dondervintlycke waerheyt

 

Al pleghende, soomen malende leert malen.

 

Quade ghewoonte

130

Wat port dien suffaert sijn dromen te verhalen?¹³⁰

 

Hoe moecht ghy ooc de pijn die grollen te aenhoren?¹³¹

 

Tverdriet my, die tijt is met onlust verloren,

 

Laet ons gaen in doude schole, scheyt van dien quant.

 

Redelyck onderwijs

 

Zeght Soon, welck is die oude Schole?

 

Mensche

 

Werlts verstant.

 

Redelyck onderwijs

135

Daer doet gemeen gevoelen zijn valsche lessen.

116 bedwanck noodzaak.

127 ‘deughdlycke menschen, of der zelver schriften, of Godes schepzelen zelve’ Well. I. 1. 22).

130 port beweegt.

131 pijn moeite; misschien is doen uitgevallen.

[p. 167]

 

Daer leet u quaey gewoont, aenclevende als clessen.¹³⁶

 

Daer zullen sy u edele siele vermoorden.

 

Daer gaet niet mensche, gelooft mijn trouwe woorden.

 

Quade ghewoonte

 

Hem wech treckende.

 

Zoudy hem volghen?

 

Mensche

 

Neen ick, dwasegghe, syt gherust.¹³⁹

140

Syn vernuftige clap was mijn ooren wel een lust,

 

Maer tzou pijnlyc vallen voor mijn handen werckelyc.

 

Want tis onmogelyc om doen, ick siet merckelyck.

 

Hij stelt my (zo ghy zegt) niet dan dromen voor oogen

 

Die geene menschen sien of tasten en mogen.

145

Maer in onse School leert de Meester te degen

 

Dingen de wy connen sien, tasten en plegen.

 

Dees Mans leeringhe schijnt een rechte toverye,

 

Onnut, ydel en niet dan een tijtroverye.

 

Dus gaen wij ons spoeden ter gewoenlycker scholen.

150

Adieu Vader.

 

Redelyck onderwijs

 

Adieu vrunt, Godt hoede u voor doolen.

 

Hoe pijnt de mensch zijn roey deur misdaet te verscherpen?

 

Lichter ist doude schoens dan zeden te verwerpen.

 

Maer wat can ic doen? Ic heb my troulyc gequeten.

 

O bermhertige Godt, alderhoochst geseten,

155

Wiens alsiende Ogen niet en blijft verholen,

 

Laet dees dolende Mensch u goetheyt zijn bevolen.

136 clessen klitten.

139 dwasegghe, gevormd als dievegge. Vgl. dwaseggher (Der Maeghdekens Schole).

3 Wtcomen

Tgemeen gevoelen verleyt den Mensch in Werlts verstant
Daer hy hem een valsch Lief ende Leedt inne plant.

Mensch, Quaeygewoonte, gemeengevoelen

 

[Mensch]

 

Waer dien dromerts school staet in winckelen of hoecken

 

Weet ick niet, maer dat dees niet verde is te soecken¹⁵⁸

 

Weet ick wel, want sij gemeen is, ooc na bijder hant,

158 dees staat t.o. ‘dien dromerts school’ en duidt de school van Werlts verstant aan.

[p. 168]

160

Wijt vermaert, met vrijheyt begaeft, en elck een becant.

 

Daerom vintmen oock ontallicke veel scholieren.

 

Hola, daer is de Meester, nu salt wel tieren,

 

Die heeft my een les op mij selve toegeseyt.

 

Sijt gegroet waerde Meester, sijdy nu bereyt

165

Om de beloofde lesse te bestane?

 

Ghemeen ghevoelen

 

Ja ick wel Zone, maer wat gaet u doch ane

 

Dat ghy spraeck hout metten nueswijsen Philosoof.

 

Mensche

 

Zaecht ghijt meester? meyndy dat ic sijn sotheyt gheloof?

 

Hij quam my aen, clapte wat. Ick hoorde,

170

Tscheen wonder, maer daer was niet dat my becoorde.

 

Door den smaec van u wijn walcht mij van sulck vuyl water.

 

Ghemeen ghevoelen

 

Dats wel man, doch wacht u voor hem, tes een loos prater,

 

Licht soude sijn schalcke tonge u sinnen vangen.

 

Zit nu, hoort en schrijft een les van groot verlangen,

175

Want weynich van mijn clerken, hoe groot ooc van staet,¹⁷⁵

 

Trechte ondersceyt verstaen tusschen goet ende quaet.

 

Dit sal ik u bijsonder wt ionsten leeren.

 

⁺Des menschen goet ist vercrijgen van sijn begeeren,

 

Zoo is oock daer tegen des Menschen verdriet,

180

Alsmen yetwat begeert ende vercrijcht het niet.

 

Nu vintmen drierley goede begeerlyck,

 

⁺Als eerst der Zielen, dees schijnen wel eerlyck,

 

Maer men crijchtse seltsaem en dan noch so onvolmaect

 

Dat de duechtlijcste mensch noch boos is, saechmen hem naect.

185

Oock geeft God die sonder ons werc, niet sonder pijnen.

 

Wat baet moeyten, niet om goet te sijn, maer te scijnen.

 

⁺De twede sorte van goedt is inden Lichame,

 

Dats gesontheyt, sterckheyt en schoonheyt aengename,

 

⁺Ooc weelde, duert gebruyck van alle wellusticheyt.

190

Dits der begeerten eyndt, begin van gerusticheyt.

 

De derde goeden behoren tot Ziel ende Lijve,

 

⁺Als rijcdom, der weelden voester na lusts gerijve,

 

Mogentheyt, een trou beschermster van lijf ende goet,

175 clercken leerlingen (ook 195).

+ valsch goet ende quaet

+ Der sielen goeden

+ Lijflycke goeden

+ weelde der begeerten eynde

+ Rijckdom. Macht. Eere

[p. 169]

 

Oock eere die thert verblijt met eenen hogen moet.¹⁹⁴

195

Nu Soon, want ic u ken een van mijn cloecste clercken,¹⁹⁵

 

⁺Condy wt dit goet het quaedt lichtelyck mercken,

 

Te weten siecte, cranckheyt, pijnlickheyt ellendich,

 

Armoey, verworpenheyt en verachtinge schendich.

 

⁺Machmen ter Werlt oock arger quaedt bedieden,

200

Datmen meer hoort te schouwen, te mijden, te vlieden?

 

Vintmen oock buyten dees vercrijgelyke goeden

 

Yet meer, daer na men begeerlyck hoort te spoeden?

 

Dit goet ist rechte lief, daer therte wenscelic me speelt.

 

En dit ist rechte Leedt, dat elck troerich verbeelt.²⁰⁴

205

Die dit Lief heeft en dit Leedt genadelyck derft,

 

Is salich, want hij de weelde gestadelyck erft,

 

Levende na sijn eygen wensch, begeert en wille.

 

⁺Is dit niet wat groots? leert de les vast, neemt dien brille,

 

Tes ionck ghesichte, sy heet vermetel oordele.

210

Leest dit les dic, prent het in hooft, twert u voordele.

 

En op dat Liefs gedaente u niet en ontwildert,²¹¹

 

Vest daer tooge op, dit is zy na tleven geschildert.

 

Mensche

 

⁺O zalighe lesse. O edel bril deursichtich!

 

O verlichtinge van mijn zwaericheyt wichtich!

 

Mijn lief die ick te voren niet en mocht kennen,

 

Toondy my nu claerlyc, ooc tleet dat my mach schennen.

 

Beminde meester, hoe sal ick mijn vroecht bedwinghen?

 

Hoe sal ic my onthouden van blijtschap te springen?

 

Hoe sal ick u voleeren, voldanken, volloonen?

220

U, die my so wtghelesen lief hebt gaen toonen?

 

So schoon, zo lieflyck, zo vruntlyck, zo minnelyck

 

En zo zoet van ghelaet, sy schijnt Goddinnelyck.

 

Ick can mijn genoecht met geen tonge wtspreken,

 

So vrolyc bevoel ick thert met liefs lieft ontsteken.

225

Och of ick eens mijn lief wtgenomen custe,

 

So waer mijn Herte in een volcomen ruste.

 

Maer al is my nu haer naem en gedaente bekent,

 

Ic weet haer woonplaets niet, hoe coom ic haer omtrent?

194 hogen moet hoge gestemdheid, eigenwaan.

195 want aangezien.

+ Der menschen quaden

+ Lijflycke quaden

204 verbeelt zich voorstelt.

+ Hij bint den mensch een stofbril voor ooghen

211 ontwildert vervaagt.

+ Hy geeft den mensch een vrouwen troinge nae d'leven geschildert

[p. 170]

 

Ghemeen ghevoelen

 

Ick sal u helpen, om dat ghy so goet gehoor doet.

230

Merct dan mensch, tijtlyck lief woont int huys van voorspoet,²³⁰

 

Staende op een driehoeck, Heerlyck boven maten,

 

So datmer mach comen deur driereley straten.

 

Deen heet geluck, dander gewin, de derde ionste.

 

De gheluckstraet is slecht en behoeft geen conste,^232-234234

235

Want een dwaes (staet zy hem op) can die bewanderen,²³⁵

 

Maer behendige list eyschen de twee anderen,

 

Sonderling de winstraet, want hoe wel die recht is,

 

Sijn lancheyt vermoeyt deur arbeyt, want hy niet slecht is.

 

Het redelyck ghewin is seker, maer seer lancsaem

240

En duyrt ooc lang, doch is die rechte straet niet gancsaem

 

Voor edele herten, vuyrich, begeerlyc en moedich,

 

Maer men vindt drie toepaden ledende spoedich²⁴²

 

Deur tgewin na voorspoet, daer elc stadich na helt,

 

Als vruchtbaer woecker, schalc bedroch, crachtich ghewelt.

245

Tghewelt is zorghelyck, den woecker schandelyck,

 

Tbedroch eerlyc, want dat geschiet ooc verstandelyc.

 

Dit toepat gaet, zo comdy haest veylich en eerlyc

 

Int Huys van voorspoede, by u lief begeerlyck.

 

Doch niet sonder moeyten, sonder arbeyt crychtmen niet,

250

Maer op dat u den ganck oock niet en verdriet,

 

Sal ick u aen hoope tot een maert helpen moeten,²⁵¹

 

Want hoop van gewin can bitter arbeyt versoeten.

 

Adieu dan, ick gae binnen, om u dien te bestellen.

 

Mensche

 

Adieu meester, hoe sal ick dees weldaet vergellen?

255

De tijt salt geven. O ho[e] salich is de mensche

 

Die so vruntlycken Raetsman vint na sijn wensche,

 

So verstandigen meester, die daer by ooc vrunt is,

 

Want die verbercht niet goets dat hem eenichsins kundt is.

230 int huys van voorspoet: vgl. vs. 560 huys van teghenspoet; Elckerlyc 503 huys der salicheden, Spiegel der Minnen 5924 huys van vruechden, Spa. Brab. 1442 huys van het vergheten. Zie Endepols' inleiding tot Elckerlijc (XXII).

232-234 In het Troerspel vande Kettersche Werelt wordt voorspoed bereikt door ‘vier makelaars’: bedrog, diefstal, woeker en roof (vs. 384). Vgl. hiermee vs. 244.

234 slecht effen (ook 238).

235 op open.

242 toepaden kortere wegen.

251 maert dienstmaagd.

[p. 171]

4 Wtcomen

⁺Om deur bedriechlyck ghewin te comen tot voorspoet
Veracht quade gewoonte het wroegen vant gemoet.

 

Mensche. Quade ghewoonte

 

Wat nut en lustich les is my daer gegheven?

260

Ick hebs oock niet alleen int papier gheschreven,

 

Maer in mijn gedachten, Herte, Ziel ende Geest,

 

So dat icx can van buyten, vant minst tot het meest.

 

Hoe licht canmen, tgunt ter herten gaet, onthouwen.

 

Maer hoe ordentlyc const hy sijn leeringe ontfouwen.

265

Ick en hoorde oock noyt waerachtiger saecken,

 

Dus wast hem cleyn arbeyt my dat vroet te maken.

 

Wie can lochenen, dat gewins overvloedicheyt

 

Den wech is tot de zalige voorspoedicheyt?

 

Mach een mensch die gelts ghenoech heeft, oock wat gebreken?

270

Het sy dan recht gewonnen, of met loose treeken,

 

Wat canmen meer om teen dan om tander copen?

 

Dus wil ic dien toepat niet ingaen, maer inlopen.²⁷²

 

Bey hout, daer valt een zwaericheyt met ongenoegen!²⁷³

 

Ick ducht mijn conscienti sal knagen en wroegen,²⁷⁴

275

Ist dat ick onrecht handel om tgelt te winnen.

 

Quade ghewoonte

 

Dats waer man, ghy sult nu eerst bedriegens beginnen.

 

Ic waer noch ionc, hadt ghy noyt u leven bedrogen.

 

Zegt mensch? Wat bruyckt al de werlt dan valscheyt en logen?²⁷⁸

 

Weest seker niet alte wijs, noch alte rechtvaerdich.²⁷⁹

 

Mensche

280

Zeker gewoonte, dat beantwoort ghy recht aerdich.

 

Tes gemeen by hooch en leech in al desen Lande,

 

Dus ist bedroch eerlyc, dats ver van sond of schande.

 

Den wech is cort en goet, mijn lief is wenschelyc,

 

Haer schoonheyt schijnt meer goddelyc dan menschelyc.

+ gemeen gevoelen gaet binnen

272 inlopen: lopen in de oorspr. zin van hard lopen.

273 Bey hout (tautologie) wacht eens.

274 In de Comedie vande Rijckeman komt de knagende en wroegende conscientie gepersonifieerd voor.

278 In het Troerspel vande Kettersche Werelt is Al de Werelt één der hoofdpersonen.

279 Pred. 7:16-17.

[p. 172]

285

⁺t Herdencken vervroecht my, ic moet haer beelt aenschouwen.²⁸⁵

 

O bevallyc wesen, o bloem van alle vrouwen,

 

Hoe begeerlyc port ghy tHert naer u te treden.

 

Waer mach Hope sijn, die sou my tuwaerts leden.

+ Hij haelt conterfytsele voor ende siet daerop

285 vervroecht verblijdt.

5 Wtcomen

Voorts leden hem Hoop en Vrees tot liefs verblijden.
Hy weygert Vrees, maer die deen wil, moet dander lyden.

Hope ende Vreese tsamen gecoppelt, Mensche, Quade gewoonte

 

Hope

 

Daer hoor ick den Mensch na my begeerlyc verlangen.

290

⁺Des twijfel ick niet, hy sal my eerlyck ontfangen.

 

Deyst niet Broeder, voor dees man is niet te vresen.

 

Goeden dach vrundt.

 

Mensche

 

Willecoom moet ghy wesen,

 

Van s Menschen arbeyt vrundtlycke versoetstere.

 

Noyt en gemoete my aengenamer groetstere

295

Dan ghy Edel Hope, soet ende lievelyck,

 

Om my nu te verselschappen gerievelyck

 

Tot voorspoets huyse, daer lief hout haer woninge.

 

Hope

 

Daer toe coom ick en meyn deur vruechts vertoninge

 

Des weechs onluste te verlichten.

 

Mensche

 

Dats mijn begeerte.

300

Maer segt my, wat maect dit leelic dier aen u steerte?

 

My dunct hy siet als de Duvel vander Hellen.

 

Ghy brengt hem immers hier niet om my te quellen?

 

Hy laet so ancxtich, so verbaest, so afgryselyck,³⁰³

 

Dat alleen syn aensien my verschrict yselyck.

305

Ghy syt my aengenaem als een vroecht mijnder herten,

 

Maer dit grouwelyc dier bedroeft my met smerten.

 

Dus bid ick u, blijft ghy, maer doet hem wanderen.

+ Hoop spreeckt tot Vrese die met schrooment gelaet voort comt

303 laet ziet er uit, doet zich voor.

[p. 173]

 

Hope

 

Neen mensch, niemant en scheyt ons van malcanderen.³⁰⁸

 

Vreese is een eeuwich geselle vander hoopen.

310

Daer hoop vrolyck lockt, moet vreese grillich nopen.³¹⁰

 

Natuyr coppelt ons, die my wil, moet hem ooc lyden.

 

Die tvuyr begeert en moet geenen rooc myden.

 

Quade ghewoonte

 

Onwijse mensch, waer in maect ghy doch zwaericheyt.

 

Ziet op dat soet aensicht, blinckende van claericheyt.

315

Wat noodt ist u die troerige vreese met rouwen

 

Immermeer tot uwen onlust te aenschouwen?

 

Keert vreese den rugge, oocht op hoop gestadelyc.

 

Mensche

 

Ghy spreeckt wel, gewoonte, en zyt my beradelyck.³¹⁸

 

Comt hope, laet ons nu spoedelyck gaen sporen

320

Na t Huys van voorspoet, tot mijn hertlief vercoren.³²⁰

308 Well. I. 11. 34.

310 grillich grommend; nopen duwen.

318 zyt my beradelyck staat mij bij met raad.

320 (ver) coren hert: Coornhert; ook vs. 428/9.

Tweede deel. 1 wtcomen

Hier werden van hope ende vreese verclaert
Heur verscheyden werckinghe, natuer ende aert.

Hope, Vreese

 

Hope

 

Noyt bracht ick Mensch tot voorspoet so spoedelyck.

 

Vreese

 

Dats waer, maer noyt minde Mensch lief so verwoedelyck.

 

Noyt maeckte bedrieger van eer so clein mentie.³²³

 

Noyt Mensch was so ruym van syn conscientie.

325

Noyt Coopman was so geluckich als desen bloet,

 

Tgelt vloeyt hem toe, tschijnt dat hy immers Ryck wesen moet.³²⁶

 

Wat const is Ryc worden dien tgeluck so toe lacht,

 

Die op eere, siele, Godt noch duvelen acht?

323 mentie maken van in aanmerking nemen (nl. de eer).

326 immers beslist.

[p. 174]

 

Hope

 

Ghy zwycht sijn vlijt. Saechdy niet hoe heet hy woelde?

 

Vreese

330

Ghy zwycht u hulp, want hy nau moeyten gevoelde,

 

So begeerlyc verbeelde ghy hem liefs verwerven.

 

Hope

 

En ghy noopte hem met ancxt van lief te derven,

 

Vermanende tijser te smeden alst heet is.

 

Vreese

 

Ghy lockt hem tot lief.

 

Hope

 

Ghy schrickt af van tgunt hem leet is.

 

Vreese

335

U aensicht verheucht hem begheerlyck.

 

Hope

 

Het uwe bedroeft hem afkeerlyck.

 

Vreese

 

Deur u verlicht hem therte lustich.

 

Hope

 

Deur u beswaert hem therte onrustich.

 

Vreese

 

Ghy siet alleen op lief.

 

Hope

340

Ghy op leedt met ongherief.

 

Vreese

 

Ghy verbeelt niet dan voordele.

 

Hope

 

Ghy schade, meest sonder oordele.

 

Vreese

 

Hoope verblyt.

[p. 175]

 

Hope

 

Vreese bedroeft.

 

Vreese

 

Hoope overvloeyt altijt.³⁴⁴

 

Hope

 

Vreese behoeft.

345

Maer segt doch Vrees, nadien wy sijn Suster en Broeder,

 

Geboren wt voorsichticheyt, [e]en selve Moeder,³⁴⁶

 

Waen comt ons dees verscheyden aert te gadere.³⁴⁷

 

Vreese

 

Wt de verscheydenheyt van elcx Vadere.

 

U Vader is een gewaent of geweten goet,

350

Dies u natuer altijt vrolyck tot hemwaert spoet.

 

Maer de mijn is een quaet, datmen vermoet of siet,

 

Daer af mijn natuer altijt verdrietelyck vliet.

 

Ghy moet u Vader minnen, ick den mijnen haten.

 

Ghy soect daer by te zijn, ick poge tverlaten.

355

Hier deur heeft elck van ons sijn aert bysondere.

 

Hope

 

Daer is noch wat, waer in ic my seer verwondere.

 

Vreese

 

Wats dat?

 

Hope

 

Dat wy beyde, sodanich als wy sijn,

 

Ick int sporen na lust, ghy int vlieden van pijn,

 

Den menschen helpen, die ons willens aencleven,

360

Nu ter verdoemnissen, dan ten eeuwigen leven?

 

Vreese

 

Die questie sal ick u abelyck ontluyken.³⁶¹

 

Wy sijn goedt noch quaet, maer sulcx als die ons gebruyken.

 

Doch ist noot dat mijn mont u dit claerder ontluyct.³⁶³

344 overvloeyt heeft overvloed; behoeft is behoeftig.

346 voorsichticheyt: in Well. I. 11. 1. noemt C. haar voorzienigheid = vooruitziendheid; een; D: en.

347 waen van waar.

361 abelyck handig, scherpzinnig.

363 noot noodzakelijk.

[p. 176]

 

Deucht bestaet int rechte gebruyck, die wert niet mesbruyct.³⁶⁴

365

Wysheyts aert ist best in allen te verkiesen,³⁶⁵

 

Mach sy dat doende trechte gebruyc ooc verliesen?

 

Neen, Want sy oordelt niet van tgeen haer is verholen,

 

In tgeen sy verstaet mach haer oordeel oock niet dolen.

 

Al geheel anders ist met ons beyder verstant.

370

Wysheyt heeft selfs oordeel, ons wert een vreemt ingeplant.

 

Wt ons meesters oordel nemen wy ons nature,

 

Is dat goet, so sijn wy goet in soet en sure.

 

Maer is ons heer deur vermetel oordel verraden,

 

So gedyet zijn quaetheyt ons beyden ten quaden,

375

Want dan moet ghijt quaet Hopen en ic tgoet Vresen.

 

Dit wedervaert u ende my nu by desen,

 

Ooc dagelycx byden meesten hoop der Menschen

 

Die haer zalicheyt vreesen, en bederven wenschen,

 

Oordelende tquade voor goet onverstandelyck,

380

Ende tgoet voor quaet sondelyck en schandelyck

 

Wt Dulle, Blinde en vermetele Zotheyt.³⁸¹

 

Hope

 

Dats fijn geseyt Vrese, ghy schijnt inder godheyt³⁸²

 

Een Doctoor, oock geleert in Philosophie.

 

Maer waer blijft de Mensche, den ghy bedroeft, ick verblije?³⁸⁴

 

Vreese

385

Zoude hy dus na sijnde, sijn ganc wel versachten?

 

Hope

 

Neen, ic hoor hem, wy sullen niet lanc naer hem wachten.

364 Well. III. 1. 18. Zie ook Becker, Museum 1943, 123 over C.'s definitie van de deugd.

365 best het beste.

381 dul dom, dwaas.

382 godheyt godgeleerdheid.

384 den dien.

2 Wtcomen

Als de Mensch comt tot voorspoet, syns Liefkens Huys,
Vint hy by zijn lief oock leet, by zijn vroechde Cruys.

Mensche. Hope. Vrese. Leedt (stom personagie), Quade ghewoonte

 

Mensche

 

Na veel moeytens Manlyck ghedoocht met grootmoedicheyt

[p. 177]

 

Ben ic noch eens geraect voort huys van voorspoedicheyt.³⁸⁸

 

Nu rest maer middel om daer binnen te comen,

390

Tgeluct wel, hoop verbeyt my hier tmijnder vromen.

 

O zalighe hope, wilt nu u ionste toonen,

 

Dat ic haest binnen coom, om lanc met lief te wonen.

 

Vreese. Hem wijsende op Leedt

 

Siedy die Joffrou wel voor de deur van u lief?

 

Mensche

 

Ey, snode troerens bode, alder vroechden dief,

395

Onreyn gote vol druck, verdriet en onghemack,

 

Mijn hert beefde, als maer u vervloecte tonge sprac.

 

Hoe voert (meijndy) als ghy die duvelinne toonde?³⁹⁷

 

Vreese

 

Wist ghy niet, dwaes, dat leet by lief ooc inne woonde?

 

Waer lief binnen is, staet leet bereyt voorder doeren.

 

Mensche

400

Helas, wanende blyde te sijn, moet ick troeren.

 

Is lief dus onwis, wat helpt al mijn pijnlic winnen?

 

Vreese

 

Dats wel gheseyt, noch sydy so by lief niet binnen.

 

Die naest meynt te sijn, vint sich dicmael opt vertste.

 

Mensche

 

O vreese, ghy valt my wreetste, felste en hertste

405

Boven alle datter in mijn ghedachte staet.

 

Quade ghewoonte

 

Tes u schult, dat ghy sijn woort so veel achte slaet.

 

Keert u ooch van hem ter vrolicker hoopen goet.

 

Acht geen vrees, tes hoop die liefs dore open doet.

 

Hoop is lijdens troost, aenschout haer schoonheyt blinckende.

 

Mensche

410

Ick was by nae in vertwyfeltheyt sinckende,

 

O blijde hope. Maer u lieflyck aenschouwen

388 noch toch.

397 voert voer het, verging het (het hart); duvelinne Leedt (vgl. vs. 455).

[p. 178]

 

Heeft my weer verblyt; nu bid ic u met trouwen,

 

Dat ghy tonende u de vroomst en vrees de crancxte,⁴¹³

 

My binnen helpt by lief, bevryt van allen ancxte.

415

Want aldus tusschen hoop en vrees te wanderen

 

Valt verdrietich deur lief en leets veranderen,

 

Bysonder my, wiens Hert, siel en hoochste luste

 

Strect na een ghestadige en vrolycke ruste,

 

Dats na vroecht, die in geen rou en mach verkeren.

 

Hope

420

O arme Mensch, zyt getroost, ghy crycht u begeren.

 

Ic clop aen, men sal de door wel haest ontsluyten.

 

Wech leet, comt lief, hola hou! yemant coom hier buyten.

Hope clopt aen, Leedt gaet stryken.

413 vroomst sterkste; crancxte zwakste.

3 Wtcomen^*

Lief ontfangt hem minnelyck en doet leet vercruypen.
Vrees is daer onwaert, maer hoop laet hem binnen sluypen.

Tijtlyck Lief. Mensche. Hope. Vreese. Quade Ghewoonte

 

Tijtlyck lief self ter doren comende ende opdoende seyt:

 

Wie clopt daer aende door soo hart en ghedurichlyck?

 

Hope

 

Ick doet vrou, deur smenschen verlangen vuirichlyc.

 

Mensche

425

Hoochwaerde vrou, des werlts princesse verheven,

 

Wilt doch mijn onbeleefde stoutheyt vergheven,

 

Want die deur u selve in my is gheboren

 

Deur u bevallycke schoonheyt van elck vercoren.

 

Wat hert mach u vrolyck, lieflyck en soet gelaet

430

Aenschouwen sonder veranderen metter daet

 

Wt bloode in vroom deur vuyrige lieft getrouwe?

 

Beminde ooc oyt bloot herte een schoon Vrouwe?

 

Is aen tcloppen mesdaen, wijt dat loutere liefde.

 

Tijtlijck lief

 

Die u vruntlicheyt, O Mensch, niet en geriefde,

* 3 Wtcomen is... onwaert wordt niet geacht.

[p. 179]

435

Most onbeleeft sijn en tgoede met quaedt loonen.

 

Dats mijn aert niet, maer wil u lief met vroechde cronen.

 

De naeste wech van yemandt bemint te werden,

 

Is self te minnen met gedurich volherden.

 

Na dien ghij mij dan stadich mint met hert en sinnen,

440

Hoe soud ick mogen laten u oock te minnen?

 

⁺Zijt daerom hier wellecoom en minlic ontfangen.

 

Ic sal u geven u sherten wensch en verlangen.

 

Mensch

 

O wenschelycke genoecht, O vrolyke tijt,

 

O begeerlyck verwerven dat mijn Ziele verblijt.

445

Hoe sal ic mijns herten vroecht te vollen wtspreken.

 

O Lief, nu ick by u ben mach mij niet ontbreken.

 

Tijtlijck lief

 

Comt binnen Mensch met u geselschap van eeren,

 

Wij willen druck vergeten en vruecht hanteren.

De mensche, Quade gewoonte ende Hope gaen binnen. Vrese sulcx mede bestaende, wort buyten ghestoten van Lief, die tot hem seydt:

 

[Tijtlijck lief]

 

Hola, staet buyten ghy leelicke troerighe beest,

450

Wat soect ghy hier te bedroeven ons vrolyke feest?

 

Vreese

 

Neen Vrou, laet my in, ic ben een sorchvuldich poortier,

 

Dat Leedt niet en coom verstoren u goede chier.

 

Hope

 

Laet hem in of sluyt mij wt, wy mogen niet scheyden.

 

Tijtlijck lief

 

Is dat so, gaet dan binnen onder u beyden.

455

Maer ghy helsche Duvelinne, sult buyten blijven,

 

Want daer ghy sijt mach niemant vroechde bedrijven.

Sy sluyt die duere. Leedt blijft alleen buyten.

+ Lief omhelst den mensce

[p. 180]

4 Wtcomen

Daer blijft Leedt alleen, prijst haer self, en seyt het clachhuys
Den Mensch veel nutter te zyn dant vluchtige lachhuys.

 

Leedt

 

Daer is een tijdt van lachen, oock een tijdt van weenen.⁴⁵⁷

 

De Mensch is nu blij, maer sal haest suchten en steenen,

 

Want het suyr volcht na tsoet, lief ist beginne van leet.

460

Al stootmen my wt, Vrese mijns niet en vergeet,

 

Die sal den mensch (ooc int meeste sijnder weelden)

 

Ancxtelyken met mijn gedaente verbeelden.

 

Lief is wel bevallick en soet int vergaren,

 

Maer int sceyden brengt Leet gedurich beswaren.

465

Wanneer Lief vluchtich als een drome vervliet,

 

Dan vintmen voor een cleyn vruecht so menich verdriet,

 

Voor een pijnte soet wijns een vat scherpen azijns,

 

En voor een uurken wellust een leven vol pijns.

 

Tes waer, Liefs aensicht is boven tmijn behagelyc,

470

Maer haer eynde is boven tmijn ooc beclagelyc,

 

Want liefs eynt is leet, maer mijn eynt is liefs beginne.

 

Waer dit verstant te recht in der Menschen sinne,

 

Elck sou my beminnen boven het lief vroechdelyck,

 

Want al ben ic niet schoon, ick ben seer doechdelyc.

475

Ick betuyne des Menschen onwech met doornen,⁴⁷⁵

 

Ick voorhoede veel sonden, ooc tgodlyc vertoornen,

 

En ic can den Mensce by na ter doechden dwingen,

 

Als lief, God vergetende, doet dansen en springen.

 

Lief plompt het verstant, ic can dit hooch vercloecken,

480

Lief studeert ydele, ick doechdelycke boecken,

 

Lief is binnen vol leets, ick ben dat ick schijne.

 

Lief is der sielen venijn, ick haer medecijne.

 

Noch wert lief van elc bemint door haer listich liegen

 

En ic gehaet, om dat ick niemant can bedriegen.

457 Vgl. tweede wtcomen, waar Leedt wordt aangekondigd als stom personagie. - Daer is..., Pred. 3:4.

475 betuyne omhaag; onwech slechte weg (Hos. 2:5). Deze plaats komt veel bij C. voor: Well. I. 14. 48; W.W. I fol. 396^c [lees 396 bis^c].

5 Wtcomen

Bij haer comt Redelyck onderwijs segghende clachtich
Dat de Mensch by lief geens leets en is gedachtich.

[p. 181]

redelyck onderwijs. leedt

 

[Redelyck onderwijs]

485

⁺Ach leyder, hoe is de mensch dus geheel verkeert.

 

Hy mint die hem quelt, en haet die hem mint en eert.

 

Veriaecht hy my? Die hem so goeden raet was gevende.

 

O quade gewoont, als lijm vastaenclevende,

 

Hoe maect ghy den haen, gestijft doort gemeen gevoelen.⁴⁸⁹

490

Ghy wilt smenschen brant deur tijtlyc lief vercoelen,

 

Maer waerlyck waerlyck, tsal hem noch met schanden missen.⁴⁹¹

 

Want niet tijtlicx mach deeuwige siel dorst slissen.⁴⁹²

 

Helas Mensch, ick was heymelyck ingheroepen,

 

Zeggende, ghy sult dees weelde pijnlyc becopen.⁴⁹⁴

495

Aensiet doch teynde, ten mach dus niet geduren.

 

Lust sal verdwynen, dan suldy smert besuren.

 

Inde goede daghen hebt de quade voor ooghen.

 

Dit lief is tijtlyck en vluchtich, ghy syt bedroghen.

 

Ick weet dat u leedt buyten der doren verwacht.

500

Och wat baet het. Was ick niet bespot en belacht?

 

Maer ist wonder, dat hy my belacht en bespot?

 

Hy veracht, vergeet en verlaet sijn Heer, sijn Godt.

 

Al is nochtans sijn staet sulckx dat het my moet deeren,

 

Ic heb noch Hoop, want mits onder tbancketeeren⁵⁰⁴

505

Sach ic dat Vreese hem ancxtelijck quam noopen

 

Deurt gedencken, dat lieft hem haest mocht ontloopen.

 

Die ginc hem so troerens gal tot een saus toe voegen,

 

Makende mits in sijn genoecht een ongenoegen.

 

Dit sal hem noch brenghen tot goeden verstande,

510

Want selden leertmen dan met scha of met scande.

 

Leedt

 

Ick hoore aen u woorden, Redelyck onderwijs,

 

De Mensch en hout u in genen meerderen prijs

 

Dan my, ic was ooc van voorspoets deur verstoten,

 

Twelc my, nu ick selscap heb, min heeft verdroten.

515

Hoe wel voorseyde ghy hem tgunt haest sal geboeren.

+ Redelic onderwijs wt gestoten oft veriaecht synde comt buyten ende spreect

489 Hoe maact ghy den haen wat brast gij (Fr. faire le coq; vgl. Stoett, Spreekw. nr. 747.

491 hem... missen verkeerd voor hem uitkomen.

492 slissen lessen.

494 becopen D: becomen.

504 mits midden.

[p. 182]

 

Redelyck onderwijs

 

Zyt ghy daer Leet, ghy sult hem noch haest doen troeren.

 

Hem volcht Leet, die geen goet onderwijs wil volgen.

 

Leedt

 

Hy comt my haest thuys, God is op hem verbolgen.

 

Adieu vrunt, ick gae s Menschen bedde bereyden.

 

Redelyck onderwijs

520

Adieu Leet, O Heer wilt den mensch te recht geleyden.

Derde deel. 1 wtcomen

T Godlyck versoeken comt met welverschult lyden,
Nootlyck en nut inde Godt vergetende tyden.

 

Versoeckinghe

 

Op dat de mensch sijn ziel niet en sou versuymen

 

Int huys van voorspoet deurt boeleren en sluymen⁵²²

 

Met tijtlyck lief, daer op hy blintlyck versot is,

 

Wanende dat sy der Zielen hoochste lot is,

525

Heeft de liefhebbende Godt wt lieft ghesonden

 

My, sijn versoekinge, om den mensch sijn sonden⁵²⁶

 

Deur cruys ende lyden voor ooghen te stellen

 

En hem met plaghen, wonden, pijnen en quellen

 

Te trecken wt der sonden pijnlycke vroechden

530

En eenichsins te dwingen opten wech der doechden.

 

Voorwaer, smenschen boosheyt is so hooch gecomen,

 

Dat hijs hem niet en schaemt, maer derfs hem beromen.

 

Sijn hovaerdige pronck laet naect gaen Gods armen,⁵³³

 

Sijn gulsige buyc laet ydel sijns naestens darmen,

535

Sijn gesontheyt vergeet den crancken vol verlangens,

 

Sijn ruyme weelde besoect geen benaude gevangens,

 

Sijn Lijfs lust stelt der Zielen verdriet achterrugge,

 

En syn gotloos hert acht God niet meer dan een mugge.

 

Somma, de Mensch leefde so gants onredelyck

540

Dat, so Godt hem in syn boosheyt liet vredelyck,

 

Men van Gode bynae had moghen vermoeden

 

Dat hy den Mensch niet bemint, om tsparen der roeden,

522 sluymen slempen.

526 versoekinge beproeving.

533 vgl. Matth. 25:35 vlgg.

[p. 183]

 

Of dat hy, latende tquaet in sijn aenschouwen

 

Heel ongestraft, niet wel Huys en conde houwen.

545

De Mensch heeft dan ghesondicht, daeromme lydt hy.

 

God mint den Mensch, en dien hy bemind castijdt hy.⁵⁴⁶

 

De mensch mach hem na zalich in cluchten meenen,

 

Maer ic sal hem snellyc doen met suchten weenen.

 

Draecht sich dan de Mensch door Gods hulp so verstandelyck

550

Dat hy recht belyende sijn boosheyt schandelyck

 

Hem self straf waerdich kent en Gods roey can cussen,⁵⁵¹

 

Stracx sal al sijn Leedt deur ghelatenheyt blussen.

 

Want des Menschen Hert en lydt gheen druck noch verdriet

 

Dan als daer yet yeghen sijnen wille gheschiet.

555

So hy dan sich selfs onderwerpt Godes wille,

 

Werdt sijn Hert oock int lyden rustich en stille.

 

Maer, hier staende, geschiet niet dat ik wtrechten zal

 

Deurt spoedich behulp van mijn trouwe Knechten al.

 

De tijt is voorhanden dat ick op weghen moet.

560

Dus trede ick van hier na t Huys van teghenspoet

 

Om mijn ontsichlycke dienaeren te halen⁵⁶¹

 

En den hovaerdigen Mensch als stof cleyn te malen.

Hy treedt nae 't Huys van teghenspoet ende daer ghecomen sijnde clopt ende roept hy luyde:

 

Hola hou ghesellen, comt altsamen rasch voort,

 

Elck met sijn Wapen toegherust, soo dat behoort

Pest, Honger, Oorloch, Armoede, Cranckheyt, Verachtinge, Haet, Gevanckenisse ende Pijne voortcomende wten huyse van tegenspoet, seggen gelykelyc:

 

Pest

565

Wat belieft ons Heere?

 

Versoeckinghe

 

Ghy moet altsamen op een tocht

 

Om den verdoolden mensch in sonden qualic bedocht,

 

Die sit in voorspoets Huys en boeleert met sijn lief.

 

Hem suldy overvallen, ghelyck al[s] een Dief

546 Openb. 3:19; Hebr. 12:6.

551 Gods roey cussen, vgl. WNT. XIII, 662.

561 ontsichlycke ontzagbare.

[p. 184]

 

Inder nacht comt om een buyt te beiaegen.

570

Bint hem wel vast, acht op geen smeeken noch clagen.

 

Ruckt hem van Lief, brengt hem in teghenspoet by Leedt

 

En coppelt hem daer aen.^{na 572}

 

Pest, hongher etc. ghelyckelyck

 

Goet Heer, wy sijn ghereet.

 

Tot yemants verdriet volbrengen wy gaerne ons eet.

Sy gaen binnen ende comen strackx voort metten Mensche ghebonden, den sy brengen int Huys van teghenspoet hem vast bindende aen Leet, ende laten hem verselschapt noch met Quade ghewoonte, die hem trouwelyck volcht, oock met Hope ende Vreese, die voorgaen, maer beyde stoorvoetende. De wyle sy noch binnen sijn, staet Godts versoeckinge buyten tot dat sy voortcomen ende hy dat binden vanden Mensche aen Leedt heeft ghesien, ende gaet dan terstont binnen.

na 572 stoorvoetend schoorvoetend; versoeckinge D: versterckinge.

2 Wtcomen

Dees trect Lief van en bint Leet an den sotten Mensche,
Die vertwyfelt deurt derven van syn ydel wensche.

 

Mensche

 

Wee mijns in dees bittere veranderinghe.

575

Men bint my aen Leet, Lief neemt haer wanderinghe.

 

Ey Lief, is dit u trouwe, eerlyck voor ooghen?

 

Noyt Man was van Vrouwe so deerlyc bedrogen.

 

Fy Lief verganckelyck, vluchtich en tijtelyck,

 

Diens Ziel aen u hing te laten dus spijtelyck?

580

Loonde dus mijn onverstandelyck verlanghen?⁵⁸⁰

 

Ach my, hoe coom ick dus schandelyck gevangen.

 

Mijn vrinden vervreemden, mijn vyanden genaken,

 

Hoop keert haer rug, ken mach hier niet wtgeraken.

 

Vrees dreycht met eeuwich verdriet, Leedt clemt my t Herte,

585

Dat het schijnt te bersten van druckighe smerte.

 

O waren nu mijn ogen geplaecht met blendicheyt.

 

Laes, ick en sie rontsom niet dan ellendicheyt,

 

Niet dan iammer, droefheyt en rouwelyc gequelle.

 

My dunckt ick sit in een grouwelycke Helle,

590

Elck grypt mij hier aen als een boedel wredelyck.⁵⁹⁰

580 Loonde voor loondi loont gij (vgl. 606 soude zoudt gij).

590 boedel beul.

[p. 185]

 

Hoe wel voorseydet my tonderwijs redelyck?

 

Maer wt weelden verachte ic sijn trouwe woorden.

 

O doot, comt my om tcorten van dees rouwe moorden.

3 Wtcomen

Maer reden toont syn sotheyt (om hem te ghenesen)
Met Gods strengheyt en ghenade onvolpresen.

Redelyc onderwijs. Mensche. Quade gewoonte

 

Redelyck onderwijs

 

My docht ick den Mensch daer troerich hoorde carmen.

595

Des werdt ick beweecht wt Hertelyck ontfermen

 

Om besoecken, of ick in sijn druck en lyden⁵⁹⁶

 

Meer vruchts sal doen dan in sijn weeldich verblyden.

 

Godt versacht u Leedt, Mensch.

 

Mensch

 

O Redelyck onderwijs,

 

Waer u raet gevolcht, ick had nu vroecht en prijs.

600

Maer dats te laet, ick wacht mijns Leedts gheen versachtinghe.

 

My omhelsen armoey, boeyens en verachtinghe.

 

Nemmermeer coom ick tot het genoeghen stadich

 

By my so seer begheert.

 

Redelyck onderwijs

 

En of Godt, ws ghenaedich,

 

Bereyt waer u van nieus mildelyck te Jonnen

605

Beter ghenoeghen dan ghy wildelyck sout connen

 

Wenschen, wat soude dan segghen?

 

Mensch

 

Dat mach niet wesen.

 

Redelyck onderwijs

 

Hoe dat?

 

Mensch

 

Tghelaet mijnder Hopen en Vreesen

 

Tuycht anders.

596 besoecken te onderzoeken.

[p. 186]

 

Redelyck onderwijs

 

Wats dan? Zy sijn beyde onverstandel,

 

Zot, onwijs en onversocht in desen handel⁶⁰⁹

610

Ende daerom oock heel onnosel en onschuldich.

 

Ghy moet wat anders mercken, hoort maer geduldich.

 

Ick zal u doorsaeck van u dolinge wysen,

 

Ooc den wech, die met eewich genoegen can spijsen.

 

Dit sijn voorwaer twee alte treflycke saecken.

 

Mensch

615

Condy my des genoegens wech vroet gemaecken.

 

Tander acht ic niet. Wat baet my donwech te kennen,

 

Als ick my naden rechten wech dencke te wennen?

 

Laech ick in een put en ghy dan wilde praten

 

Van doorsaec mijns vallens, wat soud my dat baten,

620

Als ghy my ter wylen inden put liet legghen?

 

Redelyck onderwijs

 

Dat sulde hooren, laet my onverstoort maer seggen.

 

Godt heeft den Mensch gestelt tusschen goet ende quaet.

 

Tquaet moet hy laten, tgoet volbrengen metter daet

 

Zal hem wel sijn. Nu hevet quaet in u doverhant.

625

Toncruyt moet wt, eermen goey Terwe saeyt int Landt.

 

Also moet ghy ooc eerst u quaetheyt verlaten.

 

Dit mach niet geschieden, ghy en moetse eerst haten.

 

Sult ghyse ooc haten, ghy moet verstaen grondelyc

 

Dat dit pijnlyck Leedt spruyt wt u quaetheyt sondelyck.

630

Siet, so staet de gront opte levende kennisse

 

Vant quade met sijn iammerlycke schennisse.

 

Dese haet ontreckt dan tquade al dat hem voedt

 

En doot dat allencxkens met alle sijn gebroedt.

 

Als den Medecijn der Sieckten oorsaeck condt is,⁶³⁴

635

So achtmen dat de Crancke by na al gesont is.

 

Nu is u quaedt en oorsaeck van all u verdriet

 

Vermetel oordeel, dats de bril daer ghy deur siet,

 

Daer met u tgemeen gevoelen so heeft gebrilt

 

Dat ghy in als oyt anders dan Godt hebt gewilt.⁶³⁹

640

De wijl dan Gods almoghende wil altijt gheschiet,

609 onversocht zonder ervaring.

634 den Medecijn de dokter.

639 als alles; oyt altijd.

[p. 187]

 

En moecht ghy u eyghen wille volbrenghen niet.

 

Dit maect u heel leven in onrusten pijnlyck

 

Deurt sot verkiesen, gelockt met lusten schijnlyc.

 

Ghy wout vernoeghen den Ziel, eeuwich van natueren,

645

⁺Met schepsels verganckelyc, dit most ghy besuren.

 

Alsoo bedrooch u tvalsche Lief dwaeslyck vercoren.

 

En tvalsche Leet dacht u vertwijfelt te smoren.

 

Ist niet valsch Lief, dat den Mensch laet in ongenoeghen?

 

In troeren? In suchten? In clagen? In wroegen?

650

⁺Soo ist oock valsch Leedt, dat van self niet en vermach

 

Te brenghen in droefheyt, verdriet ofte gheclach.

 

Voorwaer, meest troeren Rijcke mogende menschen

 

Diet al schijnen te ghenieten nae hoor wenschen,

 

Maer den Armen sietmen hertelycxte verblyden.

655

⁺Wat dunct u nu? Moet dit quaet niet eerst sijn gheweten?

 

Let u ander quaet dan ordeel wt sot vermeten?

 

Waer dit wech, terstont soude u rust geboeren.

 

Zo lang dit quaet ooc in u blijft, blijft ghy in troeren.

 

Hier door hielt ghy tghoet voor quaet en tquade voor goet.

660

Na dees pijp ist ooc dat Hoop en Vrees dansen moet.

 

Want deen benaersticht tvercrygen van sulc goet begeert,

 

Dander arbeyt te vlieden tgewaende quaet dat deert.

 

Verstadi my oock wel?

 

Mensch

 

Ja ick inder waerheyt.

 

Redelyck onderwijs

 

So valter, O Mensch, nu voorts luttel swaerheyt,

665

Want nu u lust met valsch Lief wat is vercoelt

 

En ghy het Leet pijnlyc met spaey berouwe gevoelt,

 

So meijn ick niet dat ghy nu vastelyc wetende

 

Waert u deert, dit smertich gevoel vergetende,

 

Lichtelyck weer van nieus sult mogen betrouwen

670

U vermetel ordeel, baermoeder van rouwen,

 

Gelyc een, dien des vuyrs aert eerst was onbecant,

 

Om sijn hant te coelen, die int vuyr was gebrant,

 

Deur niemants vroetmaken hem weer sou vercloeken

 

Int heete vuyr coude vercoelinge te soeken.^671-674

675

Want, so elc mensch natuerlyc vliet sijn bederven

+ Valsch Lief

+ Valsch Leedt

+ Wat het quaet is, dat den mensche quelt

671-674 dezelfde vergelijking als in Well. I. 8. 15.

[p. 188]

 

En tgeen hy goet waent gaerne soude verwerven,

 

En mach niemant sporende na lustige ruste

 

Rust soeken in bekende onrustige luste,

 

Want dat waer eygen bederven gesocht moetwillich.

 

Mensch

680

Al dat ghy segt is oprecht, redelyck en billich.

 

Redelyck onderwijs

 

Maer u doen is onrecht, onbillich, onredelyck,

 

Dat ghy Mensch, met reden begaeft soo eedelyck,

 

Boven allen creaturen in grooter waerden

 

Vanden schepper gestelt hier opter aerden,

685

In sijn tijt met sijn gaven gevoet sorchvuldich,

 

So dat ghy Gode alt leeven deur sijt schuldich

 

Willige onderdanicheyt sonder verdrieten,

 

Niet dat hy u, maer ghy sijn goetheyt sou genieten.

 

Dat is, dat ghy recht doende salich sout wesen,

690

Dat ghy mensche, seg ic, dien goeden God gepresen

 

Die eeuwich is, heerlyc en van wonderlycker macht,

 

So vermetelyck in sijn geboden hebt veracht,

 

Doende in sijn tijt, op sijn cost, niet sijn, maer u wille

 

Tot u bederven. Wat meyndy, al swycht god stille,

695

Dat dese u onrechtvaerdicheyt is vergeeten?

 

Mensche

 

Och neen, al wist het Godt niet, ick wordt gebeten,

 

Geknaecht, veroordeelt en wredelyck ghewroecht

 

In mijn geweeten, en heb oock stadich ongenoecht.

 

Bevinde ick dan hier al een voorsmaec vander hellen,

700

Ach, hoe sal Gods oordeel mijn Ziel noch eeuwich quellen?

 

Redelyck onderwijs

 

Dat hebdy al recht, want wert int straffen der sonden

 

Van Mensch tegen mensch so groot onderscheyt ghevonden

 

Dat een selve mesdaet, wesende bedreeven

 

Tegen den Lantsheer, nemmermeer wert vergeeven,

705

Maer teghen eenich Onderzaet, nade ghewoent,

 

Al waer sy oock grooter, al te licht wert ghesoent,

 

Wat meyndy comt u toe, sal Godt nae rechtschuldicheyt

 

Straffen al der mesdaden menichvuldicheyt

 

By u, O tijtlyck, verworpen, snood, onnut dier,

[p. 189]

710

Venijnde Spinne, vuyle Worm, en wroetende Mier

 

Teghen den Godtlycken Maiesteyt ghepleecht?

 

Neemt ghy u overtredingen eens recht voor oogen,

 

Ghy sult met waerheyt hertelyck roepen moghen:

 

O goede Godt, al quamen alder menschen plagen

715

Op my alleen, noch waer ic niet na schult geslagen.

 

Mensch

 

Ick bekent, och ick en macht geensins weerspreken.

 

Ic ben verloren, wil God al mijn boosheyt wreken.

 

Redelyck onderwijs

 

Al lydt ghy wat, u gheschiet dan gheen onrecht?

 

Mensch

 

O neen.

 

Wee mijns, indien Godt met my int oordeel wil treen.

720

Helas, mijn quaet is te groot, oock te overdadich.

 

Redelyck onderwijs

 

Sijt getroost, al syt ghy sondich, God is genadich.

 

Sijn u sonden groot ende u qualen smertich,

 

Ongemeten groter is Gods goetheyt bermhertich.

 

De sond is so machtich niet om u te bederven,

725

Als Gods ghenaede om u sijn goetheyt te erven,

 

Want Gods bermherticheyt overtreft al sijn wercken.

 

Mensch

 

Dat can ick nu verstaen, begrypen en mercken

 

Door u heylsaem en troostlycke leeringe,

 

Redelyck onderwijs. O met wat vereeringe

730

Sal ick u dancken?

 

Redelyck onderwijs

 

Ick wil gheen loon bedinghen

 

Dan dat ghy pijnt mijn segghen dadich te volbringen.⁷³¹

 

Dat sal u nut sijn, my Lief, Gode een eere.

 

Maer dat ghyt verstaet, ick bent niet die daer lere.

 

Mijn woorden getuygen wel vant waerachtich leeven,

735

Maer daer is een ander, die salt u crachtich gheeven,

 

Dat is Sgeests verlichtinge, die levendich onderricht.

731 dadich metterdaad.

[p. 190]

 

Ick ben de duyster Lannterne, sy ist clare licht,

 

Ick ben de scheyde, sy ist tweesnijdighe Zwaert,

 

Ick ben de creb, sy ist levende Kindeken waert,^737-739

740

En ick ben de Maen, ontleenende mijn claerheyt

 

Van haer, want sy is de Godlyke glants der waerheyt.

 

Sy sal haest selve troostelyck by u comen,

 

Zoo ick na aen u gestalt wel heb vernomen.

 

Nadien ick dan tmijn heb gedaen, gae ick strycken.

745

Want de minder behoort sijn meerder te wycken.

 

Adieu mensch, leert meer en meer kennen en haten

 

U vermetel oordeel, so moechdyt grontlyck laten.

Redelyck onderwijs ghaet binnen, met een vlucht compt voore Sgheests inspraecke, een schoon eerbaer Vrouwe, hebbende inde rechterhand een Gulden Sterre ende inden slinker een Boeck, van maecxel als een Menschen Herte.

737-739 Volgens Becker zijn de in deze verzen voorkomende tegenstellingen: Lannterne - licht, scheyde - Zwaert, creb - levendt Kindeken een reminiscentie (C. schreef immers ‘sonder alle behulp van geleerde Boecken’) aan Sebastian Franck's ‘Paradoxa’, Vorrede 7^v vlgg: ‘Buchstaben der Schrifft... nur eine Krippe Christi, der Tod, Finsternusz, Monstrantz, Arch, Scheide, Latern, Zeug-nusz, Schlosz, verschlossen Buch etc. Gottes Wort aber der Heilige Geist, das Liecht, Schlüssel, Schwerdt, Leben, Heiligthum, Brod und Christus ist’. Of Par, N. 124 (Scriptura verbi Dei vivi et luminis veri imago et lucerna): ‘die Schrifft und äusser wort nur desz wahren wesentlichen innern Worts Bild, Scheid, Monstrantz, Kripp, Schatt, Mund (Mond?) und Latern sey’ (S. 288, uitg. van 1690). Zie over Franck en Coornhert Becker's art. in Ned. Arch. v. Kerkg. 1925 bl. 294.

4 Wtcomen

Hier na suvert des Geests inspraec syn ogen met vroechden,
Baert goede wil, en wyst hem terscholen van doechden.

sgeests insprake. mensch.

 

[Sgeests insprake]

 

Hier coom ick, den Mensch, die aender sonden cluyster leyt,

 

Ghebrilt met vermetelt ooordeel in duysterheyt,

750

Gants verlaten in tegenspoedicheyts hoecken,

 

Vol troerens en ware ootmoedicheyts soecken.

 

De hovaerdige blijft altijt van Godt verstoten,

 

Dootmoedige heeft oyt Gods goetheyt genoten.

 

Wie sadt is in hem self, blijft ydel met ongedult,

755

De hongerige Ziele wert met goeden vervult.

 

Ende wie wijs is in sijn oogen, blijft een sot,

 

Maer wie hem self dwaes kent, wort wijs deur den wijsen Godt.⁷⁵⁷

757 1 Kor. 3:18.

[p. 191]

 

Want van dootmoedighe ziel maect Godt sijn woning

 

En gebiet daer alleen als een wijse Coning.

760

De mensch is nu deurt onderwijs van redelycheyt

 

Vernedert ende bezaticht in zedelicheyt.

 

⁺Dus wil ick bestaen tbegonnen werck te volmaken.

 

God verbly u mensch. Zegt my, hoe staen u saken?

 

Mensch

 

O Edel Vrouwe, wijckt van my, ick ben sondich,

765

Vol boosheyts, vol snootheyts, vol quaetheyts, ick kent grondich,⁷⁶⁵

 

Op dat u Hemelsch Licht my niet en omschijne.

 

Want het valt (om dongewoent) mijn ogen pijne.

 

Die swemmen smertelyck in droevige tranen,

 

Verduystert en benevelt deur twijfelyck wanen.

 

Sgeests inspraecke

770

Neen mensch, ic wijc niet, want dit u eygen misprijsen

 

⁺Wter harten, maect my lustich u tonderwijsen.

 

Wech wech met desen helsen schadelycken brille,

 

Oorsaeck van u overdadelycke wille.⁷⁷³

 

Stucken leytse, die salt ghesicht niet meer lieghen,

775

Noch u met valsch Lief en Leet dootlyck bedriegen.

 

Nu behoufter op u oogen oock wel ghelet.

 

Daer toe heb ick een oochwater scherp, claer en net.

 

Het suyvert alt vuyl dat hier op en onder leyt,

 

⁺Tes seer seltsaem, genaemt onpartijdich onderscheyt.

780

Biet my dogen, ick sal daer af wat in druypen,

 

Neemt daer Mensch, leest dien Boeck, ghy sult den sin suypen⁷⁸¹

 

Vant Godlyck verstant, het is des Herten Boeck.⁷⁸²

 

Mensch

 

⁺Och wat vind ick hier (hoe wel ick noch met smerten zoeck

+ zy sprect me totten mensche

765 kent beken het.

+ Zy trect den bril af, breectse ende werptse onder den Voeten seggende

773 overdadelyck overmoedig.

+ Zy stort wt een glaesken wat water op sijn ogen

781 suypen in u opnemen, indrinken.

782 Het beeld van het boek des herten is volgens Becker ook overgenomen van Sebastian Franck. Op bl. 677/8 van de Paradoxa staat: ‘ich wollte, dasz ein jeder vor allen Dingen von Gott gelehrt, das Buch seines Hertzens lesete und die Stimm des Lambs und Worts innhörete, nachmals die Schrifft und aller Zeugen Gottes Bücher nicht zur Lehr, sondern allein zum Zeugnis lesete...’ Coornhert gebruikt dit beeld ook nog in vss. 1013 en 1484; verder in W.W. I fol. 468^c (lees 468 bis^c): De thien Maeghden, en W.W. III 401^a. Ook bij Louris Jansz. ‘Van Jesus onder die Leraars’ (uitg. N. v.d. Laan, Noordned. Rederijkersspelen, bl. 166).

+ Zy geeft hem een Boeck van forme als een herte

[p. 192]

 

Deurt Waters bijten) och, wat vind ic hier beschreven.

785

Hier staet het alles volcomentlyck int leeven

 

Dat Redelyck onderwijs my oyt vermaende

 

So trouwelyck, al wast dat ickx dromen waende.

 

⁺Nu sie ick trechte Lief en Leedt waerachtelyck

 

Met den middelen daer toe gants eendrachtelyck

790

Over een stemmende met al sijne woorden

 

Die mijn onghelovige ooren dooflyck hoorden.

 

Sgeests inspraecke

 

Hoe wel ghy, mensch, trechte Lief en Leet nu so kent,

 

Dat u Hert ernstlyc van sonde ter doechden went,

 

So dat ghy in u vindt een drijvende luste,

795

Nochtans leyt u daer in geen blijvende ruste,

 

Want lust sonder oufening macht geen ure herden,

 

Doecht moet door tstadich plegen u natuere werden,⁷⁹⁷

 

Onbearbeyde lust verdort, als tzaet opten steen,

 

Doecht die niet diep wortelt, blijft onvruchtbaer alleen.

800

Studeert ghy dit les niet, de gront blijft u verholen.

 

Mensch

 

Waer sal ick dit studeren?

 

Sgeests inspraecke

 

Inder doechden scholen.

 

Dit sulde vinden, tot u troerens versachten,

 

Int vlytich letten op u woort, werck en ghedachten.

 

Nu Mensch, opdat ick u Leet gerievelyc blusse,

805

⁺Ist oock tijt dat ick u eens lieflyck cusse.

 

Leert cloeck, ick schijn wech te gaen, maer sal niet scheyden

 

Om u met mijn verlichtinge recht te leyden.

Sgheests verlichtinghe snapt binnen ende stelt byden Mensch een Knechtghen ghenaempt goede wille.

+ Zy hout den sterre overt Boeck. hy leest

797 Vgl. vs. 1069 en zie Well. III. 1. 27, en W.W. fol. 466^d (lees 466 bis^d).

+ Zy cust hem

5 Wtcomen

Daerwerts pijnt hem goede wille te dringhen,
Maer hem faelt macht om tgewilde goet te volbringen.

Mensch. Goede wille. Quade ghewoent Compt mede aensluypen.

 

[Mensch]

 

Noyt mijn dagen bevoeld ick t Herte so ontstelt

[p. 193]

 

Als onder dat cussen, tschijnet noch van vroechden smelt.

810

Zoo soet en minlyck quam dat cusken ghecropen

 

Tot in mijn borst; hert, moedt en siel tging al open.

 

Mijn cracht verdween, den storm hiel op, twert haest stille.

 

Wat ou! Ic gevoel my gants van een ander wille.⁸¹³

 

Waen comt dit doch?

 

Goede wille

 

Deurt by sijn van my, u wille goet,

815

Overmits Sgheests verlichting tot een stille boet⁸¹⁵

 

Gheestelyck en wonderlyck in u gheboren.

 

Rust niet langher, laet gheen tijdt ledich verlooren.

 

Rasch op, laet ons spoeden totten school der doechden.

 

Mensch

 

O goede wille, ghy doet my t Hert vervroechden.

820

Nu ghy met my sijt en mach my niemandt letten.

 

Ick wil trouwelyck lijf en goet by u op setten.

 

Biet my de hant, laet ons vrolyck gaen wanderen.

 

My lust wt het quaedt int goedt te veranderen.

 

Here God, hoe slap en crachteloos sijn mijn beenen,

825

Ic mach nau staen, comt wil, laet my aen u leenen.

 

Hola Dochter, haest niet, ghy moet mijn cranckheyt acht slaen,⁸²⁶

 

Ghy wilt snel spoeden, maer ick moet noch al sacht gaen.

 

My dunckt dat ick elck trede int mijden sincke.⁸²⁸

 

Dits een quaey ganc, want ic op beyde syden hincke.

830

Als ick noch sat, wild ick my vliegens vermeten.⁸³⁰

 

Goede wille

 

Zacht voortgaen is hier beter dan sacht gheseten.

 

Tert al aen, tes voordel, al gingt ghy sachter veel.

 

De tijt vliet snel, stil staen is ons groot achterdeel.⁸³³

 

Mensch

 

Tvalt my swaer, wille.

813 ou hei!

815 overmits door middel van; boet genezing.

826 Dochter. Goede Wille is aangekondigd als een ‘Knechtgen’ (slot 4^e wtcomen). Zie ook vss. 851, 852, 1244, 1245-1248.

828 int mijden in het mijden van het kwade.

830 wild... vermeten dacht ik dat ik wel vliegen kon.

833 achterdeel nadeel.

[p. 194]

 

Goede wille

 

Waer om?

 

Mensche

 

Ick ben ghebonden

835

Aen handen en voeten deur gewoent van sonden.

 

Quade ghewoonte

 

Tes waer, door my syde gebonden, ick kent,⁸³⁶

 

Maer want wy tsamen van kints been sijn op gewent,

 

So bemin ick u en mach u niet verlaten.

 

Nu wildy my ontgaen deur seltsame straten.

840

Dat deedt my den bant om voet en handen knopen.

 

Maer wildy keren, ghy sult rasch mogen loopen

 

Naer u luste, keert maer weder na werelts verstant,

 

So ontbind en sterck ick u aen Voeten en Handt.

 

Goede wille

 

Eer de Mensch so int goet voornemen ginc swerven,⁸⁴⁴

845

Hadde hy liever dusent doden te sterven.

 

Die den valschaerdt eens betrout, crycht schade tot spot,

 

Maer die hem andermaal ghelooft, is dul en sot.

 

Heeft hem Werelts verstant niet met rouwen bedroghen?

 

Hoe sou hy den selven weer betrouwen moghen.

850

Hout moet Mensch, wy comen te met eenen stap voort.⁸⁵⁰

 

Quade ghewoonte

 

tHert splijt my, dat het dees craeysters stoute snap hoort.

 

⁺Wech snapster, loop in u Moeder weenen. Met een vlucht.

 

Daer leyt de stoutheyt met de beenen inder Lucht.

 

En ghy Mensch, nu ghy niet op mijn goey woorden acht,

855

Moet ick nu eens versoeken mijnder coorden cracht?

 

⁺Dits maer een troecxken, wat dunckt u van dat verrasschen?⁸⁵⁶

 

Daer leyt hy met al sijn voortstel inder asschen.⁸⁵⁷

 

Mensch ghevallen legghende.

 

O bermhertighe Godt, wilt my niet verdoemen

836 kent beken het.

844 swerven dolen.

850 te met telkens.

+ Zy stoot wil omverde dat sy valt, maer sy staet flucx op

+ De mensch wert neder getrocken van quade ghewoonte

856 troecxken van trucken = trekken.

857 voortstel voornemen.

[p. 195]

 

Om mijn onvernuftich en verwaent beroemen,

860

Door Quaygewoente onachtsaem in my gewracht.

 

Ick heb loon na mijn schult in dit vallen onsacht.

 

Vermat ick niet Lijf en goet met u te waghen?

 

Och, nu leg ick schielyck ter aerden gheslagen.

 

Helaes, als ick stoutlyc den camp moet verliesen,

865

Wat baet my verstant om het best te verkiesen?

 

Ic sie wel van ver tgheen begeerlyck en goet is,

 

Maer om daer te comen geen cracht in Handt of voet is.

 

⁺Ja wil, ghy pijnt genoech my daer toe te dringen,

 

Maer macht gebreeckt ons tghewilde goet te volbringhen.

870

Dat noch meer is, tquaet dat ic hate met Herten,

 

En can ick ongepleecht niet laten met smerten.

 

Mijn hartste Vyandt is van mijn Huysgenoten.⁸⁷²

 

Die heeft my verradelyck onder t Cruys gestoten.

 

Dat is dees Hoere, die hier aen mijn zye staet.

875

Wie sal my verlossen van dees Helsche prije quaet?⁸⁷⁵

+ wille port hem op te staen

872 Mich. 7:6; Matth. 10:36. Zie ook vs. 1191 en W.W. II. 407^c, C. v. Isr. 850, 1234 en vgl. Thomas à Kempis, Imitat. 45:4.

875 prije schimpnaam voor een vrouw, verachtelijk wezen.

6 Wtcomen

Hy claecht, Hoop troost, en seyt dat wy al meer goets verstaen
Dan vande beste Mensch werckelyck wert ghedaen.

Hope, Vreese, Mensche. Goede wille. Quade ghewoonte.

 

[Hope]

 

⁺Daer hoor ick den armen mensch in last en node.

 

Comt Vrees, hebben wy sijn sotheyt gedient ten dode,

 

Laet ons (nu hy verstandich wert) weder spoedich

 

Hem ten leven voorderen sorchvuldich en moedich.

880

Laet ons nu om sijn commer rouwelyck te stelpen

 

Den Mensch met vlijt ghetrouwelycken helpen.

 

Hoe ist Mensche? Godt helpe u wt uwen noot.

 

Mensch Thooft op buerende.

 

O troostlycke Hope, ghetrou tot inder doot,

 

Coomdy my noch so vruntlyc ter noot besoecken?

885

Verneert ghy u in dees ellendighe hoecken?

 

Waer me sal ick dees trouheyt immermeer loonen?

+ Hope spreect

[p. 196]

 

Hope

 

Denct om geen loon, maer wilt my u druc vertonen

 

En doorsaec van dien, so naect ghijt cont wtspreken.

 

So mach ick u wat troosten in u ghebreken.

 

Mensch

890

Mij[n] wech nemende nae een schole doechdelyck,⁸⁹⁰

 

Verselt met goede wil, lustich, maer ioechdelyck,

 

Wilde ons Quade gewoont weer te rugge trecken,

 

Maer als sy ons sach vlijtich ons wech volstrecken,

 

Heeft sy eerst Goeden wil daer heenen ghestoten,

895

Voorts my, want ic had handen en beenen gesloten.⁸⁹⁵

 

Wil was weer flucx opte been, maer ic bleef leggen,

 

So ghy noch siet, want om de waerheyt te seggen,

 

En had ic niet veel machts in Voeten of Handen.

 

Tgoet wil ick doen, maer vermachs niet om dees banden,

900

Maer om tquaet te volbrengen, vinde ic my machtich.

 

Daer hebdy den gront van mijn lyden clachtich.

 

Hope

 

Sijt ghetroost Mensch, ick sie dat Godt u heeft vercoren,

 

Nu de goede wille in u al es gheboren.

 

Al is die noch ionck en cranck, tsal al wel vergaen.⁹⁰⁴

905

Een goede saec wert veel eer verstaen dan gedaen.⁹⁰⁵

 

Elc, ooc de best, can meer doechts verstandelycken prijsen

 

Dan metter daer, daer tgelt handelyck bewysen.

 

Recht als een wandelaer altijdt voorder can sien

 

Dan de plaets daer hy is, en moet seker geschien

910

Dat hy voortgaende, voorder plaetsen sal mercken,

 

Soo ist oock met doecht te verstaen of bewercken,

 

Doch moet daer eerst een goet verstant en wille wesen,

 

Salder nae volghen eenich goet werck ghepresen.

 

Wel is waer, geen werc en wort ter werlt volbracht

915

Of daer moet versaemt sijn wille ende macht,

 

Want wil yemandt wat doen, heeft hijs gheen macht, ten wort niet.

 

Van die wel mach, maer niet wil, ooc niet en geschiet.

 

Dit doet u wil sonder macht vergheefs te wanen,

890 mijn wech nemende toen ik op weg ging.

895 gesloten geboeid.

904 cranck zwak.

905 Well. III. 1. 27.

[p. 197]

 

Maer ghy doe[l]t hier inne, tes verde van danen,⁹¹⁹

920

Want van Gode en wert gheen dinck vergheefs ghewrocht.

 

Diens genaey heeft u metten goeden wil besocht

 

Ende sal in u (wildyt lydtsaem ghehenghen)⁹²²

 

Onghetwyfelt oock wercken het volbrengen.

 

Maer dat moet tijt hebben en ghy gedult int plegen.

925

Hebt maer goeden moet. Wij sijn nu al op weghen⁹²⁵

 

⁺Naede schole van oeffeninghe der doechden.

 

Mensch

 

O, hoe vervult u troost mijn herte met vroechden.

 

Helpt my op, so gaen wy voort met malcanderen

 

Wel ghemoet opt spoedichste derwaert wanderen.

930

Goede God, die door dinspraec van u goede Geest

 

Goet hebt gemaect mijn wil die so quaet is geweest,

 

Geeft ooc u Godlycke cracht en stiert mijn gangen,

 

Dat ick haest verwerve mijns Herten verlangen.

 

Comt wille, streckt my een stock daer op ick ruste,

935

Want om voortgaen gevoel ick een nieuwe luste.

 

Vreese

 

Siet wel voor u mensch, wilt u voor vallen wachten.

 

De wech is niet effen.

 

Mensch

 

Hoe swerven mijn ghedachten.

 

Ic moet nu immers al mijn sinnelicheyt derven,

 

Sal ick de ghewenschte minnelicheyt erven.

940

Al wast eynde van tijtlyc Lief vol Leets onrustich,

 

Haer vrolyc geselschap was voorwaer ooc lustich.

 

Quade ghewoonte Hem treckende dat hy ter aerden valt.

 

Dat was hy. Zo soumens na mijn Herte callen.

 

Mensch

 

Ay my, daer moet ick alree met smerte vallen.

 

Wille

 

Op Mensch.

919 tes verde van danen het is er ver vandaan, het is heel anders gesteld.

922 ghehenghen verdragen.

925 D. laat 925^b en 926 door Mensch uitspreken. Ik volg de zienswijze van Becker.

+ Hope ende wille helpen den mensche opten beenen

[p. 198]

 

Vreese

 

Lanck legghen is meer dant vallen schandelyck.

945

Treedt aen, siet voort voor u.

 

Hope

 

Soo doedy verstandelyck.

 

Harde smacken (seytmen) dat harde wel leeren,

 

⁺Blijft stantvastich, ghy crycht u sherten begeeren.

 

Mensche

 

Ick val en quets my, ist wonder dat ick troere?

 

Och.

 

Hope

 

Tschaet niet, met vallen en opstaen comtmer doere.

950

Ist middel wat bitter, het eynde sal soet smaken.

 

Mensche

 

O constmen my wat vaster opten Voet maken.

 

Met een vlucht trect my Quade gewoent om verde.

 

Nu wil ick toesien, dat ick immers volherde.

 

Quadeghewoont

 

Meyndi dat ic dus wil al mijn vroecht verliesen

955

Duer sotheyt die u doet strenghe doecht verkiesen?

 

⁺Ick wed Neen, sietse daer beyde om verde rollen.

 

Hou Ghesellen, wildy tsamen harde bollen?⁹⁵⁷

 

Mensch

 

Och, och, hoe val ick dus menighen swaren val.

 

Quadegewoont

 

Ick meyn hem de moeyte noch eens vervaren sal⁹⁵⁹

960

Van desen pijnlycken wech.

 

Mensch

 

Zalt noch langhe dueren?

Hope met Wille hem ophelpende seyt

+ De mensche rijst op ende scoort aen wille

+ zy trect den mensch en wil onder den voet

957 tsamen harde bollen met de bollen (hoofden) tegen elkaar botsen om te zien ‘wie het hardste hoofd heeft’, d.w.z. wie het het langst volhoudt.

959 vervaren afschrikken.

[p. 199]

 

Hope

 

Weest te vreden, ghy coomt binnen corter uren

 

Ter plaetsen daer u nu verlanget te comen.

 

Tis dicht hier by, hout moet, spoet voort, tsal u vromen.

 

Vrese

 

Wildy niet quetselyck vallen en snoevelen,

965

Merct scherp op u wech, op dalen en hoevelen,

 

Maer pijnt u boven al immers wel te passen

 

Op Quadeghewoont, die soect u te verrassen.

 

Hope

 

Wy sijn opt vertste, sijt bly, vreest nu gheen dolen.

 

Ziet, dat is de Poort vander doechden Scholen.

 

Mensch

970

Die wech was pijnlyck. Och, hoe wel mach hem lusten

 

Die vermoeyt zynde noch geraect tot rusten.

Vierde deel
1 wtcomen

Inder doechden school leert hem de meestresse waerheyt
Tquaet laten, en tgoet doen, met bewyslycker claerheyt.

Waerheyt. Mensche. Goede wille. Quade ghewoonte.

 

[Waerheyt]

 

Gelyck geen Ooghe, hoe claer ooc van ghesichte,

 

Eenich dinc mach kennen sonder hulp vant lichte,

 

So mach niemants hert sonder mijn Hemelsche claerheyt

975

Gode kennen, want ick ben deeuwighe waerheyt⁹⁷⁵

 

Die als een ghemeenschijnende claere Sonne⁹⁷⁶

 

Mijn licht den open ogen (mijns begeerlyc) ionne⁹⁷⁷

 

Om hem te leden (sonder yet dolens of sneevens)

 

Tot het ware goet, door den rechten wech des leevens.

980

De Mensch is vande logen afkeerlyc gemaeckt,

 

So dat hy nu van herten begheerlycken haeckt

 

Om in dees schole van mijn lessen te hooren.

975 Joh. 14:6.

976 ghemeenschijnend voor allen schijnend.

977 ionne gunne.

[p. 200]

 

Des coom ick sijn begheerten van self te vooren,

 

Gaende den goetwilligen Mensch int gemoete.

 

Mensche

985

Segt, Eerwaerdighe Vrou, na behoorlycke groete,

 

Waer vinde ick den Meestersse (my onbekent)

 

Van deser scholen?

 

Waerheyt

 

Soeckt niet Soon, sy is u omtrent.⁹⁸⁷

 

Ick ben dien ghy soeckt, segt, wat is u believen?

 

Mensch

 

O hoochwijse Goddinne, woudy gherieven

990

Metter doechden leering my onwijse Mensche,

 

Dat waer mijnder Herten begeerlycxte wensche.

 

Waerheyt

 

Waer toe, mensch, soect ghy der doechden leringe?

 

Ist om goed worden? Of om haer schijns vereeringe?

 

Zoudy liever doechtlyck schijnen? Of doechtlyck wesen?

 

Mensche

995

Niet der doechden schijn, maert wesen is mijn genesen,

 

Godlyke Vrouwe. Wat baet my des Volcx prijsen,

 

Als ick wt schaempt voor mijn boosheyt moet afgrijsen?

 

Soud ick geen ander van my boven my geloven?

 

Waerheyt

 

Die antwoordt behaecht my wel en staet te loven.

1000

Maer segt noch, sout ghy om voordeel te scherpen

 

U eyghen goedtduncken wel gheheel verwerpen

 

En mijn bevel doen sonder u te beraden?

 

Mensch

 

Dat hoop ic vast, Edel Vrou, deur Gods genaden,

 

So dat ick my eer gants sal laten ontleeden¹⁰⁰⁴

1005

Dan tminste van u gheboden overtreden.

 

So staet mijn hert, mijn voornemen en mijn sinne.

987 omtrent nabij.

1004 ontleeden in stukken houwen.

[p. 201]

 

Waerheyt

 

⁺Soo sijn de Jonghers die ick meest beminne,

 

Die hun vermetel oordeel en quaetheyt haten,

 

Die bereyt sijn hem selve gants te verlaten

1010

En dient ernst is tgheleerde goet te beleven.

 

Dees cleynen moet ick my self te kennen gheven.¹⁰¹¹

Hier gaen sy tesamen inder scholen sitten soo nochtans datmense mach sien midts openinghe eeniger gordijnen. De waerheyt leert ende de Mensch hoort, schryvende int Boeck sijns Herten.

 

Compt, sidt Mensch, wilt scherp nae mijn woorden luysteren.

 

Schrijftse int Herten Boec, dat sy niet verduysteren.

 

De woorden die ick spreeck, sijn leeven ende Geest.

1015

Aldus ist niet ghenoech dat ghyse schrijft of leest,

 

Neen, sy mosten in u Gheest en leeven werden,

 

Zo dat sy u Geest oock levendich doen volherden

 

Int naevolghen van hoor inhouden dadelyck,¹⁰¹⁸

 

Latende tverbodt en doende tgebodt stadelyck.

1020

Sulcx pleghende worden mijn woorden u nature,

 

Makende zoet en licht dat eerst viel streng en sure.

 

Blijft ghy aldus in mijn leringhe ghetrouwe,

 

Ghy sult mijn Jonger sijn ende ick u Vrouwe.

 

Dan zal u lusten mijn vermaningen te verstaen

1025

Sonder te rusten, sy en zijn (naer u macht) voldaen.¹⁰²⁵

 

Ick zal oock niet laten naecktelyck te ontdecken

 

Al dat u ter doechden voorderlyck mach strecken.

 

Dan sult ghy u ten gevolge van doechts bewercken

 

Mijn ghetrouheyt in mijne beloften mercken,

1030

Want all mijn zegghen suldy oprecht bevinnen,

 

My grontlyck kennen ende hertelyck beminnen.

 

Dan sal u de bekende waerheyt vry maken

 

En u van alle druc deur haer claerheyt bly maken.

 

Niet dat ghy van doverheyts dienst hier werd ontbonden,

1035

O neen, ghy sult vry werden vanden dienst der sonden.

 

Ghy zult vry sijn vande bedrieghelycke loghen,

 

So dat u tquaet niet meer bedwingen en sal mogen.

 

Mensche

 

Isser dan wel Hoop noch eens te werden ontslagen

+ Wien Godt syn kennisse openbaert

1011 te kennen gheven openbaren.

1018 dadelyck door daden.

1025 sy en zijn... eer gij naar uw vermogen eraan hebt voldaan.

[p. 202]

 

Van quaey gewoent? Of sal zy volherden int plagen?

 

Waerheyt

1040

Ducht niet mensch. Quay gewoont sal u niet lanc deeren.

 

Watmen mettertijt leert, dat machmen ooc ontleren.

 

Mensche

 

Ghy beloeft groote saken, O Eedel Princesse.

 

Waerheyt

 

Tzal u al werden, schrijft nu een treflycke lesse

 

Voor een A.B. Laet het quaet ende doet het goet.

1045

Dats een corte lesse, men leertse op staende voet.

 

Sy is ooc om haer cortheyt seer licht te onthouwen.

 

Mensche

 

Maer niet licht om te doen, O bloem alder Vrouwen.

 

Laets u niet verdrieten die wat meer te verclaren.

 

Waerheyt

 

Voor den begeerlyken mach ic geen arbeyt sparen.

1050

Rechts als de zon, waer hy een spleetken open vint,

 

den lucht daer verclaert, die eerst was duyster en blint,

 

So is mijn lust voor doopen lichtgierighe ooghen

 

My selve gants ongeveynst bloot en naect te toogen.

 

Dus wil ick u dat les, int cort, wat wtlegghen.

1055

Hoort, verstaet, onthout ende volbrengt al mijn zeggen.

 

⁺Het quaedt dat ick u hier te laten beveele,

 

Syt ghy selve Mensch, int geheel ende niet int deele.

 

Al u invallende ghedachten oneerlyck,¹⁰⁵⁸

 

U zotte lusten, u ydel crachten begeerlyck,

1060

U bedriechlycke waen, u schadelyk verkiesen

 

En u eyghen wil, dit moet ghy dadelyk verliesen,

 

Verachten, verlaten, verwerpen en vernielen

 

Als boedels, dootslagers, en moorders uwer zielen.¹⁰⁶³

 

Vliet ghy dit quaet (als t Volc den Rovers) sorchvuldelyck,

1065

Ghy sult leven zalich en by nae onschuldelyck.

 

Al gaet dees versaking voor tot allen tijden,

 

So ist nochtans niet genoech tquaet te vermyden,

 

Want inde plaets vant quaet doen moetmen tgoed plegen,

+ Wat quaedt men moet laten

1058 al D: als.

1063 boedels beulen.

[p. 203]

 

Gemerct sonder oufening niet goets wert vercregen.¹⁰⁶⁹

1070

Sonder goetheyts vercrygen blijft de mensch quaet

 

In eewich verdriet deur ongenoegen onversaedt.

 

So veel duysterheyts wijckt, so veel Lichts wert vernomen.

 

So veel quaedts daer ruymt, so veel goets moeter incomen.

 

Voorts, wanter niet goets is dan deenige goede godt,

1075

Suldy hem ghebenedyt naevolghen, dit ist slot

 

⁺Vant goedt doen, by my u hier voren bevoolen.

 

Volchdy God, so leet hy u, dan moechdy niet dolen.

 

Ghy siet dat God sijn goetheyt deylt in algemeyne

 

Onder goeden ende quaden, groot ende cleyne,

1080

So dat elck gheniet Gods goetheyt weldadelyck

 

Ende en is daer teghen niemanden scadelyck.

 

Hier in Godt na te volgen pijnt dach en nachte.

 

Dit voorbeelt print begheerlyck in u ghedachte.

 

Arbeyt vlytich metter Herten altijdt te wenschen

1085

Niemant tot schade, maer tot nut van allen menschen.

 

Toont sulcx dan ooc metter daet, so wordt een waerdich¹⁰⁸⁶

 

Beelde, Jae vrunt Gods, Heylich, zalich en rechtvaerdich.

 

Hebdy al dit oock wel verstaen?

 

Mensch

 

Jae ick in trouwen.

 

O, mocht die zalige doecht mijn ziel noch bedouwen.

 

Waerheyt

1090

Leert naerstich, tsal werden, blijft inder doechden scholen

 

Stadich in oefeningh, soo blijft u niet verholen

 

Dat u tot ghoedtworden nut is ende nootelyck.

 

Adieu Mensch.

 

Mensch

 

Adieu Vrouwe, ick danck u grootelyck

 

Van u Heylighe Leer, die ick soo wil bewysen,¹⁰⁹⁴

1095

Dat ghy my voor een vlytich Jongher sult prijsen.

1069 gemerct aangezien.

+ Wat het goet doen is, ons bevolen

1086 wordt lees: wordi.

1094 bewysen volgen, ten uitvoer brengen.

2 Wtcomen

En comende voort vanden woorden aenden daden,
Wert hy versocht, maer verwint deur Gods ghenaden.

[p. 204]

Mensch. Goods versoeckinghe, Quadegewoonte. Goede wille. Verachting. Hate.

 

Mensch

Een wijle stillekens by hem selve ghelesen hebbende int Boeck zijns Herten seydt:

 

O Heer, wat goeder leeren zijn my daer ghegheven.

 

Sy beginnen soo crachtich int Herte te leeven,

 

Dat my haest lust met verlating vande boecken

 

Voor een wijl haer waerheyt int werck te versoecken.

1100

Soo luttel vreest my nu voor eenich verstoringe,

 

Dat my oock verlanget nae een becoringhe,

 

Niet dat ic met mijn eygen cracht hoge wil vliegen,

 

Maer ick betrou den waerheyt die mach niet bedriegen.

 

Godes versoeckinghe by hem hebbende Verachtinge

 

Daer staet de Mensch, die moet nu zyn les op segghen.

1105

Hem moet ick een proef vijf ofte ses op leggen.

 

Treet voort Verachting, tast hem aen, gaet vrij te wercke.

 

Verachting

 

Bey hou, waen comt ons dees hoochgeleerde clercke?¹¹⁰⁷

 

Bona dies Domine, leert ghy inder gotheyt,¹¹⁰⁸

 

Of ist raserye gelardeert met sotheyt?

1110

Scheyter wt bloet, elck sal de tonge met u spoelen.¹¹¹⁰

 

Vermetel dwaes, sijt ghy tegen tgemeen gevoelen?

 

O wyse Marcolf, ghy sijt maer een verwaende sot.¹¹¹²

 

Mensch

 

Ghy besondicht u, dat ghy met my doorgaende spot,

 

Want ic en doe u noch niemant tegen tbetamen.

1115

Maer trouwen, wil Godt deur u my voort volck beschamen,

 

Voor zyn oordeel ben ick met sulcker snootheyt vervult,

 

Dat ick wel hebbe alder schanden grootheyt verschult.

 

Gods versoeckinghe

 

Dits een goet beginne en geeft een goet behaghen.

 

In verachtingh heeft sich de Mensch noch wel ghedraghen,

1107 waen waarvandaan.

1108 gotheyt godgeleerdheid.

1110 bloet sukkel.

1112 wyse Marcolf uilskuiken. Markolf was oudtijds de naam van de Vlaamse gaai; zinnebeeld van een onnozel, dwaas mens. (Zie ook Ts. LIII, 83).

[p. 205]

1120

Maer beyt, wy mosten hem noch al meer beproeven.

 

Gaet ghy binnen, roept Haet, die sal hem seer bedroeven.

 

Verachting

 

Ick doet Heere.

 

Mensch

 

Wilt mijnder doch, O Heere, ontfermen.

 

Geen quaet mach my deren, comdi my bescermen?

 

Hate wtsluypende seydt tot Versoeckinghe:

 

Wat ghelieft mijn Heere?

 

Versoeckinghe

 

Ghy moet hier u consten toonen.

1125

Twert u eer, condy den Mensch deur Wangonste honen¹¹²⁵

Hate tredet achter's Menschen rugghe ende spreeckt (quantsuys heymelyck) tot Quade ghewoonte:

 

[Hate]

 

Wat port den Mensch, dat hy dus den hypocryte maeckt?¹¹²⁶

 

Hoort hy niet dat hem elc met groten spijte laect?

 

Hy was lieftal en bemindt onder alle Staten,¹¹²⁸

 

Nu begint hem elck, oock sijn vrunden te haten.

1130

Meynt hy dat de geen, die met moeyelyker pijnen

 

Lanc gearbeyt hebben om deuchdelyck te schijnen,

 

Siende desen bloet hoor in doechden te boven gaen,

 

Des te min sy byden luyden te loven staen,

 

In haren bitteren nijdt swaerlyck verbolghen

1135

Hem niet en sullen openbaerlyck vervolghen?

 

Mensch

 

Waerlyc, dien achterclap doet my druckelyc suchten,

 

Want sy verheelt my een ongeluckelyc duchten.

 

Quade ghewoente

 

Dus doende suldy niet alleen tot schanden raken,

 

Maer oock al u Vrinden tot Vyanden maken.

1125 honen benadelen.

1126 port drijft; den hypocryte maken huichelen.

1128 Staten rangen, standen.

[p. 206]

 

Mensch

1140

Tes waer, dat druct en beswaert my ooc onmatelyc.

 

Ick was bemint, nu wert ick by alle man hatelyc.

Quade ghewoonte treckt aen sijn Been, hy snoevelt, maer valt niet deurt onderschutsel van Goede wille en seyt voorts:

 

[Quade ghewoonte]

 

Ay my, daer lach ick by nae plat ter Aerden

 

Deur zotte gedachten die my half mat beswaerden.¹¹⁴³

 

Helpt my Heere, ben ick u vrunt deur u ghenaede,

1145

So doet my alder werlts vyantschappe geen schade.

 

Godts versoeckinghe

 

Dat was na by, maer het quam hem noch int beste.

 

Wech haet, haelt gevanckenis, die sal hem tleste

 

Lesse (voor dese reyse) ancxtich doen leesen.

 

Mensch

 

Bermhertige Godt, wiens goetheyt onvolpresen

1150

Den Mensch, als hy in node kermt onberadelyc,

 

Wt Vaderlycke trou bescermt soo ghenadelyck,

 

U moet ick als mijn verlosser prijsen en dancken.

Gevangenisse wtcomende met boeyens, ketens ende sloten, grypt den Mensch byden halse, seggende:

 

[Gevangenisse]

 

Geeft u gevangen, nu is de tijt dat u rancken¹¹⁵³

 

Ey snode gast, eens aenden dach sullen comen.

hy cluystert sijn beenen, seggende voorts:

1155

Hebdy sulcke hoosbanden wel aen tbeen vernomen?

 

Comt Joncker, nu een wijl met my ter Herbergen.

 

Daer is voor huysraet (ick wilt u niet verbergen)¹¹⁵⁷

 

Grote, sware, gheketende blocken,

 

⁺Ellendighe, benaude, verghetende stocken,¹¹⁵⁹

1160

Ysere veeters voor Handen en Voeten,

 

Daer veel mesdoenders met schanden in moeten,

 

Oock Gyolen van swarte duysterheyt yselyck¹¹⁶²

 

En pijnbancken, deur welcke smerten afgrijselyck

 

Meenich weeckhertich Mensche onverduldelyck¹¹⁶⁴

1143 mat machteloos.

1153 rancken slimme streken.

1157 vg. Zie A. Hallema, Coornherts Boeventucht (Groot Nederland 1928).

+ Gevanckenisse beschreven

1159 stocken blokken om de bewegingen te beletten.

1162 Gyolen cellen.

1164 onverduldelyck niet tegen leed bestand, in wanhoop.

[p. 207]

1165

Hem selve dotelyken wroecht onschuldelyck,¹¹⁶⁵

 

Overmits de bittere felheyt van mennich rechter

 

Te onmenscelyck misbruyct kaers, koorde of trechter.¹¹⁶⁷

 

Daer ismen deur veelheyt der mesdaders niet eenlyck.

 

Tgeselschap is troerich, claechlyck en weenlyck.

1170

Daer hoortmen niet dan van Leedt, van droefhyt, van sorghen,

 

Van onthalsen, van branden, van hangen en worgen,

 

Ende daer ducht oock donnosele onvermydelyck

 

Valsche tuygen en Rechters int oordeel partydelyck.

 

Wat dunc u, fijn man, van mijn heerlyke woninge?

 

Mensch

1175

Sy is donschuldigen een eerlyke croninghe.

 

Tes loflyck om weldoen verduldich te lyden.

 

Altijt volcht daer na een menichvuldich verblyden.

 

Ghevanghen te worden is my gheenen schande,

 

My slechte Knecht, tgebuert den meesten vanden Landen.¹¹⁷⁹

1180

En al hebdy mijn dienstbaer Lichame gevangen,

 

Mijn Ziel is vry, geen Mensch mach die vanghen noch hanghen.

 

Quade ghewoente

 

Is u siel vry? Wat doen dan dees bevende banden?

 

Mensch

 

O Heer, vrijt my van haer aenclevende Handen.

 

Quelt mijn lichaem vry, heevet noch meer Aertsch ghestoente,¹¹⁸⁴

1185

Maer verlost my doch, Godt, van Quade ghewoente.

 

Gods versoekinghe

 

Dat eynde is goet, die last is vromelyck gedragen.

 

Dus ruijm ick verwonnen met alle mijne plagen.

Godes versoeckinge met sijne dienaren, oock Quade gewoonte, gaen binnen, Hope ende Vrese comen wt.

1165 hem wroegen zich beschuldigen.

1167 trechter de z.g. ‘watertortuur’: door een trechter werd de ‘ondervraagde’ volgegoten.

1179 meesten voornaamsten (toespeling op de gevangenen van de Raad der Beroerten?).

1184 heevet noch meer Aertsch ghestoente als het in nog meer opzichten op het aardse steunt.

[p. 208]

3 Wtcomen

De Mensch maeckt een aenslach om gants te vernielen
De Quade ghewoent, het venijn synder Zielen.

mensch. goede wille. hope. vrese.

 

[Mensch]

 

Die storm is over, nu wacht ick eenen anderen.¹¹⁸⁸

 

⁺Veel onspoets lydt hy, die sorchvuldich wil wanderen.

1190

Dat my vremde doen, heeft my niet so veel verdroten

 

Als tverradelyc bestaen van mijn eygen huysgenoten.

 

Die Quade gewoente doet my groot verdriet aen.

 

Wille

 

Wie isser van ons, die dat niet bloot en siet Man?

 

Maer ghy lijt dwaeslyck dat ghy wijslyck moecht keren.

 

Mensch

1195

Dat is ooc waer, wy connent haer wel verleeren.

 

Hope

 

Hoe dat?

 

Mensche

 

Ick sal onthouwen dat Helsche ghebroetsele

 

Het plegen van sonden, dats haer eenich voetsele.

 

Dan sal die archste alder Duvels Jongeren

 

Met smertelycker quyninghe verhongheren.

 

Vrese

1200

Dats al wel gheseyt, maer daer behoeft lanck tijt toe.

 

My lust dat ick die snoode Hoer metter ganck spijt doe.¹²⁰¹

 

Daer toe weet ick raedt.

 

Mensche

 

In wat manieren? Segt oppe.

 

Vrese

 

Wy sullen gaen verlacken die valsche poppe,¹²⁰³

1188 in marg. Allusio. Volgens Becker bedoelt C. met deze ‘Vrunt’ Jacob Foppesz., de hoofdgetuige in het proces tegen C. in 1567/68. Zie over hem: Becker, Bronnen, i.v. Foppesz. Jacob (i.p.v. bl. 20, lees 22). Daar Foppesz. in Jan. of Febr. 1568 door de commissarissen van Alva werd verhoord (Bronnen, bl. 147) en Coornhert zelf op 11 Febr. met hem geconfronteerd werd (ib. 164), moet deze kanttekening na die datum toegevoegd zijn.

+ Allusio. Van een Verrader die Vrunt scheen

1201 metter ganck intussen; spijt doe kwalijk bejegen.

1203 verlacken in de val lokken.

[p. 209]

 

Gelyc daer op vallen ende steken haer den keel of.

 

Hope

1205

Hola hola Vreese, daer spindy te veel grof.¹²⁰⁵

 

My dunckt het waer ghenoech so met haer te handelen

 

Dat de mensch onbevreest voor haer mocht wandelen.

 

Den raedt vant verhongheren smaeckt my beste.

 

Vreese

 

Laet ghijse leeven, soo verwacht ergher int leste.

1210

Eyeren inde pan en comt geen quaet kuyken af.

 

Mensch

 

Tis niet quaedt, Hope, dat Vrees ons daer te ruycken gaf.

 

Men seyt gemeenlyc, dode Honden bijten niet.

 

Doch, op dat wy onnut veel stonden slyten niet,

 

Sal ickse verhongheren listich en stille.

1215

Soo wort sy mat en crancker dan ons goede wille.

 

Die sal haer met u luyden hendich belaghen

 

En geven haer tlijf vol ellendighe slaghen.

 

Wil sy haer dan weren met worstelen en wroeten,

 

Steect haer doghen wt, hout af haer Handen en Voeten

1220

En geeftse een moortsteec, dat syt niet en vertelle.

 

So ben ick eens vry van haer verdrietich gequelle.

1205 daer spindy te veel grof dat is te erg.

Vijfde deel
1 Wtcomen^*

Die wert gheleemt, gheblint en dootlyck ghewont
Deur waerheyts hulpe, die den goeden wille bystont.

Hope. Vreese

 

[Hope]

 

Elck wacht hem van ioncx op voor quade wennisse.

 

Want quade gewoent is een crachtige schennisse

 

Die gheworden sijnde een tweede nature

1225

Ten laetsten om betemmen valt harde sure.

 

Vreese

 

My grilt noch van dat sy haer (als wijse aenranden)

 

So vinnichlyck weerde met Handen en Tanden.

* 1 Wtcomen gheleemt gewond, verlamd.

[p. 210]

 

Hope

 

Hoe creetse!

 

Vreese

 

Hoe smeetse!¹²²⁹

 

Hope

1230

Hoe snellyc liepse!

 

Vreese

 

Hoe fellyc riepse.

 

My docht niet anders wy hadden een cat voor sweep,¹²³²

 

So vast clemdese met haer nagelen wat hoor greep.

 

Hope

 

Sy was behendich, moedich, listich ende vals.

1235

Hoe heet vlooch sy den goeden wille om sijn hals!

 

Vreese

 

Sonder u hulp sy had hem den keel afgebeten.

 

Hope

 

Sy was swac, als die lanc niet veel had gegeten.

 

Anders hadden wy haer niet mesdoen moghen.

 

Vreese

 

Hoe eyschelyck branden haer vuyrighe ooghen!

 

Hope

1240

Verwonnen sijnde began sijt te claghen Godt.

 

Vreese

 

Haer huyt was van eelt so dic als een wagenschot.

 

Wat ick sloech of stac, ic mochtse lang niet wonden.

 

Hope

 

Goede wil droech haer vromelyc ter selver stonden.¹²⁴³

 

Sy was met gantser ernst bitter op haer vergramt.

 

Vreese

1245

Door haer is sy ooc aen Handen en Voeten gelamt.

1229 smeetse sloeg en trapte ze.

1232 wy hadden een cat voor sweep we sloegen een kat met een zweep.

1243 droech haer gedroeg zich.

[p. 211]

 

Door haer is sy in haer beyden ooghen ghebrint.¹²⁴⁶

 

En door haer is zy dootlyck ghewont.

 

Hope

 

Wil scheen ontsint.

 

Vreese

 

Sy is noch ionck, maer met so een duysent Lantsknechten

 

Soud ic tegen thienduysent mannen derren vechten.

 

Hope

1250

Saechdi wat de mensch deet als wy streden gedurich?

 

Vreese

 

Hy lach op sijn knien in sijn gebeden seer vuyrich.

 

Sijn wil, docht my, was deurt gebet gesterckt grootelyck.

 

Hope

 

Saechdyt ooc? Ick hebt te met gemerct blotelyck,¹²⁵³

 

Maer twas al niet sonder de minnelyke claerheyt

1255

Van dalmogende onverwinnelycke waerheyt.

 

Als die den Hoer maer aensach, viel sy van verschricken.

 

Vreese

 

Hoe lustich brac de waerheyt den banden aen sticken

 

Daer met de Mensch aen Quade ghewoent was ghehecht.

 

Hope

 

Somma, elck droech hem vromelyc in dat gevecht.

1260

So doet oock nu de Mensch, sedert hy is ghevrijt

 

Van Quade gewoente, want hy met groter vlijt

 

Hem ter Goddelycker zalicheyt is spoende,

 

Niet alleen tquaet latende, maert goet oock doende.

 

Vreese

 

Daer toe sijn wy beyde hem oock seer oorbaerlyck,

1265

Want ic vertoon hem tontberen gods vervaerlyc,¹²⁶⁵

 

Indien hy onachtsaem den dach van huyden versuymt

 

En traechlyc metten roeckelosen luyden hier sluymt.¹²⁶⁷

1246 gebrint gebrand.

1253 te met op dat ogenblik.

1265 vervaerlyc vreesaanjagend.

1267 sluymt slempt.

[p. 212]

 

Dus is hem mijn ancxt tot sorchvuldicheyt goedt,

 

Vrese voor stranden heeft menigen scipbrec voerhoet.

 

Hope

1270

Sie ic den mensch int gaen by wylen wat tragelyc,

 

Ick toon hem de Godlycke schoonheyt behagelyck,

 

Lieflyc, heylich, eerwaerdich, wenschelyc en rustich,

 

En maec hem daer na so onmenschelyken lustich,

 

Dat geen traecheyt vermach sijn ogen te luyken

1275

Om de zalighe doecht te moghen ghebruycken,

 

Alleen om topperste goedt eeuwich te ghenieten,

 

Want Hope van loon doet geenen arbeyt verdrieten.

2 Wtcomen

Voort lockt hem Quay gewoent tot eyghen behagen
Waerheyt vrijdt hem, ghewoent wert int Gasthuys ghedraghen.

Mensch. Quade ghewoonte. Waerheyt. Goede wille. Hope. Vreese

 

Mensch

 

Recht als een Coopman die yemandt een somme borcht,

 

Voor zijn betalinghe int eerst daeromme sorcht,

1280

Als die des mans trou maer kent wt horen seggen,

 

Dees Man wel betalende derf dander te voren legghen

 

Hem meer te borghen, dat valt met min Vrees voor falen,

 

Want een Coopmans gheloof vermeert deur wel betalen,

 

Also ist my ooc met die trouwe waerheyt gegaen.

1285

Die hielt my wat voor, twas niet sonder swaerheyt verstaen,

 

Want ic kendese niet en scheen int betrouwen doof.

 

Sy stont aen, haer reden scheen recht, ick gaf wat gheloof,¹²⁸⁷

 

En bevind nu dat sy altijt haer woort moet houwen.

 

Dit doet my haer nu (ooc tegen den hoop) betrouwen,¹²⁸⁹

1290

Want oprecht en getrou verneem ick haer gangen.

 

Dus geef ick mijn verstant in haer beloften ghevanghen.

 

Quade ghewoonte comt op Armen en Beenen voortcruypen segghende:

 

Wach armen, tes met my wel deerlyck verandert.

 

Hoe dicmael heb ic dees wech begeerlyc gewandert

1287 stont aen drong aan.

1289 tegen den hoop tegen de mening der wereld.

[p. 213]

 

Gesonts lijf, rasch en snel om of en aen te sluypen.

1295

Nu moet ic blint ende lam op armen en benen cruypen.

 

O mensche, eenige bloem vander waerheyts clerken,

 

Ick bekenne loon te hebben nae mijn wercken.

 

Want onghetwijfelt, hadt ghy my niet bedorven,¹²⁹⁸

 

Ghy waert in sonden teeuwich leeven ghestorven.

1300

Tes my leet en sou my beteren, mocht ick leeven.

 

Maer dats te laet, ick bid wilt mijn mesdaet vergheeven.

 

Al twisten wy int lest deur verscheyden zeeden,¹³⁰²

 

Wy leefden eerst lanc tsamen in minlycker vreden.

 

Des bevoel ick in my tuwaerts noch sulcken ionste

1305

Dat ick, die nu niet meer gaen of staen en conste,

 

Moeyelyck coom cruypen om u wat groots te ontdecken.

 

U leven wert doechtlyc vermaert in alle plecken.

 

Elck prijst u, elck wil u verheeven in eeren.¹³⁰⁸

 

Des pijnt ghy meer en meer taencleven tverneren.¹³⁰⁹

1310

Dat ghy eerwaerdich sijnde u draecht oytmoedelyc

 

Is wel loflyck, maer tgeschiet in u niet vroedelyck.

 

Ghy weet, mensch, dat ic u in sonden plach te smeken,

 

Maer nu moet ick die spijtige waerheyt spreken.

 

Vergevet my doch dat ick u sinlicheyt af ra,¹³¹⁴

1315

Ick moet dat doen als die met deene Voedt int graf ga.

 

Inden eersten, sondicht ghy teghen den maticheyt,

 

Als ghy u selve (een deuchtsaem man vol staticheyt)

 

Onder een sondaer stelt, die hem boven u verheft

 

Want dat en is den salighen middel niet ghetreft.¹³¹⁹

1320

Andere dien u doechtlyck leven soude lichten,

 

Dit siende, verargen, daer ghy hem soudt stichten,¹³²¹

 

Denckende, die Man maeckt seere den hypocrijt.¹³²²

 

En so wordy tgeloof, om vrucht te doen, by hem quyt.

 

Maer tquaetste is, ghy wordt ghierich en onversadelyck.

1325

Want al begaeft Gods miltheyt u ghenaedelyck

 

Met doechden, so dat ghy meer hebt dan u gevoech,

 

Noch waent ghy u selve nemmermeer doechtlyck ghenoech.

1298 bedorven ten verderve gevoerd.

1302 verscheyden verschillende.

1308 verheeven verheffen.

1309 taencleven tverneren aan te kleven het zichzelf vernederen.

1314 sinlicheyt lust (om zich te vernederen).

1319 middel midden.

1321 daer terwijl.

1322 zie vs. 1126.

[p. 214]

 

Wert eens vroet Mensch, aenschout u Heylige doechden

 

Die ghy hanteert en geniet met veylige vroechden,

1330

Want ick soude onder duysent doechtlycke menschen

 

Nauwelicx een so goet als ghy sijt, derren wenschen.

 

Godt maeckt u Rijck, ghy u selfs behoevende,

 

Godt maeckt u blijde, ghy sijt u self bedroevende

 

En God maect u zalich, ghy blijft willens ellendich.

1335

Is dit gheen willige sotheyt, so dool ick schendich.

 

Mensch Schijnende te vallen in onmachte seyt:

 

Helpt my, O stercke waerheyt, daer crych ick een moortsteeck.

 

Mijn Hert verflaut, my verveelt dat ick een woort spreeck.¹³³⁷

 

Waerheyt

 

Ey, oude, valsche, argelistighe slanghe,

 

Daer gaedy weer een benevelde, mistige ganghe.

1340

Hout u neder mensch, wacht u doch hoge te vliegen.

 

De ootmoet is veylich, verwaentheyt moet bedriegen.

 

Laet u doch niet brengen tot eygen behagen,

 

Want die in haer strick compt, werd nemmermeer ontslagen.

 

Daer die bedriechster seyt dat ghy u te seer verneert,

1345

Is valsch, want al wordy boven een ander geeert,

 

Wat weet ghy of die voor Gods ogen is onschuldich?

 

Weet ghy u selven niet vol sonden menichvuldich?

 

Wat machmen ooc vinden dat den naesten beter sticht

 

Dan deucht, die deur waerachtige ootmoedicheyt licht?

1350

Maer dat ghy onversaedt u niet heel en vernoecht

 

Metten gaven, sonder den gever, diese u toe voecht,

 

Is een vast teken dat ghy sijt van mijnen iongeren,

 

Etende mijn Broot, dat deurt eeten doet hongeren

 

Sonder eenichsins in satheyt te mogen rusten,

1355

Maer int stadich versaden honger maect met lusten.

 

Genietmen geen meerder lust int hongerich eeten

 

Dan in respende satheyt daer lust is vergeeten?¹³⁵⁷

 

Voorts wil sy u door schijn van doecht een Godt maecken,

 

Maer ghy soudt daer door in onghenoecht en spot raken.

1337 my verveelt het is mij te veel.

1357 respende oprispende.

[p. 215]

1360

Ick acht niet gants wt uwen Hoofde vervloghen

 

Wat ghy van selfs sijt, siet, daer suldyt mercken mogen.

Waerheyt hout hem voor een spieghel ghenaempt ghedenckenisse der voorleden sonden

 

Mensch inden spieghel siende seyt:

 

O Godt, soud ick my uwer gaven beroemen?

 

Treet ghy met my int ordeel, my genaect verdoemen.

 

Wee mijns, 't Hert grouwelt my alleenlyck doort herdincken.

1365

Wilt ghy recht doen Heer, so moet ic ter hellen sincken.

 

Wapen! hier sie ick al mijn ioechdelyke boosheyt.¹³⁶⁶

 

Tes een afgront vol van ondoechdelycke loosheyt.

 

Hier vind ick mijn wysheyt een dolle raserije,

 

Mijn ghezondicheyt een volle Lazerije,¹³⁶⁹

1370

Mijn vroomheyt een vermetel bestaen onspoedich

 

Ende mijn oytmoet een sotte waen hoochmoedich.

 

Dit ben ic noch van selfs, dits mijn verdorven aert.

 

Doe ghy, O siele, dus in sonden gestorven waert,

 

Wat hadt ghy, daer mede ghy u self mocht helpen?

1375

U genade, heer, alleen quam mijn wonden stelpen.

 

Die heeft my om niet buyten mijn verdienst genesen.

 

U moet des eeuwich eere, my schande wesen.

 

Waerheyt

 

Dats de rechte Voet, Mensch, daer wilt altijt by blijven.

 

Ghy moecht u self geen quaet noch schand te veel toe schrijven.

1380

Verneemt ghy dan in u yet vander doechden rancken,

 

Daer af moechdy den planter met vroechden dancken.

 

Dats Gods, van wien alle goede gaven comen,

 

Maer vermyt doch der beschilderde graven romen.¹³⁸³

 

Hier Hoop en Vrese, neemt dese Helsche Prije,

1385

Dees arghe Duvelinne sleypt flucx aen deen sye.

 

Men canse qualyck aensien sonder vreselicheyt.

 

Brengtse int Gasthuys van ongheneselyckheyt.

 

Haer doot is ongelyc veel nutter dan haer leeven.

 

Van Quade ghewoent wert nemmermeer goedt bedreven.

Sy slepen Quade ghewoent binnen.

1366 wapen wee.

1369 Lazerye melaatsheid.

1383 het roemen der Farizeeërs. Matth. 23:27.

[p. 216]

3 Wtcomen

Sijn Meesterse wyst hem ten Hemel (na Gods gebode)
Deur ghelatenheyt en betrouwen op Gode.

Mensch. Waerheyt. Goede wille

 

[Mensch]

1390

Van die quaey Teve heeft my de waerheyt goed verlost,

 

Al heeft my schoon die grote zwaerheyt bloet gecost.

 

Ick ben daer immer vry af. O Godt sijt ghelooft

 

En ghy mede, moghende waerheyt, mijn Vrou, mijn Hooft.

 

Salich sijn sy, die u beloften betrouwen.

 

Waerheyt

1395

Den waerheyt te geloven mach niemand berouwen,

 

So ghy nu, Mensch, in u self metter daet bevint.

 

Des ghy my so langer so meer tuwer baet bemint,¹³⁹⁷

 

Insgelycx oock meer dan oyt begint te gheloven,

 

Daer af ghy te recht wel danct Gode van hier boven.

1400

Nu Mensch, ghy en syt nocht niet teynden uwer wanderinghen

 

En daerom onderworpen veel veranderinghen.

 

Dus is u nodich om den rechten wech te houwen

 

Altijt te wanderen als in Goods aenschouwen,

 

Sonder yet te begheeren, te willen, te poghen,

1405

Ghy en offeret eerst voor de Godtlycke ooghen,¹⁴⁰⁵

 

Die u hert, sin en moedt inwendich doorgronden.

 

Doedy dit, Gods Vreese behoedt u voor sonden.

 

Want so den Mensch, willende voor een sterflyck Coning

 

Van eenighe Aertsche saecken doen vertoning,

1410

Hem vlijtelyck hoedt (al sou hijt dootlyck besuren)

 

Voor een grof en onbeleeft werck der naturen,

 

Hoe veel meer sult ghy in Heylighe saecken

 

Stadich met gantser sorchvuldicheyt waecken,

 

Dat ghy niet sondelyckx en bedrijft lichtvaerdich

1415

Voor die Godlycke Maiesteyt hoochwaerdich.

 

Voorts wil ick u helpen tot zalicheyt der sielen,

 

Daer de woorden van Reelyc onderwijs op vielen,

 

⁺(Als hy u eerst sprac) dit is een rustige luste,

 

Ofte (wilment soo noemen) een lustige ruste,

1420

Die inder tijdt begint en eeuwich sal gheduren.

 

Hier toe weet ick alleen den Zielen te sturen.

1397 Des waardoor.

1405 Ghy en of gij...

+ Salicheyt wat

[p. 217]

 

Van dese zalighe lust is u den Voet geleert,

 

⁺Twelc is een stadich vercrijgen vant goet begeert.

 

Aengaende den ruste die God den mensche toevoecht,

1425

Is ghelegen in een volcomen genoecht.

 

Mensch

 

Hoe machmen dees genoechlyke rust verwerven?

 

Waerheyt

 

Deur twee middelen. Deen is een willich sterven

 

Van eygen lust, eygen wil, en eygen verkiesen.

 

Die niet en verkiest, en mach niet verliesen.¹⁴²⁹

1430

Diens moedt oock gelaten staet tot allen ghelyck.¹⁴³⁰

 

Watter geschiedt hem genoecht, is dees niet Ryc?

 

Vol genoeghen? Vol rusten? Ende vol vreden?

 

Dits eensdeels in u, tander wil ick u verbreden,

 

Dat is een waerachtich betrouwen op Gode,

1435

So crachtich, dat de mensch oock mits inden dode,

 

In pijnen, in smerten, in benautheyt, in lijden,

 

Ghetroostelyck inden Heese can verblyden.

 

Hier toe te comen acht de Werelt onmoghelyck,

 

Hoe wel tselve geheel licht is betoghelyck.

1440

Want niemant so woest, hy en gelooft in eenen god,

 

Die alleen over al sijn schepselen heeft ghebodt,

 

So dat iegen sijn wille niet en geschiet.

 

Het sy den mensch ooc lief of leet, vroecht of verdriet,

 

Daer is dan maer een eenige Godt almachtich.

1445

Desen gelooft elc (immers metten mont) waerachtich¹⁴⁴⁵

 

Wijs te sijn, iae de wijsheyt self, diet al voorsiet,

 

Al kent, al verstaet, al weet, so dat hem niet

 

Verborgen, verholen ofte oncondich mach wesen.

 

Boven dien wort Godt te recht van elck gepresen

1450

Het waerachtige oneyntlycke volcomen goedt,

 

Diet al schept, al onderhout, al besorcht en al voedt,

 

Die sijn goetheyt in al sijn maecxelen doet vlieten

 

Sonder yet van yemant vreemts te genieten.

 

Nadien dan Godt is almachtich, goet ende wijs,

1455

Ooc eenich, sulcx dat hem des alleen betaemt prijs,

+ Goeder lust wat

1429 Coornherts lijfspreuk: Verkiesen doet verliesen.

1430 Deze regel doet denken aan C's notarismerk: gelycheyt bevredicht. Zie Van Hooff-Gualthérie van Weezel in Het Boek 1927, bl. 121-126.

1445 immers althans.

[p. 218]

 

So volcht, dat dien Godt sulcx kent, niet mach geboeren

 

Dat hem quaedt sy ofte oorsaecke van troeren.

 

Want alle dat hy ter werelt is gedogende

 

Ontfangt hy vander Handt des almogende,

1460

Wiens wijsheyt in allen dinghen het beste kent,

 

Daer wt hy den sijnen hoor opperste goet toesendt

 

Ende wiens goetheyt hem bemint als sijn Kinderen,

 

Ooc so bewaert, dat hem niemant en mach hinderen.

 

De Mensch die dit verstant heeft vanden Heer der Heeren,

1465

Wat mach hem doch opcomen, dat hem can deeren?¹⁴⁶⁵

 

Gevallet dan by wylen dat hem yet wat ontmoet

 

In sijnen Ogen swaer verdrietich of onsoet,

 

So draecht hy hem als een crancke totten medicijn,

 

Die op hopen van gewis ghenesen te sijn

1470

Bittere drancken drinckt met een vrolyck Herte,

 

Verkiesende een corte voor een lange smerte.

 

Hy weet dat Godt niet en mist in genesens conste.

 

Die betrout hy vast, desgelycx oock sijn ionste.

 

Des buycht hy sijn waen onder Gods wijsheyt int leste,

1475

Nemende al dat hem opcomt van Gods hant int beste.

 

Hebdi mensch, trechte verstant ooc van mijne woorden?

 

Mensch

 

O waerde Vrouwe, noyt mijn dagen en hoorden

 

Mijns Herten Ooren redenen soo bewijselyck,

 

Soo Heylich, soo nut, soo soet en soo prijselyck.

1480

⁺Waer heen Princesse? Wildy soo rasch van my scheyden?

 

Waerheyt

 

Neen, Soon, ick sal u tot allen doechden geleyden.

 

Al en siedy my niet met u Lichaems ooghen,

 

Altijt suldy my tot allen plaetsen sien mogen,

 

Als ghy studeert het Boec ws Herten van binnen.

1485

Slady maer wel acht op u gedachten en sinnen,

 

Want al wat u invalt is waerachtich of loghen.

 

Bevindyt soot scheen, so sijdy onbedroghen.

 

Dan toon ick u terstont my selve openbaerlyck.

 

Bevindyt oock anders dant scheen, soo weet ghy waerlyck

1490

Dat het een valsche Geest was, die u quam bedriegen

 

Ende weet dan door my de waerheyt van dat liegen.

1465 opcomen overkomen (zo ook 1475).

+ Waerheyt wil gaen

[p. 219]

 

Siet, so suldy my vinden in al u wercken,

 

Wildy wel vlytich op u doen en laten mercken.

4 Wtcomen

Des hy den waerheyt volghende met Hert en sinne
Hem self Gode op offert en bidt om syn minne.

 

Mensch Op sijn knien met gevouwen Handen ende bloten Hoofde ten Hemele siende.

 

Almachtige Godt, die Hemel en Aerde gebiedt,

1495

Eewige wysheyt, wiens kennisse niet en ontvliet,

 

Volcomen goedtheyt, die al u schepselen bemint,

 

Een eeuwich Godt, die my u verloren kint

 

In eeren hebt gheschapen nae u Heylich Beelde

 

Om my te doen genieten u Godlycke weelde.

1500

U offer ick op met vuyrighen ghedachten

 

Mijn Hert, mijn Ziel, mijn moedt en al mijne crachten.

 

Ick offer op, niet mijn, maer u goedt, door my bedorven,

 

(Dat ick oprecht te geef van u hadde verworven)

 

Op dat ghyt in u Soon soudt vernieuwen met doechden

1505

Tot uwer eeren en mijnder eeuwiger vroechden.

 

Maect, Heer, dat over alle dit u Godlyck verstant

 

Alleen gebiede als mijn wil over mijns Lichaems Handt,

 

So dat ick navolgende u goetheyt alghemeen

 

Yeghelyck mach nut sijn, niemant schaden, oock niet een.

1510

Believet u met teghenspoet my te versoecken,

 

U liefde sal my met cracht daer tegen vercloecken.

 

Wat connen my dan quetsen al der werelts plagen,

 

Als niet ick, maer ghy in my, tCruys selve sult draghen?

 

Ick beken dat ick de veelheyt mijnder gebreken

1515

Nemmermeer nae haer grootheyt wt en mach spreken.

 

Daer tegen weet ick dat uwe milde ghenaeden

 

My allencxkens van mijne sonden ontladen,

 

Niet alleen inde voorledene te vergeeven,

 

Maer oock int dooden, datse in my niet meer en leeven.

1520

Ick weet dat ghy my gebiedt den sonden te haten,

 

Gelovende dat u cracht my die mach doen laten,

 

So dat u Wet baert mijnder sonden kennis bloot¹⁵²²

1522 baert openbaart.

[p. 220]

 

En dat haer leven is mijnder sonden ware doot.

 

Dit heb ick wt ghenaden eensdeels bevonden.

1525

Maer hoe ver men hier vrij mach werden vande sonden

 

En wil ick my niet te oordeelen haesten.

 

Dat weten sy, die haer leeven voor hoor naesten

 

Tot uwer eeren ghegheven hebben vromelyck,

 

Welcker Liefde die waerheyt prijst volcomelyck.

1530

Gheeft, Heer, my u Lieft, dat ick int leeven en sterven

 

U goedtheyt (mijnder Zielen leven) mach verwerven.

Finis.

Ghemaect den XIJ Octobris, Anno 1567. Inden Haghe binnen de Ghevanghenisse

Ghedruckt int Jaer ons Heeren Jesu Christi M.D.LXXXII

Men vintse te cope inden Hage tot Harper Joosten inde Papestraet^*

* Colophoon. Harper Joosten is de uitgever, niet de drukker. Dr E.F. Kossmann deelde mede, dat Joosten als ‘boekbinder’, de officiële benaming van de leden van het gilde, bekend staat. Boekdrukkers worden zo nooit genoemd, wel boekverkopers. Volgens de Bibl. Belgica (C. 73) is de niet-genoemde drukker Anton Ketel van Haarlem. Dit wordt ontkend door Dr H.J. v.d. Kerk (De Haarlemse Drukkers en Boekverkopers, 's-Grav. 1941, bl. 83-84).