Het roerspel en de comedies van Coornhert

[p. 15]

Comedie vande Rijckeman^*

Over langhe iaren in Rijme gestelt door D.V. Coornhert Ghedruckt tot Haerlem by Antonis Ketel. Wonende inde Suyerstrate, Anno 1582.

* Titel. We mogen wel aannemen, dat de Rijckeman in 1550 is geschreven. In de opdracht van de Tweeling ‘Aen allen Rijmers’ schreef Coornhert:

So noemde ick int Jaer viiftich scamper pasquillen
om den meesten hoops willens
Die, welcker schamp doe de const schantlick had verneerdt

Dit ‘scamper pasquillen’ vinden we in vs. 81 van de Comedie vande Rijckeman (de tweede ‘Voorreden’). Deze voorrede kan natuurlijk later zijn geschreven dan het stuk zelf. De Rijckeman dateert dus van 1550 of eerder.
N. v.d. Laan (Noordned. Rederijckersspelen, bl. 15) neemt op gezag van J. Prinsen (Nieuw Ned. Biogr. Wdb. VIII, 1307) aan, dat deze eerste Voorreden ná 1550 is geschreven, daar hierin de Rijckeman wordt opgedragen aan Jacques Walraven (zie vs. 25).

Voorreden

Waerheyt: Coornhert.

 

Waerheyt

 

Willen wy achterclap doen, die recht eerlic is

 

Met lof van diet so waert als niet begeerlic is?

 

Coornhert

 

Die is lofwaerdichste diet hem minst waerdich waent

 

Deer volcht die hem vlieden.

5

Maer tprijsen is verdacht van looftuyterije.

 

Waerheyt

 

Ja, alst is een Poeetsche vrijbuyterije.

 

Maer der deuchden wech wort voor andren gebaent

 

Alsmen voorbeeldt lieden⁸

 

Die doecht bespieden.⁹

 

Coornhert

10

So ist Princesse, maer die ghy nu wilt loven

 

Gaet int zijne die ghewoente so te boven

 

Dat ghy hem vermarende so hy waerlijc is¹²

 

Sult schijnen te liegen.

8 voorbeeldt: verbeeldt, als voorbeeld stelt.

9 bespieden: in acht nemen.

12 vermarende: gewag makend van, bekend makend.

[p. 16]

 

Waerheyt

 

t Schijn soot wil, die hem sien in wandel en sinnen

15

Sullen meer goedts, dan wy seggen. in hem vinnen.

 

Mijn woort is eewich het ding gelijck, dits gewis.

 

Een steen soud eer vlieghen

 

Dan ick sou bedrieghen.

 

Schrijft dan Coornhert, nu waerlic, niet waendichtelijc¹⁹

20

Dat ghy toe eyghent dees Comedie stichtelijck

 

Die ghy nu doet inden druc over al draven

 

Door vrunden begheeren

 

Den Jongeling arbeydtsaem, stadich, leergierich

 

En verstandich, oock na goey consten meer vyerich

25

Dan Mydas na tgoudt, genaemt Jacques Walraven²⁵

 

Diens vlijtich studeren

 

Dhoghe school doet eeren.

 

Ist niet een eer voor die hoge School tot Leyden

 

Dat een Jarighe donbeiaerde gaet leyden²⁹

30

Tot geleerdtheyt met een seltsaem exempele

 

Van die laet begonsten?

 

Hy arbeyt volherdich om leerings verwerven

 

Met vrunden, huys en vader Stadt te derven

 

Makende zijn hert een cierlijcke tempele

35

Voor alle goey consten

 

Die hy eerdt met ionsten.

 

Ist oock verstandt het gelts gewin te begheven

 

Om tbest, Ja sekerste goedt daer voor te aencleven

 

Twelck een naeckt schipbrokich mensch met sich brengt aent strandt,

40

En ter noodt voedt rijckelijch?

 

Ist verstant meer sich self dan tzijn te besorgen⁴¹

 

Twelck mijn Walraven doet dach avont en morgen?

 

Prijs ick dan niet met waerheyt zijn edel verstandt

 

Dat sich meldt blijckelijck

45

In const practijckelijck?

19 niet waendichtelijc: niet als een dichterlijke verbeelding.

25 Jacques Walraven: geb. te Hoorn, werd 9 Nov. 1579 als student in de faculteit der Letteren en Rechten aan de Leidse hogeschool ingeschreven. In 1581 woonde hij ten huize van Jan van Hout, van wiens dichtgezelschap hij misschien lid was.

29 Walraven was blijkbaar niet zo jong meer (‘een jarighe’). Hij had vermoedelijk reeds een maatschappelijke positie bekleed. [volgens N. v.d. Laan, van wiens commentaar op deze comedie een veelvuldig en dankbaar gebruik is gemaakt].

41 verstant: verstandig; sich self: zijn ziel; besorgen: zorg dragen voor.

[p. 17]

 

So en heeft geensins ghedaen dees weeldige vreck,⁴⁶

 

Die als een zatte trage, onstadige geck

 

Sijn snode lijf proncte en als een vuyl zwijn meste

 

In wellust lijselijck,⁴⁹

50

Als hy zijn siele liefdeloos ghing versuymen

 

En stal darme verdoemlijck zijn vette cruymen

 

Maer ghy, Walraven, beterende het beste

 

Doet wel en wijselijck

 

Looflijck en prijselijck.

55

Dees u ongelijckheydt

 

Met des Godtlosen Rijcheydt

 

Deedt my u bedencken

 

Met dit spel.

 

Volherdt in u leren

60

In deucht te begheren,

 

En int vleesch te crencken

 

Naer topstel⁶²

 

En vaerdt wel.

46 dees weeldige vrek: de Rijckeman.

49 lijselijck: wekelijk.

62 naer topstel: naar de inhoud van deze comedie.

Personagien^*

Broederlijcke liefde, een vrouwe schamelijc gecleedt met een wolfshuyt.

Schriftuerlijc bewijs, een out eerbaer Pastoor.

Rijckeman; prachtelijc ghecleedt.

Overvloedt, een maerte geblinthoct.

Landts zeede } twee neefkens, des Rijckemans dienaren

Waenschijns zoon } twee neefkens, des Rijckemans dienaren

Conscientie, een Vrouken met een spiegel inde linckerhandt, ghenaemt selfs kennisse, inde rechtehant een keersse, het licht der waerheyt.

Lazarus, een bedelaer.

Twee Enghelen.

Twee of drie duyvelen.

Abraham, boven sittende met een sielken in zijn schoot.

* Personagien. Broederlijcke liefde. Hebr. 13:1; 2 Petr. 1:7. Dochter van Jezus (vgl. vs. 108). Deze figuur komt steeds voor in de ‘Zeven Spelen van die Wercken der Barmherticheyd’ (Ellerbroek-Fortuin). Waenschijns zoon: Waan, zoon van Schijn; neefkens: zinnekens.
geblinthoct: geblinddoekt. De verklaring van Leendertz: in een donker hok geplaatst, wordt door Immink (Sp. d. Minnen; stelling V) verworpen.

[p. 18]

Voorreeden op het spel vande Rijckeman ende Lazarus

Voorreden

 

Niet en geschieter, seydtmen recht, sonder sake.⁶⁴

65

So ick u dan met spelen en rijmen vermake

 

Wie twijfelt of ick en hake na eenich ent

 

Daert begeeren na rent?

 

Die vracke waent, dat ick na tgeldeken schake,⁶⁸

 

Die roemsuchtich, dat ick gaern aen faem gerake

70

En dichtende wake om als rijmere jent

 

Verre te zijn bekent.

 

Maer want u die rijmers meest hebben gewent⁷²

 

Op haer cost te verblijen met spel van batement⁷³

 

So schijnt hy blent, die seyt dat sulcx mijn begeren

75

Streckt om tgelt te meeren.

 

Stont die const nu, als voormaels, inder eeren tent

 

Als sy Cicero vant neerste int hoochste heeft gesent,⁷⁷

 

Waer deer haer noch omtrent, men mochter toe keeren

 

Op hope van eeren.

80

Maer ghy kent het volcxken diet rijmen hanteeren,

 

t Zijn meest schampere Pasquillen diet so verneeren⁸¹

 

Datse eer ontbeeren die sich by rethorijcken⁸²

 

Laten mercken of kijcken.

 

Soec ick dan eer noch gelt, wat doets my useeren?⁸⁴

85

Hoort, mijn sin streckt om u met lusten te leeren

 

t Quaet dat u mach deeren om daer af te wijcken,

 

En tgoedt om na te strijcken.

 

Hier toe en bruyck ic geen poeetsche fabrijcken⁸⁸

 

Maer warachtige waerheyt die warachtelijcken

90

Des waerheyts mont heeft doen blijcken ons te verclaren⁹⁰

 

Zijn loon en straflick beswaren,

 

Inden rijckeman, die Lazaro ginck beswijcken.⁹²

64 sake: oorzaak.

68 die vracke: de vrek. schaken naer: trachten te verwerven.

72 maer want: omdat. Het onderschikkende want komt geregeld in de 16e eeuw voor.

73 spel van batement: rederijkersterm voor klucht.

77 Als sy: zoals haar.

81 Pasquillen: zonderlingen; bespottelijke mensen.

82 eer ontbeeren: niet geëerd worden, niet in aanzien staan.

84 useren: hanteren.

88 fabrijcken: maaksels, verzinsels.

90 des waerheyts mont: Christus' woord. Mal. 2:6; 1 Kon. 17:24.

92 beswijcken: in de steek laten, niet bijstaan.

[p. 19]

 

Van Godtloose rijckdom toon ick die practijcken

 

Ken sal oock niet prijcken u te openbaren⁹⁴

95

Waer goey armoey sal varen.

 

Dit is dan daerom ick u heb doen vergaren

 

Diet niet horens waert dunct die gae schoutbezwaren,⁹⁷

 

Op datse ons sparen met hatelicke vinnen⁹⁸

 

t Quaet wt goet te spinnen.

100

So crijgen die goeden heur plaets, ons goey karen,¹⁰⁰

 

Die goedt zijnde met die bijkens by tgoet paren,

 

Dat sy int goet vermaren door goetheyt van sinnen.¹⁰²

 

Wt goeder minnen.

 

Ick speel goetwillich, u stem hout soetlick binnen.¹⁰⁴

105

Zwijcht en hoort goets moets, want ic gae nu beginnen.

 

Broederlijcke liefde, een vrouken schamelic gecleet met een wolfshuyt of pels.

 

Mocht mijn onschuldich en versmadelick lijen

 

Tot des volcx salicheyt en welvaert gedijen,

 

Soot sterven mijns vaders der menschen leven was,¹⁰⁸

 

Alt verdriet mijns ballin(g)schaps steldick ter zijen

110

Om my inder gemeenten heyl te verblijen

 

Als die mijn selfs om eens anders baet in sneven pas.¹¹¹

 

Maer sedert sy my dus schantlick verdreven ras

 

Quellen hun twist en strijt met bloedige allarmen,

 

Door heymelijcke haet, die hun sdoots aencleven las.¹¹⁴

115

Dus laet ickt beschuldigen om haer te ontfermen,

 

Die dies veel iammerlijcker zijn te becarmen

 

Datse haer eygen iammer niet eens en mercken.¹¹⁷

 

Sloot ick nu mede mijn bermhertige armen,

94 prijcken: er mee pronken.

97 te lezen: ...die gae; schout bezwaren,: die ga heen; vermijd aanklachten.

98 vinnen: stekels, scherpe punten.

100 karen: vrienden.

102 vermaren: bekend worden.

104 u stem hout soetlick binnen: imperatief met aanloop (zie Overdiep: Zevent. Eeuwsche Synt. bl. 207).

108 't sterven mijns vaders: de dood van Christus (zie ook 183 en 304).

111 ik schik mij in de ellende ter wille van een ander.

114 sdoots aencleven: het onderworpen zijn aan de dood; hun...... las: hun op de hals haalde; vgl. Mnl. Wdb. 4, 390/1, (hem) lesen ane: (zich) verbinden aan.

117 dat: omdat.

[p. 20]

 

En ick, hun loonende na haer quade wercken,

120

Met trou en vree vluchte wt daer[t]sche percken

 

Sy soudens te spade met troeren beclagen.

 

Maer wat sal ick doen? Natuer (seggen die clercken)¹²²

 

Gaet boven leer, die my dwingende tot verdragen

 

Oock tquaet met goet te loonen, soect nachten en dagen

125

Om yemant (macht niet al zijn) door weldaet te trecken.

 

Om haer derf ick den hemel, sy gingen my iagen

 

Wt haer huysen, steden, dorpen en plecken.

 

En om haer wreetheyt doch aen my te voltrecken,

 

Namen sy mijn heerlijcke cleet (och ic ween van rouwen)

130

Met lammers gevoert om heuren haet te bedecken

 

Van wolfs natuyr, ende dit in mijn anschouwen,

 

Daer door die slechten die opten schijn betrouwen,¹³²

 

Wanende my te sien, licht worden bedrogen.

 

Dies nootmense te gast, elc wilse by hem houwen

135

Maer my (heylaes) wert dees wolfs huydt aengetogen.

 

Dus schijn ick hatelijc en wreet in elcx oogen,

 

Daer door men my nu al vander handt wijst.

 

O blinde waen, u wijt icx met valsche loogen

 

Datmen my veracht en voor haer als een sant rijst.¹³⁹

140

Ick bedel, als elc mijn vyant met onverstant spijst.

 

Dit doet die werlt werren, daer doort al qualic gaet.

 

Doecht wert gelastert, ic sie datmen sonde en scant prijst.

 

Weldaet baert vyantschap, dits nu des werlts staet.

 

Voor eer crijchtmen lachter, en voor trou quaey toeverlaet.

145

Ick wil elc mensch helpen, elc wil my vertreeden.

 

Ick bemin elc een, elc een verdrijft my door haet.

 

Ick werde vervolcht om mijn doechdelijcke zeeden.

 

Is dit gheen dolheyt en dervinge van reeden?

 

Syet yemant hier tegen den grouwel gedrongen

150

In verborgen haet, die bederver van steeden,

 

Oock van zijn helsche kindren, zijn duyvels iongen

 

Van alleman onthaelt en ter feest gedwongen,

 

Alsmen my verdrijft wt alle contreyen?

 

t Verdriet doorsnijdt hen hert, lever en longen

122 Natuer (seggen die clercken) gaet boven de leer: Hor. ep. II: 10, 24. Sartorius II 7, 90.

132 die slechten: de eenvoudigen.

139 sant: heilige.

[p. 21]

155

En sal met Christo svolcx blintheyt moeten beschreyen.

 

Maer tis genoech van dien, ic gae nu sonder beyen

 

Tot der doechden besteeder, t bewijs der schriftueren,¹⁵⁷

 

Hem bidden dat hy my by rijcken wil leyen

 

Om my daer tot baet van arm en rijc te verhueren.

160

Siet hoe spoedich weet Godt den zijnen te stuyren.¹⁶⁰

 

Hy comt hier, twaer goedt dat ic mijn sin verbriefde.

 

O schriftuerlijc bewijs ghy coemt ter goeder uren,

 

Ick ghing u soecken.

 

Schriftuerlijc bewijs, een out eerbaer Pastoor.

 

Godt groet u Broederlijcke Liefde,

 

O bloeme der doechden, u meyning doet blijcken dan

165

En u begheeren.

 

Broederlijcke liefde

 

Ghy kent desen rijcken man

 

Die verdoet onnutlijc dat hy darmen deylen sou.

 

Hem suldy my tot eenen dienstmaecht veylen nou,¹⁶⁷

 

Op dat ick binnen zijn huys mochte geraken

 

Om hem hier en hier na salich te maken

170

En darmen te helpen.

 

Schriftelijck bewijs

 

Tzijn twee goede saken

 

Maer ick duchte ons moyten sal verlooren zijn.

 

Broederlijcke liefde

 

Waerom?

 

Schriftelijck bewijs

 

Mijn reen sal onlustich om hooren zijn¹⁷²

 

Hy hoort eer ulenspiegels dan mijn onderwijsen,¹⁷³

 

Als die logens bemint.

 

Broederlijcke liefde

 

Ghy moet my te recht prijsen

157 besteeder: verhuurder van dienstboden.

160 spoedich: voorspoedig.

167 veylen: aanbieden.

172 om hooren: zie voor de infin. met om: Overdiep. Zevent. Eeuwsche Synt. bl. 393.

173 ulenspiegels: van een bedrieger. Het oudste Ned. volksboek is van 1519.

[p. 22]

175

En hem verschricken met Gods strenge oordel

 

t Sal beter vallen.

 

Schriftelijck bewijs

 

Ten doet gheen voordel.

 

Ick bie hem waerheyt te geef, logens coopt hy dier.

 

Ic wijs hem die rechten wech: nae donwech loopt hy schier.¹⁷⁸

 

Hy dunct hem wijs, dus sal mijn raet veracht werden¹⁷⁹

180

Ick weets te vooren.

 

Broederlijcke liefde

 

Ghy sult niet belacht werden.

 

Hy sal u gelooven ende my ontfangen.

 

Schriftelijck bewijs

 

O lievende lieft, hoe verleyt u tverlangen.

 

Waer hebben die rijcken u vader aengenomen?

 

Hij was om den armen te predicken gecomen

185

Maer noyt om roosen voor verckens te stroyen.

 

Die rijcke weygerden die hy te gast dee noyen¹⁸⁶

 

Deen had een hofste, dander twe iock ossen gecocht;

 

Dies heeft hy den armen te verlossen gesocht.

 

Croepels, blinden en swacken die willich quamen.

 

Broederlijcke liefde

190

Nochtans noode hy rijcken en armen te samen.

 

Dus gaen wy daerwerts heenen te deser stonden.

 

Wel den rijcken die sonder smet wert bevonden.

 

Schriftelijck bewijs

 

Wie is doch dees, en wy sullen zijn lof singen?

 

Broederlijcke liefde

 

Godt macht geven.

 

Schriftelijck bewijs

 

Men sou eer een Cameel grof dringen

195

Door eens naelden ooch, als een rijckeman ten hemele.^194-5

178 ontwech: verkeerde weg; schier: snel.

179 hem: zich zelf.

186 Luk. 14:16 vlgg.

194-5 Matth. 19: 24; Mark. 10: 25; Luk. 18: 25.

[p. 23]

 

Broederlijcke liefde

 

Al schijnt voor volck ondoenlijck vanden kemele,

 

Tes licht by gode, wiens cracht wonder can wercken.

 

Dit mochtmen an Abraham, Isack, Jacob mercken

 

Aen Joseph, Josephat, Job, ooc Ezechias¹⁹⁹

200

En Sacheus daer mijn Vader so gaern by was.

 

Dees waren alle rijck ende Godes vrienden,

 

Dyen sy met milde aelmis mijn dochter dienden.

 

Ghy moet straffen en vermanen tzy tijt of ontijt.

 

Sluyt hy tooch, tonrecht hy zijn blintheyt den zon wijt.²⁰⁴

205

Wy moeten ophopen angelen en hoecken

 

Om sielen te visschen.

 

Schriftelijck bewijs

 

Wildijt dan noch besoecken?²⁰⁶

 

Hoe wel ic hem vergeefs van u te kallen plach

 

Ick salt doen, selden men boom van een slagh vallen sach.

 

Rijckeman met Overvloet, dees is een dienstmaecht ende geblinthoct.

 

O snode fortuyn waerdich om haten,

210

Al geefdy eer, macht en hoge staten,

 

Wat mogen al u rijckdommen baten,

 

Alst hert in ghequel is?

 

Gelt en goet geefdy my boven maten,

 

Maar wat helpen kisten vol ducaten?

215

Mijn moet blijft droevich in druc verwaten,²¹⁵

 

Want hem gheen tijt wel is.

 

Coem ick met een ambachts man te praten

 

Hy can zorch en leedt te wil verlaten²¹⁸

 

Sijn vroecht en mach geen clachte bevaten

220

Soot een licht ghesel is.

 

Ick ben die meest van Venus Soudaten

 

Die machtichst van Bachus ondersaten,

 

Ick eete leckerlijck met die vraten

 

Daer blijschap en spel is.

225

Mijn cleeren ruycken van Musceliaten,²²⁵

199 Ezechias: Hiskia.

204 tonrecht: ten onrechte.

206 besoecken: proberen.

215 Mijn moet: mijn gemoed.

218 te wil: naar believen.

225 Musceliaten: muscus.

[p. 24]

 

Mijn tonge laept wijntgen van granaten,²²⁶

 

Gheen lust my rebel is.

 

Maer tonrustich hert sieck van gequel is

 

Als het opten rel is.²²⁹

 

Overvloet

230

Wijt dat fortuyn niet. die u ionstich van opstel is.²³⁰

 

Rijckeman

 

Wie anders?

 

Overvloet

 

U conscientie, die wreet en fel is.

 

Ghy mintse hoe wel sy listich en snel is

 

Om u te bedroeven.

 

Rijckeman

 

Sou zijt doen?

 

Overvloet

 

Wildijt proeven?

235

Doet yet sonder toeven na u sherten luste.

 

Saech sy maer dat ghy u begeerte eens bluste,

 

Wat gelt het, u ruste houdt niet lanck zijn steede.

 

Om een brabbeling maect sy thuys vol onvreede.

 

U dienaers landtzeede en waen wil sy verdringen.

240

Al thuys wil sy na haren hoofde dwingen,

 

Sonderling in dingen daer ick u in dien.

 

Rijckeman

 

Ist waer?

 

Overvloet

 

Wat mijn heer, hebdy dat noch niet gesien?

 

Van my mach niet geschien sy wilt bestraffen.

 

Sy schelt, gnort, kaakelt en hout niet op van caffen²⁴⁴

245

Met hatelijck baffen om my te verbijten.²⁴⁵.

 

Rijckeman

 

Wat sou dat zijn, u tontberen zou my spijten.

226 lapen: drinken; wijntgen van granaten: witte, zoete wijn.

229 opten rel: aan de zwier.

230 ionstich van opstel: gunstig gezind.

244 caffen: keffen.

245 baffen: blaffen

[p. 25]

 

Overvloet

 

Haer schantlijck verwijten sal my van u drijven

 

Verhoedy dat niet in tijts.

 

Rijckeman

 

Neen ghy moet blijven.

 

Eer saech ick haer ontlijven en therte wtspouwen,

250

Dan wy door haer van malcanderen scheyen souwen.

 

Overvloet

 

Wildy heer my houwen, ghy moet haer begeven.

 

Rijckeman

 

Haer te laten is licht, wats an haer bedreven?

 

Mach ic in vroechde leven, ic vlie en schou haer.²⁵³

 

Overvloet

 

Hier spreeckt ghy stout, maer by haer of u mondt vol brou waer.²⁵⁴

255

Ghy blijft getrou, maer siet niet hoe sy u gaet knagen.

 

Hoe seer sy u quelt ghy moet het al verdragen.

 

Haer pijnlijc plagen condy al voor suycker ontfaen.

 

Rijckeman

 

Zou sy my dwingen? ghy sult haest anders verstaen.

 

Hier, lants zeede en waen, seg my conscientie,

260

Datse terstont wijckt wt al mijn residencie.

 

Sy is een pestelencie van mijn begeeren.

 

Schreyt sy of sucht sy, en laet het u niet deeren.

 

Wiltse van my weeren, haer doen is onlijdelick.²⁶³

 

Weygertse, stootse wt, hoordijt, spoet tijdelick.²⁶⁴

 

Landtzeede

265

Noyt bootschap wy so blijdelic en gaern volbrochten

 

Vrou onrust moet ruymen, nu wy daer minst op dochten.

 

Waren dit niet die koten die wy oyt sochten?²⁶⁷

Pausa secunda

 

Broederlijke liefde met Schriftelijck bewijs opt toonneel gaende

253 schou: schuw.

254 brou: brouwsel. (mond vol tanden).

263 onlijdelic: onverdraaglijk.

264 tijdelick: vlug.

267 koten: de beentjes van het kootspel (zie W.N.T. VII², 5463); oyt: steeds

[p. 26]

 

Wy genaken zijn huys, ick sie thof van weelde.

 

Schriftelijck bewijs

 

Mocht ghy daer in comen.

 

Broederlijcke liefde

 

Datmer int groff dan deelde

270

Onder naerstige arme eerlijcke menschen,

 

O dat waer mijns herten begeerlijcke wenschen.

 

Maer wie comt daer buyten?

 

Schriftelijck bewijs

 

Tes die man die wy meenen.

 

Die Heer wil u, zoon, een goet leven verlenen.²⁷³

 

Wy spraken u wel wat tot u selfs gerieven²⁷⁹

275

Quaemt u te passe.

 

Rijckeman eerst wtgecomen zijnde

 

Segt my al u believen.

 

Maer maect hier (na u gewoente) geen lanck sermoen

 

Men wacht my elwaerts.

 

Schriftelijck bewijs

 

Ick salt u te danck dan doen.

 

U ouders naersticheyt door Gods segen gepresen

 

Heeft haer lieft ws welvaerts met overvloet bewesen

280

Van aertsche rijckdommen vol sorchlijcke vuycken.²⁸⁰

 

Dies coom ick u siel sorger, vrunt wtgelesen

 

Om u te hoeden voor die moeylijcke vresen

 

Die bedectelick onder den Mammon duycken,²⁸³

 

En u gelt ter eeren Godes leren gebruycken

285

Tot u salicheyt en tot ws naesten wel vaert

 

Op dat u tmisbruyck niet totten laetsten hel spaert.²⁸⁶

 

Dit mocht ick u verclaren met veel wetten

 

Maer wantmense licht vergeet door qualic opletten,

 

Breng ick dees edel Maecht die die wet te boven gaet.²⁸⁹

290

Sy is haer selfs een wet, niet mach haer besmetten.

273 V.d. Laan leest hier: Die Heer wil uw zoon een goed leven geven. Ik vat dit vers op als een zegewens, waarmee het gesprek wordt ingeleid.

279 haer lieft ws welvaerts: haar liefde tot uw welvaart.

280 vuycken: hinderlagen, moeiten.

283 duycken: verscholen zijn.

286 de laetste hel: Deut. 32:22 spreekt van de onderste hel. Ook Apocr. Evangelie van Nicodemus (Descensus ad Infernos).

289 Rom. 13:10; 1 Kor. 13:13; Ef. 3:19.

[p. 27]

 

Ontfangt ghijse, haer doecht zal u rijckdom besetten²⁹¹

 

Door haer Godlijcke lust, die haer niet vol loven laet.²⁹²

 

Sy salse voor senden, daerse vry voort roven staet

 

Na themelsche lant daerwaert wy alle treden

295

Om die eewichlijc te genieten met salicheden.

 

Maer, op dat haer cleedts snootheyt niet sou verleden²⁹⁶

 

Twelck veelen van haer drijft int eerste beginne,

 

Sal ick haer afcomst, naem, werck en aert verbreeden.

 

Ick bid u verstaet my met lancmoedige sinne:

300

Dit is die salige broederlijcke minne.

 

Een heylige geest een mogende Coninginne,

 

Haer stam is eewich spruytende in shemels tinne

 

Wt Christo alleyne.

 

Dit is haer Vader, die is der liefden Fonteyne.³⁰⁴

305

Sy ist levendich water suyver en reyne,³⁰⁵

 

Vlietende tot elcmans laefnis int gemeyne,

 

Die in dorst versmachtich leydt.

 

Sy ist lieflijck zaet vander broeders eendrachticheyt,

 

t Voetsel der sielen doort Godtlick woorts almachticheyt,

310

Sy is der doechden wortel in warachticheyt,

 

t Grootste alder dinghen.

 

Schijnt het gebot zwaer, sy is des wets volbringen.³¹²

 

Isser ancxt en zorge, sy doet vrees wtspringen.³¹³

 

Wertmen verongelict, tgemoet can sy bedwingen,

315

Alsmen tpaert metter tomen leyt.

 

Sy is dalder sterckste bant der volcomenheyt.³¹⁶

 

Sy bindt tvolck in een, alsmen wassende bomen breyt,³¹⁷

 

Ja ooc God ende mensch (so hy vanden vromen seyt),

 

Ick wil dat sy een zijn.³¹⁹

320

Daer sy woont, mach niemant door gebrec in ween zijn,

 

Want sy doet het gelt int herte elc gemeen zijn,

 

Sy verdrijft mijn en dijn, tmoeter al in vreen zijn,³²²

291 besetten: vestigen, vastzetten.

292 die niet voldoende geprezen kan worden. (haer: zich).

296 snootheyt: eenvoud, armelijkheid; verleden: tegenzin opwekken.

304 Fonteyne: bron.

305 Joh. 4:10, 11; id. 7:38.

312 Rom. 13:10.

313 1 Joh. 4:18.

316 Coloss. 3:14.

317 breyt: ineenvlecht.

319 Joh. 17:11; 21-24.

322 in vreen: in vrede.

[p. 28]

 

Elck wil tbelaste ontladen.³²³

 

Men vergeefter lichtelijck des broeders mesdaden.

325

Dies genietmer oock weer die Godtlijcke genaden.

 

Dalende in des naestens ellendige paden,

 

Rijstmer tot Godes vroecht.

 

Wat anders leerde Tobias zijn Soon ter ioecht?³²⁸

 

Kindt, doet niemant, dat ghy niet lijden en moecht

330

Dats mint den naesten als u selfs, ist niet van die doecht

 

Het eenighe slot?

 

Wat ist vercorte beloofde woort (ons hoochste lot)³³²

 

Dan dat ghy malcander bemint? Dits tnieu gebot.

 

Isser oock yet anghenamers by den lieven God

335

Dan lieft totten broeder?

 

Sy is niemants vyant, maer allemans moeder,

 

Niemant schadelijck, maar elckerlijcx nutte voeder,

 

Niemants heer maer elckerlijcx bedienstich hoeder,

 

Door ootmoet verschoven.³³⁹

340

Haer simpelheyt can Godt in allen geloven,³⁴⁰

 

Haer betrouwen hoopt alle belofte van boven,

 

Haer sachtmoedicheyt lijdt het al in swerlts hoven

 

Sy mach niemant benijden.

 

Haer gedult maeckt sterck en onverwinlijc int strijden,

345

Haer miltheyt rijck, hier en in toecomende tijden,

 

Haer gelatenheyt zalich met lijden en mijden

 

Door goetheydt goet.

 

Elcke[r]lijck geniet haer hemelsche gaven soet.

 

Den hongerigen spijstse, den droeven geeftse moet,

350

Den dorstigen laeftse en stiert den dolenden voet

 

Inden wech des Heeren.

 

Sy quijt den schuldenaer en geeft den naecten cleeren,

 

Sy troost die weduen en can weeskens leeren,

 

Sy verlost die gevangens. Somma haer begeeren

355

Streckt elck te genesen.

 

Dit is haer aert, haer handeling en haer weesen

 

Dits die les, die elc int oordel op moet leesen.

 

Die dees les van haer leert salse als een goet scholier

323 elkaars lasten dragen.

328 Tobia 4:16.

332 Joh. 13:34.

339 verschoven: achteruitgezet.

340 simpelheyt: eenvoud.

[p. 29]

 

Wel op seggen int oordel en staen sonder vresen,

360

Als die loyaers verschrict in aderen en pesen

 

Sullen hooren: gaet van my int eeuwige vier.

 

Neemt daerom dees dienstlicke meesterse goedertier

 

En leert van haer die leste en veylichste lesse.

 

Sy is dalder beste en heylichste princesse.

365

Comt sy in u huys, ghy sultse eewich bewaren.

 

Sy sal u int oordel met eeren verclaren.³⁶⁶

 

Tes die nutte paerle daerment al om vercoopt.³⁶⁷

 

In haer seeckerheyt mach doot noch hel vervaren,³⁶⁸

 

Haer wellust verdrijft alle claechlijck beswaren.

370

Ghy mochter licht ancomen, want sy selfs na u loopt.

 

Sy is so nodich, dat die an haer niet is geknoopt,

 

Moet hier tleven rustich tot zijn bederven derven

 

En hier na die doot sonder sterven sterven.

 

Overvloet

 

Machmen dees bruyt so licht tzijnder erven erven,

375

En ist sulcken costelijcken iuweele,

 

Waerom houdt ghijse niet?

 

Schriftelijck bewijs

 

Als ickse me deele

 

Blijftse noch so volcomen ende geheele

 

Tot mijnen beveele als sy was te vooren.

 

Dees ghift wert niet als tgelt met geven verlooren,

380

Maer wast int verspreyen als wijsheyts anhooren

 

t Verstant niet doet smooren van diemen hoort spreeken.

 

Of gelijck een licht veel lichten can ontsteecken,

 

Sonder dat hem sulcx van eygen licht doet ontbreeken.

 

Overvloet

 

Ick merck u treeken, quaem sy in ons wooning,

385

Ick most verschoyen, daer en waer geen verschooning.³⁸⁵

 

Dan viel u dit besteen tot rijcke beloning³⁸⁶

 

Al waer mijn heer een Coning, hy moster wte.

 

Hy sou verarmen, ghy creecht al den buyte

366 verclaren: zuiveren.

367 Matth. 13:45 vlgg.

368 vervaren: bevreesd maken.

385 verschoyen: er van door gaan.

386 dit besteen: dit uitbesteden.

[p. 30]

 

Om die wt te delen met dees lief cornuyte.

390

Ken betroudtse geen duyte, sou sy my handelen?³⁹⁰

 

My in u rechter hant na u lust doen wandelen?

 

Alle verstandelen mosten hem begecken.

 

Die hem selfs onnut es, wie mach hy tot nut strecken?

 

U lief is arm, sy can haer aersgat nau bedecken,

395

Dus moechdy vertrecken, ghy sult niet vangen.

 

Zijn conscienti creech hy door u schalcke gangen.

 

Sy is onrustich en venijnich als slangen.

 

Waer sy wel gehangen, ten waer hem niet schalijck.

 

Broederlijcke liefde haer omkeerende seyt in haer selven:

 

O leyder staet hy met zijn geweten dus qualijck

400

So faal ick en doe dees moeyten sonder gewinne.

 

Te recht seytmen: groote weelde plompt den sinne,

 

Armoey brengt cloecheyt inne, rijckdom baert sotheyt.

 

Der sotten weelde schent, daer (alst vercken int cot weydt)

 

Die reeden vermot leyt inde satte penschen.⁴⁰⁴

405

Och overvloet hoe schendelijc raet ghy die menschen.

 

Rijckeman

 

Liet ick mijns herten wenschen om die snode deerne,⁴⁰⁶

 

So wisselde ick om den dop die soete keerne.⁴⁰⁷

 

Ic heb overvloet geerne, wantmer veel spel afbaert.

 

Men seyt gemeenlijc: tgoet is daermen wel af vaert

410

Maer lieft est daermen gequel af gaert met verdrieticheydt,

 

Want sy brengt tot armoey cleynheyt ia tot nieticheyt.

 

Ick ken haer hieticheyt int vierich geven.

 

Mijn geweten heeft haer dees deuchde toegeschreven,⁴¹³

 

Diese wilde aencleven om my op te schocken.⁴¹⁴

415

Wildy sprack sy, der liefden soete vruchten plocken,

 

Hebdy twee rocken, gheeft die eene den armen.

 

Hebt ghy veel spijs, ghy moet haerder ontfarmen^416-7

 

En vullen haer ydel darmen met dat overschiet.⁴¹⁸

390 handelen: naar haar hand zetten.

404 reden: rede; vermot: door de motten verteerd; pensch: buik.

406 snode: arme.

407 keerne: kern.

413 Mijn geweten: Conscientie.

414 schocken: slokken.

416-7 Luk. 3:11.

418 ijdel: leeg.

[p. 31]

 

Is dit die rechte wech tot Joffrou pover niet?⁴¹⁹

420

Hoe sou sulc geloover yet ter noot mogen houwen?⁴²⁰

 

Dit is immers den gront daer ghy op wilt bouwen.

 

Broederlijcke liefde

 

Ja ick trouwen, tis die wech ter salicheeden⁴²²

 

Daer door men veylich raect ter eewiger vreeden.

 

Schriftelijck bewijs

 

Het bestaet in reeden dat cleeren inder kassen⁴²⁴

425

tLichaem niet en warmen, hoe wel sy oock passen.

 

Oock voet spijs niet, diemen te veel onspoedich heeft.⁴²⁶

 

Onder purper of zij can gheen warmt meer wassen,

 

Dan onder oozenbrucx of grove canefassen.⁴²⁸

 

Hy derft hongers lust, die lecker en hoochmoedich leeft

430

Want niemant en leeft van dat hy overvloedich heeft.

 

Wat doen u ringen anders an vingers an duymen?

 

U kettens, u boorden en u vreemde pluymen,

 

Dan ofmen een hant vol zonnen int oge smeete?

 

Schamel arbeyt warmt, doet rustich slapen en sluymen⁴³⁴

435

En doet den spijs spoedich wte mage ruymen.

 

Voor leckerheyt twistich, die ick int hooge eete⁴³⁶

 

Smaect mijn vreedtsame honger een drooge beete.

 

Ghy schijnt heer, maer dient overvloet, die doet u duycken.

 

Met sorge en moeyte quellen u haer misbruycken.

440

Noch canmen u geensins van haer dreck spienen.⁴⁴⁰

 

Rentmeester zijnde wildijt als eygen beluycken.⁴⁴¹

 

U capoenkens steeldy den hongerigen buycken.⁴⁴²

 

Aedt ghy slechtgens, mocht ghy haer niet grof speck lienen?⁴⁴³

 

Wie laet zijn overvloet der armen gebreck dienen?

419 Pover komt als allegorische figuur veel in zinnespelen voor. (zie ook Enklaar: Varende luyden, bl. 27).

420 sulc geloover: iem. die zo iets gelooft; ter noot: in geval van nood.

422 Hand. 16:17.

424 Het bestaet in reden: het spreekt vanzelf.

426 onspoedich: zonder nut.

428 oozenbrucx: Osnabrücks linnen.
canefassen: van hennep geweven dekens.

434 sluymen: sluimeren.

436 twistich: waarover geschil is; int hooge: in vrolijkheid.

440 spienen: spenen.

441 beluycken: vasthouden.

442 capoenkens: gesneden haantjes.

443 slechtgens: eenvoudig; grof speck lienen: ruim uitdelen.

[p. 32]

445

Die rijcke is gemaect om darmen, darmen om die rijcke;

 

d'Arme bidt, die rijcke deylt mildelijcke.⁴⁴⁶

 

Godt sal voor tcleyn tgroot gevende tgoedt weer vermeeren,

 

Geeft spiering om cabellau, bruyct hier u practijcke.

 

Ghy en gheeft dit geen bedelaer byden dijcke,

450

Maer Christo self, die salt hondertfout meer toe keeren.

 

Watmen den minsten doet, doetmen den heer der Heeren.⁴⁵¹

 

Rijckeman

 

So zot niet! Sou ick overvloet en eer ontbeeren?

 

Een musch wter hant om een reiger inde luchten?⁴⁵³

 

Neen, nu geniet ick rijckdoms weeldige vruchten.

455

Dan most ick deerlijc suchten in armoets schoolen.

 

Had ick mijn rijckdom gerooft oft gestoolen,

 

Ick souse onverhoolen weer te geven meenen.

 

Maer nu Godt my die ionstich heeft gaen verleenen

 

Waert my een vercleenen, dat icxse verdeelde.

460

Dalder hardtste armoey spruyt wt sachte weelde.⁴⁶⁰

 

Als ick dan queelde in behoeftige grovicheyt⁴⁶¹

 

Wie sou my wat geven?

 

Schriftelijck bewijs

 

Ick merck u doovicheydt.

 

Och, tis ongeloovicheyt die maect u onvry.

 

Ghy en gelooft niet dat Godt also goet is als ghy.

 

Rijckeman

465

Hoe comt dat by?

 

Schriftelijck bewijs

 

Gheloofdy sulcx van Goode?

 

Ghy zout dencken: besorch ick dus wel mijn boode

 

Dat ick voor hem in noode sou willen borgen?⁴⁶⁷

 

Hoe veel te meer moet Godt zijn dienaers besorgen

 

Die ons den morgen te bezorgen verbiet?⁴⁶⁹

470

Voedt hy die zorgelose vogelkens niet?

446 bidt: vraagt, bedelt.

451 Matth. 25:40.

453 In: Der Maeghdekens Schole (r. 493): Beter is een Mosch inde hant dan een Oyevaer inde Lucht (zie Stoett: Ned. Spreekw. 2464).

460 sachte: weekhartige.

461 queelde: leed.

467 borgen: borg zijn.

469 den morgen te bezorgen: bezorgd zijn voor de dag van morgen.

[p. 33]

 

Den rechtvaerdigen siet en mach geen broot ontbreeken.⁴⁷¹

 

Die aelmis deylt, weet van geen gebrec te spreeken.

 

Maer diet in kisten steecken, den armen haer cost heelen⁴⁷³

 

Sullen gebreck hebben.

 

Rijckeman

 

Wy zijn geen Apostelen.

475

Christ verlost veelen en comt haer geloof te baten

 

Dat swack is, so hy den Jongelinc rijc van staten,⁴⁷⁶

 

Die tgoet niet cost laten, aensach en beminde.

 

Dit hebdy self gepreect, als ick my wel besinde.

 

Waeyt ghy metten winde, wildijt contrari stercken?

480

So loopt dan van hier prevelen inder kercken

 

Voor dies niet en mercken, tis hier genoech verbrieft.

 

Maeckt mijn thooft niet zeer.⁴⁸²

 

Schriftelijck bewijs

 

Hoort noch een woort, niet te ondieft.

 

Christus was die lieft vol godlijcker sinnen,

 

Die alle menschen, Ja zijn vyant most minnen.

485

Vereenicht ghy in dees lieft niet met daedt en name,⁴⁸⁵

 

Wert ghy gheen levent lidt ander liefden lichame,⁴⁸⁶

 

Weygerdy thooft in noot zijnder leeden te helpen,

 

Dat ghy met goet en moet haer commer niet wilt stelpen,

 

Wildijt dus om Godt niet al gaern verliesen,

490

Sijn lieft sal u als een vrundt niet verkiesen.

 

Sijn lieft en comt u dan geensins in staden.⁴⁹¹

 

Sijn doot wert u niet nut en laet u in mesdaden.

 

Ende, wantmen zijn doodt int avontmael vermaent,⁴⁹³

 

Verbied ick u dat op darmen u niet en waent

495

Inder Christen gemeynt, ghy sult met ons niet een zijn,

 

Want ghy wilt in Christo zijn leeden niet gemeen zijn.

 

Overvloet

 

Hy sal wel te vreen zijn, want u vereeninge⁴⁹⁷

471 Ps. 37:25.

473 heelen: onthouden. Matth. 6:34.

476 Matth. 19:16 vlgg.

482 niet te ondieft: vermaning tot bedaardheid. (ondieft: onbehoorlijk, ongepast).

485 Vereenicht ghy: wordt gij één.

486 ander: aan der.

491 in staden: te hulp.

493 vermaent: er van gewaagt.

497 u vereeninge, zie vs. 485.

[p. 34]

 

Strect niet dan tot clagen, lorsing en leeninge.⁴⁹⁸

 

Men weet u meeninge, inde kist wildy wesen⁴⁹⁹

500

Maer tsal u missen.

 

Schriftelijck bewijs

 

Siedy wel blomme gepresen?

 

Wast niet recht mijn vresen, dat wy dus souden varen?

 

Broederlijcke liefde

 

Wy mosten int besoecken geen arbeyt sparen

 

Om zijn siel te bewaren, waer voor wy moeten staen.⁵⁰³

 

Schriftelijck bewijs

 

Dats gedaen wy mogen tstof van ons voeten slaen.⁵⁰⁴

Pausa tertia

 

Landt zeede

505

At sy daer geen vuystloock?⁵⁰⁵

 

Waen schijns zoon

 

Dat waren muyl peeren.

 

Landt zeede

 

Hoe peepse, hoe graidse!⁵⁰⁶

 

Waen schijns zoon

 

Dat was van Godt wat preecken.

 

Landt zeede

 

Ick door stack haer puyst oock⁵⁰⁷

 

Waen schijns zoon

 

Ick dee haer buyl zweeren.

 

Landt zeede

 

At sy daer geen vuyst loock?

 

Waen schijns zoon

 

Dat waren muyl peeren.

498 lorsing: bedrog.

499 in de kist enz.: het is je om het geld te doen.

503 voor.... staen: opkomen.

504 Matth. 10:14; Mark. 6:11; Luk. 9:5; Hand. 13:51.

505 vuystloock te eten geven: smeer geven.

506 pijpen en graaien (schreeuwen) komen veel samen voor.

507 puyst: bult; buyl: buik.

[p. 35]

 

Landt zeede

 

Ick sloech datse iuyst doock.

 

Waen schijns zoon

509

Doe ginck ick haer vul smeeren.⁵⁰⁹

 

Landt zeede

510

Ich neepse, ich draeydse.

 

Waen schijns zoon

 

Ick moste mijn spot wat wreecken.

 

Landt zeede

 

At sy daer gheen vuyst loock?

 

Waen schijns zoon

 

Dat waren muyl peeren.

 

Landt zeede

 

Hoe peepse, hoe graidse!

 

Waen schijns zoon

 

Dat was van Godt wat preecken.

 

Landt zeede

 

Ick ghing haer tuyten stellen.⁵¹³

 

Waen schijns zoon

 

Ick haer snotgat breecken.

 

Landt zeede

 

Ick dencke haer cuyten swellen.

 

Waen schijns zoon

 

Daer creechse cloppen broot.

 

Landt zeede

515

Dats goey cornuyten quellen,⁵¹⁵

 

Waen schijns zoon

 

Die sy magher soppen boot,

 

Landt zeede

 

Twaer recht, datmen met een bast haer croppen sloot.⁵¹⁶

509 V.d. Laan leest: ‘uil smeren(?)’ en heeft daarvoor geen verklaring. D. (d.i. de gebruikte uitgave) heeft uul.

513 tuyten stellen: haar vlechten in orde brengen (iron. om de oren slaan). Vgl. Mar. v.N. 116.

515 soppen: broodpap.

516 met een bast haer croppen sloot: haar ophing.

[p. 36]

 

Waen schijns zoon

 

Ja datmen hoppen zoot met sulcke torven.⁵¹⁷

 

Landt zeede

 

Sy is al bedorven.

 

Waen schijns zoon

 

Ja, waerse gestorven.

 

Landt zeede

 

So had ick verworven mijns herten hoopen.

 

Waen schijns zoon

520

Sy en sal seecker nu niet verre loopen.

 

Landt zeede

 

Het doodtlijck nopen is haer op die steerte.⁵²¹

 

Waen schijns zoon

 

Ick wondese dapper met ydel begeerte,

 

twelck zijn etterich gesweerte te spade verthoont

 

Binnen int merch.

 

Landt zeede

 

En ick met quade ghewoont,

525

Wiens valsche rade verschoont veel groote sonden,

 

Giericheyt, overspel en dronckenschap ontbonden.

 

Dit zijn doodtlijcke wonden en swaer om genesen.

 

Waen schijns zoon

 

Ghy wert oock by veelen daer om gepresen.

 

Ghy zijt claer om te vreesen, want die met u boelen,⁵²⁹

530

Hoe ghyse meer brant en quetst, hoe sy meer vercoelen,⁵³⁰

 

En min smerts gevoelen door tquaet dat ghy in geeft.

 

Landt zeede

 

En hoemen u meer vercrijcht, hoe datmen min heeft.

 

Daer ghy inden sin leeft, thert op ongenoegen siet.

 

Ghy lijckt wat, maer twesen condy toevoegen niet.

535

U wroegen giet water in eender zeeven.⁵³⁵

 

Ghy looft overvloet en condt niet dan gebreck geeven.

517 hoppen zoot enz.: hop kookte met zulke turf.

521 nopen: kwellen.

529 boelen: boeleren.

530 quetst. D: quest.

535 giet water in eender zeven: is tevergeefs

[p. 37]

 

Waen schijns zoon

 

Wy zijn neven, dies ick u den buyc vol wijns gon.

 

Landt zeede

 

Ick ben die lants zeede.

 

Waen schijns zoon

 

En ick waenschijns zo(o)n.

 

Dat ick wat fijns spon, ghy soutet haspelen.

540

Cost ick wat geldekens tsamen raspelen,⁵⁴⁰

 

Ghy sout metten tas speelen, smetsen en vry pralen.⁵⁴¹

 

Landt zeede

 

t Hoort wel so, u meeste macht moet ghy van my halen.

 

Waen schijns zoon

 

Hoort dees prij smalen die door goet vermaen vervliecht.⁵⁴³

 

Ist niet een gemeen seggen, dat waen bedriecht?

545

Siet hoemen een compaen beliecht om sich te prijsen.⁵⁴⁵

 

Wat waert ghy doe ick adam inder paradijsen,

 

Vant wesen ginc wijsen op waen en schijne?

 

Ghebruycte ick daer u consten of die mijne?

 

Landt zeede

 

Dat oude venijne waer door Christ al verdreven,⁵⁴⁹

550

Deed ick tvolck in Adams voetstappen niet sneven.

 

Ick doe haer noch aencleven die oude zeeden.

 

Waen schijns zoon

 

Sonder my condy nochtans niemant verleeden.⁵⁵²

 

Landt zeede

 

Maer ick doese treeden in haer ouders weegen.

 

Al hebdyse eerst door schijn tot sonden gecregen,

555

Ick doet haer voorts willich pleeghen door mijn versoetsel.

 

Waen schijns zoon

 

Nochtans baer ick die sondt.

540 raspelen: bijeen schrapen, samenrapen.

541 metten tas speelen: groot doen; smetsen: slempen.

543 prij: feeks.

545 compaen: metgezel.

549 waer: aanvoeg. wijs.

552 verleeden: verleiden.

[p. 38]

 

Landt zeede

 

Maer ick geef hem voetsel.

 

Wat waer u gebroetsel, als icx niet en voede?

 

Waen schijns zoon

 

Wat mocht ghy voeden, als ick niet en broede

 

Door tschijn vant goede, daer ic die werlt me bestuyre?

 

Landt zeede

560

t Suyr maeck ick zoet en tzoet verkeer ic int zuyre,

 

Ick ben die tweede natuyre en tem die leere.

 

Waen schijns zoon

 

t Sa wel an, weest ghy dan die vrou en ic die heere.

 

Ick doe u die eere en noeme u stuyrman,

 

Noemt ghy my weer schipper.

 

Landt zeede

 

Ter goeder wr dan,

565

Weest ghy die monsuyr van alle gebreecken,⁵⁶⁵

 

Maer laet ons van die consciencie spreecken.

 

Ghy kent ooc haer treecken, sy heft ons heer betovert.

 

Sal hy om haer niet troeren, tis een licht geloovert,

 

Een recht broer grovert die men haest mocht hoonen.⁵⁶⁹

 

Waen schijns zoon

570

Ick sal hem alle wellusticheydt vertoonen.

 

Ghy sult hem gewoonen tot pronck en lecker eeten,

 

Op hoop of hy zijn conscienci mocht vergeten,

 

Die wy hebben verbeten, maer mijn sorch is groot⁵⁷³

 

Datse noch weer sal comen en breeken hem thoot.

575

Want sy was noch niet doot als wy haer verlieten.

 

Landt zeede

 

Daer is lichtelijc een goet schut voor te schieten.

 

Wy sullent eer gieten in duysentich vaten.

 

Comtse weer wy sullense beyde gaen bepraten

 

Datse haer twist verlaten om weer te verlijcken.⁵⁷⁹

580

Hier toe sullen wy Libertijnsche practijcken⁵⁸⁰

565 monsuyr: heer.

569 broer Grovert: domoor; hoonen: bedriegen.

573 verbeten: verjaagd; sorch: vrees.

579 verlijcken: verzoenen.

580 Libertijnsche practijcken: de Libertijnen maken geen onderscheid tussen goed en kwaad; alles komt van God. (Zie Well. 1 noot 2).

[p. 39]

 

Naerstich doen blijcken en drijven dese tol heet.

 

Tis seecker een slechte vos, die niet dan éen hol weet.

Pausa quarta

 

Rijckeman met twee knechts wtcomende

 

Hoe verkeert ist oordel der menschelijcker dingen!

 

Diemen salich waent, vint hem in troerich verstringen⁵⁸⁴

585

Als hem die gewaende armen vrolich vermaken.⁵⁸⁵

 

Dick can die schoelapper snachts op zijn arbeyt singen,

 

Als my swaer gepeys swaerlick comt bespringen

 

En doet my ancxtich met pijnen suchtende waken.

 

Quaemt door giericheyt, ic leerde mijn moet bedwingen.

590

Maer ick hebt hert om mijn lusten te volbringen.⁵⁹⁰

 

Ick heb veel goets en later veel eeters af smaken,

 

Maer als mijn zatte mage den slaep wech gaet dringen,

 

Wroecht mijn quade conscienci my geringen⁵⁹³

 

Met vreese der hellen en der godlicker wraken.

595

Sy dreygen tsterven, tverdomen, tbernen en tblaken

 

En doen my met verlangen nader morgen haecken.

 

Hoe zwaer ist den rijcken an hertsvteedt te geraeken?

 

Te recht ginck overvloet mijn conscienci laken.

 

Sy alleen maeckt my onrustich in allen saken.

600

Dies beval icx gister wten huys te iaghen.

 

Noch dorst sy my dees nacht verschrickelijc genaken.

 

Haer ooghen branden als tgesicht eender draken.

 

Met nagels en tanden fel quam sy my knagen.

 

Sal my dees prij al den lust des levens ontschaken?

605

Segt, gesellen, acht ghy niet meer op mijnder spraken?

 

Lijdt ghijse noch, die ick geensins mach verdragen?

 

Landt zeede

 

Waerlijck heer ghy hebt ons niet te beclagen

 

Wy hebbense geslagen, morru als leeder.⁶⁰⁸

 

Waen schijns zoon

 

Wy stietense wt sonder eenich vertragen

610

Daer wyse met behagen sleypten op en needer

 

En sloten thuys wel vast.

584 verstringen: benauwen.

585 hem: zich.

590 ick hebt hert: ik heb lust.

593 geringhen: weldra.

608 morru: murw.

[p. 40]

 

Rijckeman

 

Hoe comt sy dan weder?

 

Landt zeede

 

Sy is smal en teeder, stout en quaet om betomen

 

Memory opent haer tvenster, sy drijft als veeder,

 

Dies can sy te gereeder binnen thuys weer comen.

 

Rijckeman

615

Can sy vliegen?

 

Waen schijns zoon

 

Oock tooveren, tes vernomen.

 

Dies verschricktse u dromen met vreese der hellen.

 

Maer verlaet ghy tzot wanen vant eewich verdomen⁶¹⁷

 

Sy sal u met haer scromen niet meer comen quellen.⁶¹⁸

 

Landt zeede

 

Hou, men moet donsterflijcheyt niet in twijfel stellen

620

Hoe welt onse cellen vol sielen zou stouwen.⁶²⁰

 

Dat laet ick geensins toe.

 

Rijckeman

 

Segt my dan gesellen.

 

Hoe sal ick ontspellen mijn benautheyt vol rouwen?⁶²²

 

Landt zeede

 

Voor al suldy u conscientij niet betrouwen

 

En u nochtans houwen, als diese hoochlijc vreest.

 

Waen schijns zoon

625

Denct Godt laet die menschen hier backen en brouwen⁶²⁵

 

Hy salt niet aenschouwen, al leefdick als een beest.

 

Landt zeede

 

Neen, dats een Epicureeusche of Godlose geest.⁶²⁷

 

Rijckeman

 

Ach wat een wilden foreest zijn smenschen gedachten!

 

Segt op dan ghy luyden, wat rady my meest?

617 tzot wanen enz.: dwaze vrees voor de eeuwige verdoemenis.

618 scromen: vrezen.

620 onze cellen: nl. van de hel.

622 ontspellen: ontspelen, ontsnappen.

625 Waen schijns zoon wordt bij C. verder Waen of Waenschijn genoemd.

627 Epicureeusche of Godlose geest: levensrichting, waarbij de bevrediging van eigen lust en wellust hoofdzaak is.

[p. 41]

 

Waen schijns zoon

630

Maeckt spel en feest, verlaet dees droevige clachten.

 

Wy sullen u conscienci so verzachten,

 

Datse u heele nachten laet slapen en sluymen.

 

Landt zeede

 

Wy sullen haer bollen geven van sulcker crachten⁶³³

 

Datse haer naerstich wachten traechlic sal versuymen.

 

Waen schijns zoon

635

Dan wert u hertgen lichter dan eenige pluymen.

 

U consciency sal ruymen als oude schoenen.

 

Landt zeede

 

Leeft dan na lust, ghy hebt die werlt op u duymen⁶³⁷

 

U druck suldy noch of schuymen van deser noenen.⁶³⁸

 

Waen schijns zoon

 

Wy sullen u met conscienti verzoenen

640

En vullen haer Caproenen met wint en hoy.⁶⁴⁰

 

Landt zeede

 

Dan cleet u vry met purper, eet vette capoenen.

 

Haer spitse sermoenen quetsen dan min als een vloy.

 

Rijckeman

 

Liet sy my in rusten ick waer wt alle vernoy.⁶⁴³

 

Dan mocht ick, parmafoy in mijn geest verblijen.⁶⁴⁴

645

Mijn dunct ick alree door die hope verfroy

 

Te spelen poy poy bevrijdt van dees fantasien.⁶⁴⁶

 

Dus wilt u wat haesten.

 

Waen schijns zoon

 

Laet ons wat betijen.⁶⁴⁷

 

Wy sullen dees tovenaerster met toverijen

 

So heymelijck bestrijen dat wy u bevrijen

650

Van wroegen, ongenoegen en van alle lijen.

633 bollen: slaapbollen.

637 op u duymen: in uw macht.

638 of schuymen: van u afzetten; van deser noenen: deze middag nog.

640 caproen: kap. Wij zullen haar wat wijs maken.

643 vernoy: verdriet.

644 parmafoy: par ma foi.

646 spelen poy, poy: pooien, drinken.

647 betijen: begaan.

[p. 42]

Pausa 5

 

Conscienci, een Vrouken met een spiegel inde linckerhandt genaemt selfskennisse, inde rechterhandt een kaerse genaemt het licht der waerheyt, claghende.

 

⁺Aymi hoe wredelic ben ic daer gesmeten,⁶⁵¹

 

Bloedich, buylich en blau. Och hoe ist lichaem beswaert!

 

Heb ic my hier om so troulic an hem gequeten

 

Dat ic hem gaern door selfs kunt in ootmoet had bewaert?⁶⁵⁴

655

Hy prijst mijn dienst als ic hem zijn quaet niet doe weten.

 

Dus vinde ic metter daet waer tsprecwoort vermaert

 

Dat weldaet liefde, maer waerheyt vyantschap baert.

 

Ic ben der balancen tong, schey tswaer van tlichte.⁶⁵⁸

 

Die spiegel doet den besmetten zijn ghedacht vreesen.

660

Tis selfs kennis den sondaer een lastich gewichte.

 

Ic ben twroegent boec, dat die bosen met clacht leesen.

 

Maer wat wijt ment mi, quelt waerheyt door strafs gesichte?⁶⁶²

 

Die gaern saech dat hem al t volc met macht presen

 

Leeft doechlic, wie goet is, sal wel goet geacht wesen.

665

Ic ben des menschen beelt, is hy schoon, ic bent mede.

 

Ic ben zijn wet, misdoet hy, ick geef sentencie.⁶⁶⁶

 

Ic ben zijn meweten, sulc gedaen als zijn zeede.

 

Doet hy goet, ic weet goet en maec vant goet mentie.⁶⁶⁸

 

Ic ben den quaden een twist, den goeden vreede

670

Den reynen ben ick reyn, een stalen defentie.

 

Donreynen ist al vuyl, ooc haer conscientie.

 

Beschuldich ick dan door zijn eygen quaetheyt

 

Wat can icx beteren? Ben ic zijns herten biecht niet?

 

Doecht prijse ic, maer laster die zont met versmaetheyt.

675

Beveinstheyt verdwijnt haest, die waerheyt vervliecht niet.

 

Const ic mede pluymstrijcken om sbuycx versaetheyt,

 

Ic waer een goet wijf, maer mijn woort bedriecht niet,

 

Want wie datter liecht, Conscienci en liecht niet.

 

Volchde hy raet, ic zou der sielen paradijs zijn

680

Sijns gemoets vroecht en salige beschenckinge.

 

Nu moet ic hem een knagende worm, hy mijn spijs zijn

+ Aert ende werkinge der conscientien

651 gesmeten: geslagen.

654 selfs kunt: zelfkennis.

658 der balancen tong: de tong van de weegschaal.

662 wat wijt ment mi: waarom verwijt men het mij?

666 sentencie: vonnis.

668 mentie: vermelding.

[p. 43]

 

Een felle boel, wrede straf en vroechts verdrenckinge.⁶⁸²

 

Ic moet hem een last, suchtens en duchtens excijs zijn,⁶⁸³

 

Ooc etter int merch met afgrijselijcke krenckinge

685

Een quay conscienci is een swaer bedenckinge.

 

Tis waer, mijn by zijn is nu om zijn zont vreselic,

 

Ellendich, verdrietich, pijnlijc doort bitter noopen.

 

Maer hy soeck raet, mijn quaet is niet ongeneeselic.

 

So lang ic leef, mach hy noch gesontheyt hoopen.

690

Schriftuer veracht hy en gelooft waen onweselic.

 

Die raet hem my tontvlien, twelc hy sal becoopen

 

Want niemant en mach zijn conscienci ontloopen.

 

Als hy meent te schuylen inde mist zijnder sonden

 

Doorsnijt mijn schricken syn hert somen tlant door ploecht.

695

Hy lochent shemels gesicht, datmen tot geen stonden

 

Vlieden mach, ongeiaecht hy hem selfs ter vluchten voecht

 

Maer hy blijft gekerckert sonder yser gebonden.

 

Al ist dan dat hy al die werlt behaecht en genoecht,⁶⁹⁸

 

Wat baet elckmans prijsen, als consciencie wroecht?

700

t Volcx oordel en tmijn is als lucht en aert verscheyden.

 

Ic oordel wt weten, sy wt twijfelijc vragen.

 

Wt mijn register moet elc zijn oordel verbeyden.

 

Ben ic goet, men crijcht heyl, of neen, een eewich knagen.

 

Wil hy my dan niet doechdelijc voor zijn doot bereyden?

705

Ist niet zijn schult, valt hy inde helsche plagen?

 

Die zijn conscienci schent, mach Godt niet behagen.

 

Maer ou, die stemmen doen mijn herte verzagen.

 

Wapen, moort, tzijn dees moorders om my te worgen.⁷⁰⁸

 

Waer sal ick doch wijcken?

 

Landt zede ende waen te samen

 

Sijt vry sonder sorgen.

 

Conscienci

710

Ay my, waer loop ick.

 

Landt zeede

 

Staet stille, u sal niet deeren.

 

U met u man te verzoenen is ons begeeren.

 

t Veriagen is hem leedt, hy wil u in eeren houwen.

682 boel: beul, met bijgedachte aan boel = geliefde.

683 excijs: belasting.

698 al die werlt: iedereen, elckman (699), elckerlijc (passim).

708 wapen: helaas, wee.

[p. 44]

 

Conscienci

 

Neen, men sal geen versoende vyant betrouwen.

 

Wildy my weer opt lijf?

 

Landt zede en waen te samen

 

Neen inder waerheyt.

715

Wy beloven u alle goet, dus maect geen swaerheyt.

 

Daer zijn ons handen.

 

Conscienci

 

Och hoe schoon coondy togen.⁷¹⁶

 

Landt zeede

 

Wy comen alleen om uwen wille, wt medogen.

 

Gelooft het, hadden wy volbracht zijn toornich bevel

 

Ghy waert al doot, nu is hy blij, tbehaecht hem wel

720

Dat wy u tegen zijn gebot bermhertich spaerden.

 

Conscienci

 

Wat sout ghy dan willen?

 

Landt zeede

 

Dat ghy tsamen vergaerden.

 

Ghy sult hem vergeven u geleeden smerte,

 

Die hem nu so wee als u doet in zijn herte.

 

Hy sal u weer alt schelden en onrust vergeven.

725

Des suldy voort an wat soeter met hem leven.

 

Ghy kent zijn haesticheyt.

 

Conscienci

 

Hoe soud ick met hem smeecken,⁷²⁶

 

Als hy my so wreedelijck die leeden doet breecken.

 

Landt zeede

 

Dat sal vergeten zijn door nieuwe kundtschappe.⁷²⁸

 

Hy salt hem voort wachten, en sent u wt vruntschappe

730

Dees hemelsche gift tot voetsel dat ghy eet vierich.

 

Tes enckel scrift, leest dat, want ghi zijt weetgierich.

 

Siet hoe schoon ist, tastet vry an, tis een lelye

 

Boven alle boucxkens.

 

Conscienci

 

Ick hebt Evangelie

716 togen: u voordoen.

726 met hem smeecken: hem vleien.

728 kundtschappe: kennis.

[p. 45]

 

Vol rechtvaerdich straffens en genadich vergevens,

735

Men vint geen beter.

 

Landt zeede

 

Dits het Fonteyngen des leevens,

 

Wtgesochte sprooken van Gods barmherticheyt,

 

Een salving voor uwer wonden pijn en smerticheyt.

 

Leesdy u boeck, Justici sal u opt lijf smijten

 

En in u wonden smertich als corosijf bijten.⁷³⁹

 

Waen schijns zoon

740

Dit boecxken sal u door hoop der genaden soetheyt

 

Altijt verblijden, daer in al ons heeren boet leyt.

 

Dat scrict met het oordel en vreese der hellen

 

Twelck oorsaeck van dees twist was; tging u aensicht stellen

 

Suyrlijck en stuyrlijck om sielen me te pijnigen.⁷⁴⁴

745

Gheeft dat, neemt dit, geen so medecijnigen

 

Boeck ter werlt voor u.

 

Conscienci

 

Sout my van herten bly maken?

 

Waen

 

Ja oock van alle pijn en smerte vry maken.

Hier geven sy haer een vergult boucxken die Fonteyn des Leevens ende nemen weder van haer tevangelie.

 

Conscienci

 

Tis seecker schoon van buyten.

 

Waen

 

Noch schoonder van binnen.

 

Ghy sulter niet dan troost, genaey en quijting vinnen.⁷⁴⁹

 

Landt zeede

750

Voorts op dat dees grol niet verversch met nieu schennisse,

 

Doet wel en geeft ons den spiegel van selfs kennisse

 

Met Waerheyts Licht, die douwe wonden vernuwen.

 

Om uwer ogen crancheyt moet ghy tlicht wat schuwen.

 

Conscienci

 

Men seyt dat een spiegel tgesicht is beradelijck.⁷⁵⁴

739 corosijf: een bijtend geneesmiddel.

744 stuyrlijck: nors.

749 quijting: vergeving.

754 beradelijck: behulpzaam

[p. 46]

 

Landt zeede

755

Neen alle claerheyt is seer ogen schadelijck.

 

Conscienci, hier geeftse den spiegel over

 

Neemt dan, daer isse.

 

Landt zeede

 

Nu doedy hem danckelijck.⁷⁵⁶

 

Maer wildy hem ionstich zijn en seer ontfanckelijck,

 

So versacht u strengheyt wat, ghy crijcht al u wensce.

 

Lastert hem so niet, elc prijst hem voor een goet mensche.

 

Conscienci

760

Ic en mach mijn oordel om niemant buygen.

 

Seytmen niet: conscienci strect duysent getuygen?

 

Wie gelooft hy doch bet van hem self dan hem selven?

 

Landt zeede

 

Dat spreecwoort moechdy op u also niet welven.⁷⁶³

 

t Meynt een conscienci gesont met clare oogen.⁷⁶⁴

765

Maer ghy wert dicwils door schijn int oordel bedroogen.

 

Ooc sydy partij. Wie is wijs in eygen saken?

 

En die hem prijst ist volc, loofwaerdich van spraken.

 

Ghy vliet veel te scherp, ten mach hier niet al perfect zijn.

 

Conscienci

 

Nochtans beveeltet ons Christus daer hy sprect fijn:

770

Weest volmaect als mijn hemelsche vader is.^768-70

 

Landt zeede

 

Daer is geen so volmaect als die Godtlijc ader is,

 

Dus blijct dat onmogelijck.

 

Conscienci

 

Waer toe ist dan geboden?

 

Landt zeede

 

Op dat gebrecx kennis ons goetduncken sou doden.⁷⁷³

 

Hier op zijn sware wetten, boven cracht en sinnen.

756 nu doedy hem danckelijck: nu doe je hem een plezier.

763 welven: toepassen.

764 t Meynt: het spreekwoord bedoelt.

768-70 Matth. 5:48. Zie Becker: Ned. Arch. v. Kerkg. XIX (1926) 59-84.

773 opdat de kennis van ons onvermogen ons zal behoeden voor een te hoge dunk van onze krachten.

[p. 47]

 

Conscienci

775

Wat wet houdt ghy die swaerste?

 

Landt zeede

 

Den vyant te minnen.

 

Dit valt lastich en boven alle wetten zuyre.

 

Conscienci

 

Men vint niet lichter noch soeter voor die natuyre.

 

Die haet bedroeft, maer lieft vrijt van alle gequelle.

 

Die hoochte noch diepte, doot, duvel noch helle⁷⁷⁹

780

Mocht scheyden van Paulo diet al in Christo vermochte.

 

Landt zeede

 

Waerom sprac hy dan (daer hem zijn crancheyt toe brochte):

 

Ken doe tgoet niet, dat ic wil, maer tquaet dat ic hate?

 

Comt dit niet ons alder crancheyt te bate?

 

Mocht dit sulc vercoren vat niet, wat mogen wy doch?^782-4784

785

O conscienci weest niet te wijs, hoort my noch.

 

Al zijnse afgeweecken, niemant wert bevonden⁷⁸⁶

 

Die recht doet ende niet en leeft in sonden.

 

Laet u niet verleyden doort vernuft oncondich.

 

Conscienci

 

Laten wy nochtans niet af door leetwesen grondich,⁷⁸⁹

790

Wy werden verdoemt in ons vermetele stoutheyt.

 

Landt zeede

 

Dat sal hy wel doen in die vergetele outheyt,⁷⁹¹

 

Als zijn lusten (hem niet vergeefs verleent) verdwijnen.

 

Dan sal hy doechdelijck connen leven sonder pijnen.

 

Conscienci

 

Maer of hy (dat veel geboert) inde ioecht ginc sterven?

 

Landt zeede

795

So can een hertige sucht genade verwerven.

 

Christus en is voor die gesonden niet gestorven,⁷⁹⁶

779 Rom. 8:39.

782-4 Rom. 7:24; Ps. 14:3.

784 vercoren vat: Hand. 9:15.

786 bevonden: gevonden.

789 Laten...... af: als we niet door oprecht berouw aflaten (van de zonde).

791 die vergetele outheyt: de vergeetachtige ouderdom.

796 Matth. 9:12; Mark. 2:17; Luk. 5:31.

[p. 48]

 

Maer voor den sondaren, door misdaet bedorven.

 

Boven al Godes wercken heeft zijn genade deere.

 

Hy wil tsondaers doot niet, maer dat hy leef en keere.⁷⁹⁹

800

Dit is anden moorder ende anderen gebleeken.

 

Maer wat sonden heeft u man doch of wat gebreeken?

 

Hy moort niet, hoereert niet, is kijver noch vechter,

 

Hy woeckert noch bedriecht niet, tis pleiter noch rechter,

 

Maer leeft eerlijc vant goetgen, dat hem Godt verleent heeft.

 

Conscienci

805

t Schijnt seecker so.

 

Landt zeede

 

Dit ist dat hy altijt gemeent heeft.

 

Dies u onrecht straffen geen boet in hem mocht wercken.

 

Maer wildy dees dingen claer als die zonne mercken,

 

Siet in dees doncker spiegel reyn van alle vlecken.

 

Dees ist gesicht nut om vuylheyt daer wt te trecken,

810

Die u dander vergaert heeft door tooning van een schalc.⁸¹⁰

 

Dees doet u (in eens anders sonden) sien als een valck

 

In u eygen als een mol, daer ghy te scherp in saecht,

 

Waer door ghy ooc so troerich van hem waert geiaecht.

 

Ghy waende anderen so doechtlijc als sy schijnen.

815

In hem (een sant by dander) const ghy niet goets vijnen.⁸¹⁵

 

Daer door ghy so luttel van hem mocht verdragen.

 

Dit sal u sacht doen rusten in gemeene plagen.

 

Waen, die siet vast inden spiegel

 

Hoe schyelick verandert dat aensicht eerst vol rouwen,

 

So lieflick, behaechlick en soet int aenschouwen!

820

Nu suldy u man niet dan vroechde gewagen.

 

Dats een spiegel die cracht heeft.

 

Conscienci

 

Dats waer, by gants dagen.⁸²¹

 

Mijn hert hem verblijde en in lusten verhoechde,⁸²²

 

Terstont als ich sach mijn grote eygen doechde.

 

Dander toonde my niet dan sondt grouwel en laster.

799 Ezech. 18:32; keere: zich bekere.

810 schalc: deugniet.

815 by dander: bij de andere vergeleken.

821 gants: verbastering van God.

822 hem: zich.

[p. 49]

 

Landt zeede

825

U gelaet toont dat.

 

Conscienci

 

Mijn aensicht schijnt albaster.

 

Ick ben (dat ick niet en wist) die schoonst van mijn maghen.

 

Wat naem heeft doch die spiegel?

 

Landt zeede

 

Eygen Behagen.

 

Conscienci

 

Dats wel een ander dan daer ick so leelick in scheen.

 

Waen comt dees onderscheyt?

 

Waen schijns zoon

 

Dat sal ick best verbreen.⁸²⁹

830

U ander kaerse gaf alsulcken claerheyt,

 

Datse niet alleen van buyten toonde waerheyt,

 

Maer oock tmerch inde pijpen, tbloet int herts verwermen,

 

Longe en Lever, ia ooc den dreck inde darmen

 

Inde spiegel dee sien met claerheyt bewijsselijck.

835

Dit most u mishagen door vuylheyt afgrijselick.

 

Maer dees kaerse, die de duyster loogen is

 

En door haer donckerheyt gesont voor u oogen is

 

Toont niet dan u schoonheyt, so ghy van buyten schijnt

 

So reyn, so net, datmen nerghens schoonder bruyt en vijnt.

840

Tcomt meest doort licht, die spiegel geeft ooc verandering.

 

Landt zeede

 

Vrou adieu, ick streck tot u man mijn wandering

 

Om hem te verblijen. Ic weet zijn verlangen wel.

 

Ghy weet niet hoe vrolijc hy u ontfangen sel.

 

Grondeert so diep niet, men hoort recht en slecht te leven.⁸⁴⁴

 

Conscienci

845

⁺Nu begin ic mijns mans gramschap eerst recht te geven.

 

Ic verdoemde hem, die doort geloof rechtvaerdich was.⁸⁴⁶

 

Ic lasterde hem, als hy prijsens waerdich was.

829 Waen: vanwaar; verbreen: verbreiden, uitleggen.

844 grondeert so diep niet: vat alles niet zo ernstig op; recht en slecht: zoals het valt.

+ Sy siet inden Spiegel.

846 door geloof rechtvaerdich: één der leerstellingen van Luther, gemeengoed van al wat hervormd was in die dagen (sola fide - Rom. 1:17). (Zie: Comedie vanden Blinde voor Jericho).

[p. 50]

 

Maer nu wil ic hem met een doechtlicken prijs prijsen.

 

Des sal zijn ionst weer als een ioechtlijcke rijs rijsen.

850

Maer in dees roc laet ic als een Cappelaen licht.⁸⁵⁰

 

Sy is veel te slecht by dit suverlijcke aensicht.

 

Crijcht my doch een schoonder, dees sou mijn man een cruys zijn.

 

Waen schijns zoon

 

⁺Dats een wijf, nu salder eens lust en rust int huys zijn.⁸⁵³

 

Way so, nu soecty doch u man te gelieven.

855

Ic heb niet alleen een schoon cleedt u te gerieven,

 

Maer ooc nieuwe schoen, dees dwingen so ic letten can.⁸⁵⁶

 

Conscienci

 

Ja so seer dat ick nau een voet versetten can.

 

Hoe wist ghijt?

 

Waen schijns zoon

 

Ic soec doorsaeck wt twist te verdrijven

 

Op dat ghy by u man in vreeden mocht blijven.

860

⁺Wat dunckt u van die rock? Is sy van fijne zijde?

 

Conscienci

 

Tgesichts schoonheyt verhoecht en maect my blijde.⁸⁶¹

 

Trectse my doch aen.

 

Waen schijns zoon

 

Doet die eerst wt met spoedicheyt.

 

Conscienci

 

Neemt daer.

 

Waen schijns zoon

 

Dits die verachte rock van ootmoedicheyt,

 

Daer door u man u misprees, so hy dic vermaent heyt.

865

Neemt daer ist heerlijck cleedt van doechts verwaentheyt.

 

Scict die wat, nu spiegelt u eens daer inne.

 

Conscienci siet inden Spiegel hoe hare die rock staet, ende seyt:

 

⁺Nu sal ick behagen, ick schijn een Coninginne.

 

Dats een fray cleet.

850 laet ic als een Capellaen licht: zie ik er te eenvoudig uit (als een onbeduidende kapelaan).

+ Hier sietse weer inden Spiegel.

853 Dats een wijf: nu ben je een flinke vrouw.

856 dwingen: knellen; letten: opmerken.

+ Den roc toonende

861 verhoecht: verheugt.

+ Hi geeft haer den nieuwen Rock en helpse haer an

[p. 51]

 

Waen schijns zoon

 

Trect nu die schoen wt, anders mist ghy.⁸⁶⁸

 

Het zijn die Enge lijdtsame voetstappen Christi,

870

Vercrompen verstijft daerment t volc in moeten stoppen.

 

Daer zijn ruymer.

 

Conscienci trect douwe wt ende dees schoone aendoende

 

⁺Siet hoe dees aen mijn voeten sloppen

 

So mackelic en licht, of ic op een pluyme tradt

 

Van fijn fluweel, hoe heeten sy?

 

Waen schijns zoon

 

Het ruyme padt.

 

T zijn gemeen schoenen, dander zijn nau en scharpe.

 

Conscienci

875

Ick heb nieuwe, mijn oude schoen ic verwerpe.

 

⁺Hoe schoon ben ick! Nu ist recht, dat ic bemindt werde.

 

Maar waen, tgesicht verduystert, my dunct ic blindt werde.

 

Waen schijns zoon

 

T is geen noot; die vuylheyt, die in doogen is vergaert

 

En u dus lanc inwendelic heeft beswaert

880

Doort gesicht int licht der waerheyt, ruymt nu den scuyte.

 

Conscienci

 

Brant dat snoode kaersken noch, so blaest het ras wte.

 

My gruwelt, nu ick dus veel weet, dat icx hoor noemen.⁸⁸²

 

t Soect niet dan mijn beschamen en mijn mans verdoemen.

 

Daer is nu niet dat ic meer dan waerheyt mach vreesen.

885

Toondet my weer mijn innerlijcke vuyl mispreesen,

 

Al mijn spillen vielen tseffens inder asschen.⁸⁸⁶

 

Waen schijns zoon

 

⁺Men macht niet wel wt blasen, noch met water wt plasschen,

 

Maer ic salder een cooren maet over stelpen⁸⁸⁸

 

Om u emmers tot verseeckerheyt te helpen.⁸⁸⁹

890

Verbint u met dees doeck van smeeckelijcke woorden

 

Der pluymstrijckers vol onbreeckelijcke coorden

868 V.d. Laan heeft, m.i. terecht, dit schoon veranderd in die schoen.

+ Biet haer een paer fluwelen schoenen

+ Siende inden spieghel

882 hoor. D: hoer.

886 alles zou aanstonds weer mislukken.

+ Hy haelt een doec voort

888 het beeld van de cooren maet uit Matth. 5:15, 16; Marc. 4:21; Luk. 11:33.

889 emmers: steeds.

[p. 52]

 

Van onachtsaemheyt ws selfs, so sidy wel bewaert.

 

Of u schoon ergens een glants der waerheyt openbaert,

 

t Quetst u niet, siet, hoe wy tot u welvaert haesten

895

Om u claer te doen sien int gebrec ws naesten.

 

⁺Comt laet my dees doeck wel vast voor u oogen breyden.

 

Conscienci

 

Hoe sal ick den wech vinden?

 

Waen schijns zoon

 

Ick sal u wel leyden.

 

⁺Leendt op die stoc, sondigen op Gods barmherticheyt.

 

Tis tstoensel van die willich in sonden smertich leyt.

900

Geeft my die hant, volcht, ic sal u by u man bringen.

 

Conscienci

 

⁺Die stoc stut seer en doet my dapper an springen.

 

Nu voele ic rust, eerst maecte my mijn fantasy moe.

 

Waen schijns zoon

 

Ghy sult snevelen noch vallen dus treet nu vry toe,⁹⁰³

 

So lang ick u ley en ghy dees stoc niet laet sincken.

905

Maer hou, tschijnt ghy over beyde zij en gaet hincken.

 

Terstont gingdy recht, hoe comt dit[.] ken cans niet bevroen.

 

Conscienci

 

Tis noch vande verlaten harde quetsende schoen,

 

Die my so dwonghen dat ic nau voort cost treeden.

 

Men verwerpt lichter douwe schoen dan douwe zeeden.

Pausa [6]

 

Landt zeede

910

Dats listich gherockent.⁹¹⁰

 

Waen schijns zoon

 

Maar tis noch niet gesponnen.

 

Landt zeede

 

Wat wy broeken, sy schockent.⁹¹¹

+ Hier binnen sy den doec

+ Hy geeft haer een stoc inde hant

+ Hy neemt haer hant

903 snevelen: struikelen.

910 gherockent: op het spinrokken gezet.

911 schocken: naar binnen werken.

[p. 53]

 

Waen schijns zoon

 

t Schijnt hun al gewonnen.

 

Landt zeede

 

Tis eerst nu wel begonnen na ons behagen.

 

Waen schijns zoon

 

Maer teynd sal met hem die lasten noch lastich dragen

 

En hem truerich doen knagen door onsen bestiere.

 

Landt zeede

915

Dats ooren aen nayen op looftuyters maniere.

 

Water en vyere connen wy fijn tsamen mingen.

 

Tscheen men den fransoys eer tot Parijs mochte dwingen,⁹¹⁷

 

Dan dit oorloch geringen te slechten met liste.⁹¹⁸

 

Waen schijns zoon

 

Wy zijn oorsaeck ende maken vree voor twiste,

920

Daerment ondoenlijck giste, maer sy duyrt selden.

 

Landt zeede

 

Och broerken, ons heer sal dees vree noch so ontgelden,⁹²¹

 

Als sy in eewich schelden troerich verkeeren sal.

 

Waen schijns zoon

 

In dees vree was die Propheet bang, so hy leeren sal.⁹²³

 

Wantse hem noch wt sweeren sal tot etter en bloet.

925

Om dees vree te stooren sant Christus int gemoet.⁹²⁵

 

Landt zeede

 

Dats veranderinghe, hoe soet heeft sy waerheydts geest versaect?

 

Ick sie: men heeft haest van een wolf een quaedt beest ghemaeckt.

 

Een anders caf wert meest gelaect, in haer geen balc.⁹²⁸

 

Waen schijns zoon

 

Sy behaecht haer selfs te wel, haer uil dunct haer een valck.

930

Sy is binnen een schalck en cant buyten verschoonen.

 

Landt zeede

 

Sy schelde, nu prijstse; sy strafte, sy wil loonen,

 

Sy const niet dan waerheyt toonen, nu soectse loogen.

917 toespeling op de oorlogen tussen Karel V en Frans I.

918 geringen: spoedig.

921 ons heer: Rijckeman; ontgelden: er voor boeten.

923 C. denkt vermoedelijk aan Jesaja 48:22 en 57:21.

925 na Christus te lezen: Conscienci.

928 Matth. 7:3-5; Luk. 6:41, 42. het kaf in eens anders oog.

[p. 54]

 

Waen schijns zoon

 

Sy minde tlicht, maer na dat wyse bedrogen,

 

Heeft zijt (als haer doot) gevlogen, zijn dit niet kueren?

 

Landt zeede

935

Nu prijstse haer self, want sy heeft quade gebueren.

 

Sy sal lof noch besuyren met schantlijc versmaden.

 

Waen schijns zoon

 

Goet zijnde scheen sy by haer oogen vol quaden,⁹³⁷

 

Maer vol misdaden schijnt sy die best vande landen.

 

Landt zeede

 

Die hem self te veel behaecht, mishaecht elc met schanden.

940

Sy scheen cloeck van verstande, al liet zijt haest glijen.

 

Waen schijns zoon

 

Dat quam door nigromanti en toverijen,⁹⁴¹

 

Daer af wy nu ten tijen weten die practijcken.⁹⁴²

 

Zoraster, Malegijs, Medea en haers gelijcken⁹⁴³

 

Moeten ons wijcken, hoe groot mens te houwen plach.

 

Landt zeede

945

Siet wat die spiegel van eigen behach brouwen mach.

 

Doe men haer daer in schouwen sach, verkeerde tghelaet.

 

Hoe stackse haer tuyten op!⁹⁴⁷

 

Waen schijns zoon

 

Haer stront scheen Musculiaet.

 

Hoe salse desperaet dooren noch laten hangen!

 

Landt zeede

 

Hoe bly stont haer aensicht!

 

Waen schijns zoon

 

Hoe swaer salt noch verstrangen⁹⁴⁹

950

Als die droeve wangen troostloose tranen zweeten!

937 by haer oogen: in eigen ogen.

941 nigromanti: zwarte kunst.

942 weten. D: waten.

943 Zoraster: Zarathustra; in de Avesta komen zijn wonderen voor.
Malegys: de tovenaar uit het volksboek: Die schone Historie van Malegijs. Luc. Debaene dateert dit volksboek op 1554. Misschien kende C. het originele verhaal.
Medea: tovenares, bondgenote der Argonauten.

947 tuyten: vlechten; Musculiaet: muscus.

949 verstrangen: verstrakken.

[p. 55]

 

Landt zeede

 

Hoe soet scheen die ruymte!

 

Waen schijns zoon

 

Hoe suyr valt engheyts weeten

 

Daer sy wert gesmeeten met doodtlicke stricken!

 

Landt zeede

 

Hoe troostich was genay.

 

Waen schijns zoon

 

Hoe sal wraeck noch verschricken

 

Als sy doort streng kicken sal sincken ter hellen,⁹⁵⁴

955

Daer gheen barmherticheydt plaets heeft, maer eewich quellen!

 

Landt zeede

 

Dats daer, nu ant vertellen vant minlijc versamen.

 

Saechdy hoe minlijc sy sich in darmen namen?

 

Waen schijns zoon

 

Ic most my schamen, twas niet dan cussen en sabben.

 

Landt zeede

 

Ic dacht: ghy lect nu voor, achter suldy crabben

960

En noch diepe slabben in zijn huyt snijen.⁹⁶⁰

 

Nu schijndy vrolijc, maer ghy sult het schier wt lyen.⁹⁶¹

 

Waen schijns zoon

 

Hoe cost die bruyt vrijen, saechdy haer oochkens pincken?

 

Haer tockelen, haer spelen, haer boerden, haer wincken?

 

t Schijnt datse nu drincken wt hemelsche schalen.

 

Landt zeede

965

Maer sy sullen int eynde den pijper betalen,⁹⁶⁵

 

Als hun den doodt doet dalen inde helsche gront.

 

Waen schijns zoon

 

Met doodt en helle maken sy nu een verbont.

954 kicken. D: kincken.

960 slabben: slagen.

961 schier wt lyen: spoedig tot het einde toe lijden.

965 den pijper betalen: de last dragen.

[p. 56]

 

Men sal hier terstont des brulofts weereys bereyen.⁹⁶⁸

 

Ghy sult backen, ic brouwen en onder ons beyen

970

Haer geeven int scheyen lanc verdriet voor cort behach.

 

Voor een cleyn vroecht een oneyntlijc geclach.

 

Voor een vrolijcken avont menigen droeven dach.

Pausa [7] Landt zeede heeft een groote Mande daer silveren schalen en Servetten in zijn. Waen heft een cleyn recht Tafelken of buffet.

 

Landt zeede

 

Waer seytse sal men decken?

 

Waen schijns zoon

 

In de groote sale,

 

Daermen meest eedt.

 

Landt zeede

 

Die heet misbruyc en is te male⁹⁷⁴

975

Bequaem tot schennis boven ander plaetsen verkeert.

 

Want daer wert het pont onnuttelijc verteert.⁹⁷⁶

 

Stelt ghy dat pomposige buffet hier needer.

 

Ick salt bereyden, so decken wy te gereeder.

 

Loopt, haelt hier die tafel met twe gemack stoelen.

980

Brengt oock water om den wijn in te vercoelen.

 

Daer staen croesen, hier zijn cristallen vyoelen,⁹⁸¹

 

Die moet ic (alst water compt) ververschen met spoelen.

 

Drinckt hy deser kelc veel, hem naeckt geclach vlus

 

Siet hoe net pareerick touter van sinte bachus!⁹⁸⁴

 

Waen schijns zoon

985

Daer staet die onmatige tafel van gulsicheyt,

 

Daer door hy dickmael zadt, in sonden schuldich, leyt,

 

By dage slapen walgende vol en onlustich.

 

Sy quetst die gesontheit, plompt het verstant onrustich

 

En doodt die siele.

968 des brulofts weereys: nabruiloft; eischen = uitnodigen, dus: tegen-uitnodiging. m.i. de bruiloft wordt overgedaan.

974 te male: zeer.

976 Luk. 19:13 vlgg.

981 vyoelen: flessen.

984 pareer: versier; touter: het altaar.

[p. 57]

 

Landt zeede

 

Ick bedeckse met veel mogen

990

Dat verslint grote brocken en swelcht diepe toogen.

 

Diens moech groot is, eet en drinct na zijns buycx mate.⁹⁹¹

 

Waen schijns zoon

 

Siet daer Servieten van groot schijnende state.

 

Dees doen den rijckeman meer vande mont veegen

 

Dan darmen daer inne te steecken pleegen.

995

En dat al sonder smet van sondige vetticheyt.

 

Landt zeede

 

Hier by dient dat crachtelose zout van onbescheydt,⁹⁹⁶

 

Daer door alle creatuyren den mensche slincken,⁹⁹⁷

 

En zijn hem geen voetsel, maer venijn om te crincken,

 

Gheen lust maer last.

 

Waen schijns zoon

 

Ick legge Tellers van oneensaemheyt,⁹⁹⁹

1000

Door mijn en dijn, een vyant van gemeensaemheyt.

 

Dees scheyden gemeen spijs elcx in zijn eygen deele.

 

Landt zeede

 

Kendi dat broot? Tis van logenachtich meele,

 

Op waens acker geteelt, dat der sonden voetsel heet.

 

Overvloet

 

Ou gesellen, is des maechs versoetzel gereet?

1005

Of worptmen een praetgen na doude wijse?¹⁰⁰⁵

 

Landt zeede

 

Die tafel is bereyt, maer hier is noch geen spijse.

 

Waen schijns zoon

 

Daer na elc van ons als geylheyts verwecker beyt.

 

Overvloet

 

Loopt haelt dan daer binnen die spijse van leckerheijt

 

Die Socrates vervloeckt om dat sy satte penschen

1010

Lust maeckt en vollen maech na eeten doet wenschen

991 moech: meug, lust.

996 onbescheydt: overmoed.

997 slincken: vermageren.

999 Tellers: borden; oneensaemheyt: tweedracht.

1005 of praten jullie weer zoals gewoonlijk.

[p. 58]

 

En op datse haer begeert te zuyrlijcker blusten,

 

Bezorch ic slaven van onnatuerlijcker lusten,

 

Miredick, Lamoenen, cappers voor mijn iongeren,¹⁰¹³

 

Die sonder honger hongerich doen hongeren:

1015

Dus coop ic dier, daer die armen om niet een iet heeft,¹⁰¹⁵

 

Want arbeydt en zelden eeten goet appetijt gheeft.

 

Landt zeede

 

Daer staet die spijs, tis darchste na mijn wetenheyt.

 

Overvloet

 

Gaet, haelt het soete wijnken van vergetenheyt,

 

Twelc God, den naesten en hem selfs doet vergeten,

1020

Ghenaemt onzeeckerheydt, om tegen u wane

 

Als hijt alderminst denct, te ruymen die bane.

 

Schut het cussen wel sacht van quade toeverlaet.

 

So lust hem niet op.¹⁰²³

 

Waen schijns zoon

 

Hy zadt noyt in droever staet

 

Al dunct het hem nu vroechd en tshertsen blijheyt.¹⁰²⁴

 

Overvloet

1025

Stelt ghy conscienci die stoel van valsche vryheyt,

 

Met het cussen in verwerringe geduldicheyt.

 

Brengdijt lampet.¹⁰²⁷

 

Landt zeede

 

Vol water van lijfs zorchvuldicheyt

 

Om haerder sielen sorge fijn af te loogen.¹⁰²⁸

 

Waen schijns zoon

 

Dits der weelden doeck om sorge nat af te droogen.

1030

Nu gebrecter niet, dat der ick my vermeten.¹⁰³⁰

1013 Miredik: peperwortel als toespijs of in saus; Lamoenen: citroenen; cappers: bloemknoppen van de heester Capparis spinosa, die, in pekel of azijn gelegd, dienen tot het bereiden van prikkelende sausen.

1015 een iet: hier dus honger. D: wt.

1023 so lust hem niet op (te staan).

1024 vroechd en. D: vroechden.

1027 lampet: schenkkan.

1028 afloogen: afwassen met loog.

1030 der: durf.

[p. 59]

 

Overvloet

 

Gaet, segt ons heer (alst hem belieft) dat hy coom eten.

Pausa [8] Rijckeman, Conscientie, Overvloet, Lazarus.

 

Rijckeman

 

Hoe wert ghy so bleyc lief? Wat ist? Sidt ghy te hooge?

 

Men sal u een stoofken reycken

 

Conscienci

 

Neen by gedooge.¹⁰³³

 

Ic sit wel, maer die lucht deser spijsen benaut my.

1035

Oock ben ick te dicht gegordt, dies ic schier verflaut sy.

 

Mijn hert leyt geperst, ic bevoel my seer swackelick

 

In dese rock.

 

Rijckeman

 

Sy is nochtans heel gemackelijck.

 

Maer u coers, twelck die wet is, dwingt u wredelijck,

 

Noch meer het wollen hemt, u natuere redelijck.

1040

Comt, laetse my op ternen met dit scherpe messe¹⁰⁴⁰

 

Van ongetemde lust, hoe ist nu, princesse?

 

Helpt dat niet? Segt kind, salt nu ruymer weesen?

 

Conscienci

 

Ay nu ben ick geholpen en heel genesen.

 

Brenget my doch eens om thert wat te verfroyen.¹⁰⁴⁴

 

Rijckeman

1045

Schenct overvloet, vanden wijn (om eens te poyen),¹⁰⁴⁵

 

Die waen gesneden heeft vander roeckelose ranck.

 

Overvloet

 

Daer is malesnasi dalder eedelste dranck¹⁰⁴⁷

 

Die druc veriagende, blijschap doet ontfouwen.

1033 by gedooge: met uw verlof.

1040 opternen: lostornen.

1044 Brenget my doch eens: drink mij eens toe. Het gebeurt in 1049 en wordt beantwoord in 1050 (triolet!).

1045 poyen: drinken (sterke drank).

1047 malesnasi: malvezij, zoete wijn.

[p. 60]

 

Rijckeman

 

Ick brengt mijn vroecht, mijn siel verhoecht door u aenschouwen.

 

Conscienci

1050

Ick wachts van herten, al sout my smerten van binnen.

 

Rijckeman

 

U ruste geeft my luste boven ander vrouwen.

 

Ick brengt mijn vruecht, mijn siel verhoecht door u aenschouwen.

 

U behagen vrijt van clagen ende alle rouwen.

 

Conscienci

 

U goeden raet verdrijft het quaet wt mijnen sinne.

 

Rijckeman

1055

Ick brengt, mijn vruecht, mijn siel verhoecht door u aenschouwen

 

Conscienci

 

Ick wachts van herten, al sout mi smerten van binnen.

 

Lazarus voortcomende

 

Ay ay, bermhertighe Godt helpt my wt minnen.

 

Behoeftich vol twijfels [en] weet ick wat beginnen.

 

Die hunger scherp wil my tot het bedelen raden,

1060

Schaemte weygert met die swacheyt mijnder vinnen.¹⁰⁶⁰

 

Moet mijn outheyt den cost noch metten brootsac winnen

 

Met gecrompen leeden tot hongers verzaden?

 

O voeten, tes onrecht, dat ick u gae beladen,

 

Daer u voetsel ontbrect, och, mocht ick my doodt vloecken.

1065

Maer hael ic niet men brengt niet, wie staet my in staden?¹⁰⁶⁵

 

Ic moet my boven cracht in mijn wederstoot cloecken.¹⁰⁶⁶

 

Honger is een scherp swaert, haer noodt doet my broot soecken.

 

Sal ic dan naect met schaemt broot soecken om te leeven?

 

Sal ick by daech bidden, die heymelic plach te geeven?¹⁰⁶⁹

1070

Sal ick mijn eer suyrlijc om een stuc broots vercopen?

 

Die franssen hebben tgoet, wert nu scaemt wt gedreven,¹⁰⁷¹

 

Waer toe leef ic? Die doot waer my lichter taencleven

 

Dan cruypende te volgen daer potboeven loopen.¹⁰⁷³

1060 Schaamte en de zwakheid van mijn leden beletten mij te bedelen.

1065 wie staet my in staden?: wie helpt mij?

1066 wederstoot: tegenspoed.

1069 by daech: in het openbaar.

1071 toespeling op de oorlogen met Frankrijk?

1073 potboeven: landlopers.

[p. 61]

 

Mijn leven is pijnlijcker dan tdootlick noopen.

1075

Best sterf ick, so ist weygeren geen verlooren smert.

 

Wat seg ick? Sterven? Hoedt my heer, ghy zijt mijn hoopen.

 

Dees verandering valt zwaer, hoedt u vercooren hert.¹⁰⁷⁷

 

Och, tes waer bidden, dat wt geven gebooren wert.

 

Ick had een wijf, die my minde, kindren, die my eerden,

1080

Boden tot mijn dienst, meer gelts dan wy verteerden.

 

Tis al wech, ick wert veracht en beroyt verlaten.

 

Dees qua dagen bedocht ick eer die goey verkeerden.¹⁰⁸²

 

Weeldich zijnde deelde ick darmen, eer zijt begeerden.

 

Wie comt nu mijn armoey wt medogen te baten?

1085

Elck can vant evangelisch, vant evangeli praten,

 

Maer lieft vercout, eigen baet brant in woecker vierich.

 

Eertijts was tgoet cleyn, miltheyt groot, want in clein staten¹⁰⁸⁷

 

Leefde tvolc slecht en gaf den armen goedertieren.¹⁰⁸⁸

 

Nu maect plompen overvloet ooc milden gierich.

1090

Elc aest me[e], so gulsich, of hy terstont sou sterven.

 

Elck timmert so costelijc of hijt eewich sou erven.

 

Dit doet doncost hooch boven dincomsten wassen.

 

Elck teert na zijn grooter, soect meer gelts te verwerven,

 

Al wertmen licht rijck door overvloet te derven.

1095

Niemant mindert staet, twil al proncken en brassen.

 

Costmen nu als voormaels teer na eer wel passen,¹⁰⁹⁶

 

Rijckdom sou overvloyen, armoey niet ontbreken.¹⁰⁹⁷

 

Vol spijs zijn die koockens, vol Cleeren die cassen,

 

Diemen niet behoeft om by meerder zijn geleecken.¹⁰⁹⁹

1100

Wy lijden gebreck en dorren by volle beecken.¹¹⁰⁰

 

Oock wert noch het luttel geven vanden rijcken

 

Qualijck besteet, die potboeven gaen meest strijcken

 

Met die vetste soppen, dies vasten rechte armen.

 

Diet minst behoeft crijcht meest door lose practijcken.

1105

Can dan yemant haer schalckheyt te recht door kijcken,

 

Die gheeft min, die goede boetent met lege darmen.

 

Het stercke loeye schuymsel can so claechlijc karmen

1077 woordspeling op Coornhert.

1082 vóór de goede dagen eindigden, dacht ik al aan deze kwade tijd.

1087 in clein staten: met geringe middelen.

1088 slecht: eenvoudig.

1096 teer: tering, vertering. V.d. Laan heeft teer na neer.

1097 niet, niets.

1099 om by meerder zijn geleecken: (dan) om vergeleken te worden met rijkeren.

1100 dorren: verdrogen.

[p. 62]

 

Als een ellendich mensch, die dalder ongesonst is.

 

Wie weet nu die behoeftigen wel tontfarmen

1110

Twelck heylicht, soot een ader van Godtlicke ionst is?

 

Ach, wie vintmen, die meester in miltheyts const is?

 

Doverheyts slapheyt laet ooc veel droncken snuyten

 

Tot hinder van darmen inden zomer gaen kuyten,¹¹¹³

 

Als sy mogen winnen, dat hun swinters mocht voeden.

1115

Dan treft men tgebrec, men beedelt binnen en buyten

 

Met wijf en kint, tambacht valt licht voor dees cornuiten.¹¹¹⁶

 

Het loct soet an, dit doet veel beedelaers broeden.

 

Och dreefmen haer loeyheyt wt met wackere roeden,

 

Dat waer den recht schamelen geen cleyn vercoelinge.

1120

Sy wrochten daerse nu ten bedel sack spoeden¹¹²⁰

 

Nu lopter elck toe door des gemacx gevoelinge.

 

Dus maken veel verkens seer dunne spoelinge.

 

Dits dan der armen hinder, ooc een last den steeden,

 

Twelc veel lichter geholpen waer dan geleeden.

1125

Maer want sulcx doverheyt roert, laet ict hun bescicken.¹¹²⁵

 

Ach mijn cracht beswijct my, ken mach niet verder treeden

 

Dus sit ick hier neder, by rijcken ist best gebeeden.

 

Die mogent ontberen en geven grote sticken.

 

O vrunt geeft doch een stuc broots om tbitters knagen

1130

Te veriaghen

 

Wt mijnder hongeriger magen.

 

Godt salt loonen.

 

Goey lien, donschamele honger dwingt my te clagen.¹¹³³

 

Haer streng plaghen

1135

En mach ick niet langher verdragen.

 

Om deers verschonen¹¹³⁶

 

Gheeft doch, geeft my doch wat, of ic moet versagen.

 

Het vertraghen

 

Verswact my van daghe te dagen.

1140

O, had ick rau bonen,

 

Mijn honger waer haest door haer soetheyt verslagen.

 

O dit vraghen

 

Doodt my, geeft doch, tsal Godt behagen

1113 kuyten: bier drinken.

1116 tambacht: i.c. het bedelen.

1120 wrochten: zonder werken.

1125 Vgl. Well. IV. 11. 54 en de noot van Becker (bl. 282). Ook Treurspel 580 vlgg.

1133 onschamel: schaamteloos.

1136 om deers verschonen: om uw eer te verhogen.

[p. 63]

 

In des Hemels troonen.

1145

Daer sal hy, oft hem gedaen waer u miltheyt croonen.

 

Rijckeman

 

Wat let den boef met zijn rasen, wil hy hier woonen?

 

Godt help u.

 

Conscienci

 

Gheeft doch man, wilt den armen niet hoonen.

 

Die haer veracht, veracht doch Gode.

 

Rijckeman

 

Ick hoort roepen noode.

1150

Hy crijt of hy sinneloos en verwoet waer.¹¹⁵⁰

 

Conscienci

 

Beyt man, hoe sout ghy doen of u so te moet waer?

 

Ghy weet van geen gebreck, temt u grauwerije.

 

Hy roept wt honger.

 

Rijckeman

 

Ja wt rabbauwerye.¹¹⁵³

 

Godt help seg ick u, zwijcht en ruymt flucx mijn stoepen.

 

Conscienci

1155

Die toor voort geroep der armen stopt, sal ooc roepen

 

En niet verhoort werden, man ic moets u seggen.

 

Rijckeman

 

Hou ghy bedelaer, te vergeefs blijfdy hier leggen,

 

Al roept ghy tot dounsdach, ghy en sult niet crijgen.¹¹⁵⁸

 

Lazarus

 

Wert doch niet gram mijn heer, die honger mach niet swijgen.

1160

Mijn beenen zijn te zwac om gaen en teynden crachten.

 

Vroome Joncheer laet my van honger niet versmachten.

 

Gheeft my die honts gift, van u tafel die cruymen.

 

Rijckeman

 

Sterfdy, tsal onder den broot bidders ruymen.

 

Dees is beroeyt door speelen, hoeren en twijn vat

1165

Nu maent hy my so stout, recht of ick int zijn zat.¹¹⁶⁵

1150 verwoet: krankzinnig.

1153 rabbauwerye: schurkachtigheid.

1158 dounsdach: doemsdag, oordeelsdag.

1165 int zijn zat: mij zijn goed had toegeëigend.

[p. 64]

 

Packt u wech, of ick doe u met stocken rijsen,

 

Die u sterckheyt int rasch loopen sullen bewijsen.

 

Loopt achter dijck by gildebroers vande potten.¹¹⁶⁸

 

Lazarus

 

Och, heere Godt, hoe bitter valt het schamper spotten

1170

Van dees brootdruncken rijcken, den armen onschuldich.

 

Almachtige Godt maect my nu geduldich

 

Of doet my doch boven t vermogen niet tergen.

 

Conscienci

 

Ach hoe swaer is druc met bly gelaet te verbergen

 

En tbekende misdaet als doechde te prijsen.¹¹⁷⁴

1175

Wee my dees wreetheyt is mijnder sielen afgrijsen,¹¹⁷⁵

 

Ic voelse int bloet al siende by thert om wallen.¹¹⁷⁶

 

Die wasem doet heete tranen wt doogen vallen.

 

Man denct wat Christus sprac by zijn Jongeren:

 

Wee u ghy zatte rijcken, want ghy sult hongeren,

1180

Wee u die hier u troost hebt in contreyen,¹¹⁸⁰

 

Wee u die hier lacht, want namaels sult ghy schreyen.^1179-81

 

Och man hoe scherpen, hoe wreeden, hoe strengen rechter

 

Maect ghy u tegen toordel (ic segt u echter)¹¹⁸³

 

Door dees onbermherticheyt tegens u naesten.

 

Rijckeman

1185

Die dach alderliefste sietmen niet seer haesten.

 

Daer is noch lanck toe, Godt sal nog een wijle borgen.

 

Laet ons eens om drincken, wilt so ver niet sorgen.¹¹⁸⁷

 

Ick brengt u een droncxken, dees onlust te verdrijven.

 

Conscienci

 

Godt zegen u man.

 

Rijckeman

 

Wilt lief dus zeer niet kijven.

1190

Neemt daer, dat wijntgen moet ghy eens schoon wt lapen.¹¹⁹⁰

1168 gildebroers vande potten: potboeven, drinkebroers.

1174 tbekende misdaet: wat als zonde bekend is.

1175 wee. D: wie, ook 79, 80, 81.

1176 siende: ziedende; omwallen: koken.

1180 hier..... in contreyen: hier.

1179-81 Luk. 6:24 vlgg.

1183 echter: nogmaals.

1187 om drincken: brengen en wachten (1049-1050).

1190 wt lapen: uitdrinken.

[p. 65]

 

Ghy sulter (al laechdy in sonden) wel af slapen.

 

t Verdrijft alle druck en swaerheyt wt smenschen sinne

 

Conscienci

 

Danck hebt liefste, hoe zachtgens gaet dat wijntgen inne?

 

Het brengt in mijn memorie een duyster nevele.

1195

Ken weet mijn selfs naem nau, mijn dunct dat ic revele.¹¹⁹⁵

 

Dats waerlic stercken wijn, al mijn leedt verdrijftse.

 

Sy verhoecht het gemoet, ons beyden gerijftse

 

Met Blijschap, genoecht en volcomen ruste.

 

Man laet ons vrolijck zijn.

 

Rijckeman

 

Dats mijn hoochste luste,

1200

Want u genoecht maect my boven allen blijde.

 

Amy, hoe grijpt het mijn daer in mijn linckerzijde!

 

Wapen, sulcke steecken heb ik noyt bevonden.¹²⁰²

 

Overvloet, dect my tbedde gerustheyt in sonden.

 

Die steecken wassen, ick wert vol grillens en bevens.

1205

Och haest u, sent om mijn doctoor, den hoop des levens.

 

Wijf helpt my te bedde, laet my aen u leenen.

 

Mijn dunct ick zwindel, ick sta nau op mijn beenen.¹²⁰⁷

 

Ick ben benaut en slaperich, thooft wil terdael.¹²⁰⁸

 

Ancxtelijck ducht ick voor een coorts pestilentiael,

1210

So vreeslijck voel ick mijn herte bezwaren.

 

Conscienci

 

Sterfdy in deese staet man, waer meendy te vaeren?

 

Lacy ick sorge ghy comt int diepste der hellen.¹²¹²

 

Rijckeman

 

Ach wijf, wilt een gequelden aldus niet quellen.

 

Brengt my doch binnen en wilt my te rusten stellen.

 

Lazarus, wiens beenen die honden lecken.

1215

Wats daer an mijn beenen? t Zijn des rijcken honden.

 

Ay my tgevoelen dee my daer van scricken.

 

Sy lecken tbekende mesdaet, mijn open wonden.

1195 revele: raaskal.

1202 Wapen: O wee!

1207 zwindel: word draaierig.

1208 terdael: naar omlaag.

1212 int diepste der hellen: zie vs. 286.

[p. 66]

 

Snoy beesten, wat coomdy u by een arm man schicken?¹²¹⁸

 

Loopt byden rijcken, hun dient u panlicken.

1220

U tong verzacht buyten, maer binnen is die pijne.

 

Als aertsche troost faelt, is Godt die medecijne.

 

Mijn cracht slapt, tgesicht wert duyster by sonnenscijne.

 

Mijn adem vercort, den stem hoor ick flau te wesen.

 

Ick vrees den bitteren dranck van des doots venijne.

1225

Wat seg ick vrese, waerom sou ic sterven vreesen?

 

Die doot is den ellendigen teenich genesen,

 

Den weeldigen een gruwel en wellusts ontbeeren;

 

Sy is der droeven hoop en verlossing van zeeren.

 

Ick sie dat alle creatueren van my keeren.

1230

Wat swaricheyt ist die verlaters te verlaten?

 

Maer Lazare, ghy verliet den Heer der heeren,¹²³¹

 

Dus wijct Godt van u met zijn ondersaten,

 

Niet tijtlijc, maer eewich; naemt eynde, tsou u baten.

 

Ach eewelijc van Godt te zijn, geen troost te beyden

1235

Is vreeselijcke boven alle vreeselijcheyden.

 

Och dat is waer, ic heb my selfs van God gescheyden.

 

Maer daerom en sal zijn toorn niet eewich verstrangen.

 

Hy keert van niemant zijn armen, altijt onspreyden,¹²³⁸

 

Om tverlooren Kindt in zijn zoons doot te ontfangen.

1240

Zijn soetheyt verandert niet als der menschen gangen.

 

Die aertbodem vergaet met alle Creatuyren,

 

Maer Gods barmherticheyt sal eewich duyren.

 

So sal ooc zijn Justicij die tot geender uuren

 

Sterft. Dat ken ick, dat lijdick, och dats hart om hooren.¹²⁴⁴

1245

Christ ontschuldich, ick moet mijn misdaet besuyren.

 

Wee my, waer vlucht ic voor Gods rechtvaerdige tooren?

 

Comt doodt, Duyvel en hel, wilt my versmoren

 

Int diepste ws afgronts by die Satansche draken.

 

Quelt, pijnicht en plaecht my met rechtvardige wraken.

1250

Want ick (ey, snoode worm) heb dorven versaken¹²⁵⁰

 

En lasteren, o Heer, u Godtlijcke Maiesteijt.

 

Dit quaet valt boovent verdomen bitter om smaken

 

Want mijn daedt is valsch, u oordel is gerechticheyt.

1218 snoy: armzalig.

1231 der Heeren. D: den Heeren.

1238 altijt onspreyden: uitgespreid.

1244 lijd: beken.

1250 een worm: Ps. 22:7.

[p. 67]

 

Grypt mijn siel, rechtverdich rechter, ick ben bereyt.

1255

Verwerpt, doot en vervloect, soomen de boosen plecht,

 

Want ghy doet dan noch meer dan rechtverdich recht.

Een cleyn pausa [9]

 

O wonderlijcke mogentheyt, diet al tonder vecht,¹²⁵⁷

 

Hoe verborgen wandelt u wijsheyt in smenschen gront.

 

Doodende geeft ghijt tleven, tverdomen salicht u knecht,

1260

Niet straffen mindy, doort wonden maeckt ghy ghesont.

 

Als mijn boosheyt wroechde, vergaft u Godheyt ter stont.¹²⁶¹

 

Alst my al verliet, ia ic my selfs, stont hy my by.

 

U moet ick looven, o Godt, wie is so goet als ghy?

 

Ghy brengt inde troerige hel en maect weder vry.

1265

U genaey die staet den bedructen sondaren oopen.

 

Al worpty my inden afgront, noch soud ic my

 

Op u goetheyt verlaten en vast daer in hoopen.

 

Ick weet, dat mijn heylant leeft, tot hem wil ick loopen,¹²⁶⁸

 

Met dees oogen [sal] ic hem sien in shemels feest.

1270

O Heer, in uwen handen beveel ic mijnen geest¹²⁷⁰

Twee Enghelen diet Lichaem wech neemen

 

Deerste Enghel

 

Siet, hoe salich leeft hy die inden Here can sterven!¹²⁷¹

 

Tweede Enghel

 

Hoe dier is der heyligen doot in Gods behagen!¹²⁷²

 

d'Eerste Enghel

 

Dees sterft in armoey en sal trijcke leeven erven.

 

Tweede Enghel

 

Siet hoe salich leeft hy die inden heer can sterven.

 

d'Eerste Enghel

1275

Die veracht was sal eerlijck Gods glory verwerven.

1257 diet al tonder vecht: die alles overwint.

1261 wroechde: me aanklaagde.

1268 Job 19:25.

1270 Luk. 23:46.

1271 vgl. Openb. 14. 13.

1272 vgl. Ps. 116:15.

[p. 68]

 

Tweede Enghel

 

Versaetheyt voor honger, blijschap voor clagen.

 

d'Eerste Enghel

 

Siet hoe salich leeft die in den Here can sterven.

 

Hoe dier is des heyligen doot in Gods behagen!

 

Tweede Enghel

 

In Abrahams schoot gaen wy dees geloovige dragen.

Sy nemen tLichaem wech

Pausa [10]

 

Conscienci

1280

Verschrickt, verbaest, ancxtich, vol grouwelijck duchten

 

Moet ick versagen, beeven en rouwelijck suchten

 

Door mijns mans haestige siecten, ach tis die peste.

 

Die tijt van beteren gaet ontrouwelijc vluchten.

 

Mijn vermaninghe mocht hy voormaels nouwelijc luchten,

1285

Nu hoort hy schelden, wroegen en verdoemen int leste.

 

Twil noch al niet helpen, al doe ick mijn beste,

 

So schantlijc heeft hem waen en qua gewoont bedorven.¹²⁸⁷

 

Hem droomt niet dan hoe hy voortijts proncte en smetste.¹²⁸⁸

 

Dus seytmen te recht: so geleeft so gestorven.

1290

O, vrees des doodts, door u ist tgesicht weer verworven.

 

Nu ick liefste blint waer, oopent ghy mijn ooghen.¹²⁹¹

 

Eygen behagen hebdy an stucken gekorven

 

Daer door valsche waen my so leelick heeft bedrogen.

 

Wee mijns, nu gady dees vreeslicke spiegel togen

1295

Van selfs kennis, die maect my vertwijfelt van sinnen

 

Doort afgrijselijck aenschouwen mijns snootheyts verspoghen.¹²⁹⁶

 

In twijfel verwert en weet ick wat beginnen.

 

Vermaen van sonden can ick mijn man niet me winnen.

 

Hy is heel onversocht, ick vrees voor desperaetheyt.¹²⁹⁹

1300

Nu kent hy gheen ghenae, maer beeft voor thelsche verslinnen.

 

Rechtvaerdicheyt staet vast int gesicht van zijn quaedtheyt.¹³⁰¹

1287 Landt zeede wordt hier Qua Gewoont genoemd.

1288 smetsen: smullen.

1291 liefste: het liefst.

1296 verspoghen: verachtelijk.

1299 onversocht: onervaren (in het geloof, de heilsleer).

1301 Rechtvaerdicheyt: de straffende gerechtigheid.

[p. 69]

 

Ick strafte hem, flucx wou hy (als die na gheen raedt beydt)

 

Wt het bed (rust in sonden), tviel hem te bange.

 

Waen met Lantzee gaen strijcken, nu hi in die staet leyt

1305

En laten hem inden peeckel steeken met drange.¹³⁰⁵

 

Zijn vrunden schouwen die pest, elck vliet mette gange.

 

Overvloet wil tot zijn graf, maer vorder niet comen.

 

Niemant wil hem verzellen voor den rechter strange.

 

Ick moeter alleen me, och ick, met sorchlijc schromen

1310

Om door mijn mismaectheyt te wroegen en verdomen.¹³¹⁰

 

Dit eyschelijc gepeys stijft my tmerch inde pijpen.

 

Overvloet

 

Hier vrou, troost nu u man, wanhoop wil hem grijpen.

 

Hy siet dat hijer an moet en vreest Gods oordel.

 

Conscienci

 

Had hy oyt den droeven vertroest, twaer nu zijn voordeel.

1315

Nu soect hy an tvier vercoeling, aen troostloosen troost.

 

Naden neerlaech hulp, tis te laet, na tgemeen propoost¹³¹⁶

 

Die stal te sluyten alst paert al gestoolen is.

 

Overvloet

 

Begeeft ghy hem ooc die u alleen bevoolen is?

 

Sal hem zijn wijf tusschen twee stoelen in dasch laten?¹³¹⁹

 

Conscienci

1320

Mocht dat zijn, ic sou hem, so hy my dee, rasch laten;¹³²⁰

 

Dats om niet, dus ga ick noch oly int vier gieten.

 

Rijckeman

 

Ach wijf, elck wijckt my, saechdy hoese van hier schieten,

 

Dienaers, gesellen, magen, ia doutste vrienden?

 

Twijckt al van my, oock die my eerst getrouste dienden.

1325

O snelle verandering, mijn lachen is suchten nu.

 

Mijn vroecht is pijn, mijn soete hoop ancxtich duchten nu.

 

Ick moetet al laten dat my te verblijen plach.

 

Soudick ooc iuyst sterven? Wie weet, wat ionckheyt lijen mach?¹³²⁸

1305 inden peeckel: in de benauwdheid.

1310 wroegen: aanklagen.

1316 na tgemeen propoost: volgens de bekende zegswijze.

1319 tusschen twee stoelen in dasch: in de ellende (een oude strafoefening).

1320 laten: verlaten.

1328 lijen: doorstaan.

[p. 70]

 

Och, ic brande van hetten, doet my eens wijn drincken.

 

Overvloet

1330

Ick sal hem wanhoop, des levens venijn, schincken

 

Doort gevoel van siects gevoedt van overvloedicheyt.

 

Rijckeman

 

Wee my, tgenaeckt mijn hert, die doodt haest met spoedicheyt.

 

Ken machs niet harden, o wreede peste bloetgierich,

 

Waerom vermoordy mijn ioncheyt lustich en vierich

1335

En spaert grijsaerts, die met deen voet in zercken bestaen?¹³³⁵

 

Conscienci

 

Straft Godt niet man, laet Godt met zijn wercken begaen.

 

Beveelt hem Lijf en siel, wildy niet stronckelen.¹³³⁷

 

Rijckeman

 

Dees buylen, bladders en blau Carbonckelen

 

Doen mijn hert meer verschricken en afgrijsen

1340

Dant oyt door gesteent of paerlen cont veriolijsen.¹³⁴⁰

 

Mijn cracht verdwijnt, mijn stem slapt, ken mach nau spreeken.

 

Wat beduyt de[e]s couwe zweet doch?¹³⁴²

 

Conscienci

 

Tis seecker teecken

 

Dat u doot onverdacht niet lang van hier sal weesen.

 

Rijckeman

 

Och vintmen geen Medecijn die my can geneesen?

1345

Moet ick dan dus schielicken mijn lustige ioecht,

 

Mijn Landt, mijn Huys, mijn goedt, al mijn rustighe vroecht,

 

Die schoon zonne en lachende werlt begeven?

 

Conscienci

 

Ghewis.

 

Rijckeman

 

Ick dacht noch wel dertich iaer te leeven;

 

Dan woud ick goet doen; comt die doodt dus snel gevloogen?

1335 bestaen: een plaats innemen door er op te staan.

1337 stronckelen: struikelen, strompelen.

1340 veriolijsen: verheugen.

1342 des: deze, dit.

[p. 71]

 

Conscienci

1350

U waen heeft ons als een licht gesel geloogen.

 

U kaers brant inde pijp, laet des lijfs beclagen staen.

 

Bedenct u siel en hoe wy in Gods behagen staen.

 

Ist eynt goet tis al goet, maer sterfdy in desen staet,

 

Ghy zijt verlooren.

 

Rijckeman

 

Siet hoe ghy my met vreesen slaet.

1355

Troosterse ellendich, dunct u mijn pijn te lichte?

 

Verswaerdijs?

 

Conscienci

 

Tis nau thonderste deel vant gewichte

 

Ws verdients, na ick u sondige misdaet kinne.

 

Men meet u noch maer mette cleyne maet inne.

 

t Sal eewich vergroten, zijn des Heren woorden waer.¹³⁵⁹

 

Rijckeman

1360

Hola, ich ben noch Doodtslager, noch Moordenaer,

 

Noch oock Dief; eens anders goedt soudt ick noode wenschen,

 

Daer ben ick vry af.

 

Conscienci

 

Alst kerckhoff van doode menschen.

 

Rijckeman

 

Wie is van mijn vermoort, gedoot, of vant zijn berooft?

 

Conscienci

 

Geen menschen maer Christus, die u zijn pont had gelooft.¹³⁶⁴

1365

Hem hebdijt onthouwen en met onwaerde geschent.

 

Rijckeman

 

Dat wrochten Joden, hem heb ick noyt op aerden ghekent.

 

Conscienci

 

Dats zeecker waer, daerom sal hy u oock niet kennen¹³⁶⁷

 

Int oordeel, als hy u ter hellen sal zennen.

 

Ghy hebt den armen berooft, dat sal u verdoemen.

1359 Matth. 25:46.

1364 Luk. 19:13 vlgg.; gelooft: beloofd.

1367 Matth. 7:23.

[p. 72]

 

Rijckeman

1370

Ic beroofde noyt iemant tzijn, dat mach ic my roemen.¹³⁷⁰

 

Ten sluyt niet, wie mach den naecten beroven?

 

Conscienci

 

Tovervloedige broot in u trezoor geschooven¹³⁷²

 

En tonbehoeftich cleet in u cassen verhoolen

 

Hebdy dees naecten hongerigen mensch ontstoolen.

1375

U lecker gerechten en u purpur draghen

 

Vercout der armen leeden en ijdelt haer magen,¹³⁷⁶

 

Diemen om tzelfde gelt, haddy na nootruft geteert,

 

Wel had mogen decken en voeden na begeert.

 

Ick seyd u dic, dat ghy in u selfs goet een dief waert.

1380

Nu suldijt weten, als ghy int helsche meskief vaert.¹³⁸⁰

 

Ghy waert dispensier en hielt u heer vande goeden.¹³⁸¹

 

Dieflijck liet ghy Christum in zijn armen te voeden.¹³⁸²

 

Ghy hebt ooc Jesum so wel als die Jooden gedoot

 

In zijn behoeftich lit, twelc ghy verliet inder noodt,

1385

Want wie mach helpen en laet zijn broeder vergaen,

 

Is bloetschuldich en heeft voor Godt een manslacht gedaen.¹³⁸⁶

 

Hadt ghy geen macht dees bedelaers noodt te stelpen?

 

Mocht ghy hem met die cruymen van u broodt niet helpen?

 

Zijn leeven hing aen u miltheyt, had ghy hem verhoort.

1390

Dats in u buydel verworcht en in u kist versmoort.

 

U leckerheyt heevet verhongert en verbeten.¹³⁹¹

 

Wie mach u vrijen? Hebdy dit niet geweten?¹³⁹²

 

Heyscht Gode nu niet dees siel van u handen?¹³⁹³

 

Rijckeman

 

Helaes ken machs niet lochenen, maer 'k lijdt met schanden.¹³⁹⁴

1395

Die hel wert my eygen door dit moorden en steelen.

 

Had ick een dach tijts, ick sou genoech doen deelen.

1370 iemant. D: niemant.

1372 trezoor: kast.

1376 ijdelt: houdt ledig.

1380 meskief: ellende.

1381 dispensier: uitdeler.

1382 liet: liet na.

1386 manslacht: doodslag.

1391 leckerheyt: inhalige gulzigheid.

1392 vrijen: verlossen.

1393 heyscht: eist.

1394 maer 'k lijdt. D: maert lijdt.

[p. 73]

 

Maer dats te laet, des tijts cortheyt doet verzakinge.

 

t Voorleden is droom, t anstaende is helsche wakinge.

 

t Ghesicht des doots, dat ick gesont vloot schouwelijck¹³⁹⁹

1400

Toont my nu mijn rechtvaerdich verdoemen grouwelijck.

 

Ach ick moet eewich in die helsche coolen weenen.

 

t Hert leyt benaut als tusschen twee molen steenen.

 

Moort, moort, daer is die duyvel, wech ken wil niet mee.

 

Hier comt die doodt. Wee my, wee, wee, och wee, over wee.¹⁴⁰⁴

1405

Die hel verslint my, men wil, ach.¹⁴⁰⁵

Hy ziet recht wt en sterft.

 

Overvloet

 

Hy heevet of geleyt, hier blijckt mijn trouwe.

 

Men vercrijcht my met moeiten, men scheyt met rouwe.

 

Ick verlaetse al ter noodt, noch cant tvolc dit niet vaten.¹⁴⁰⁸

 

Niemant spiegelt in een ander tquaet dat ick brouwe.

1410

Elck dient noch begeerlijc sulcken valschen vrouwe.

 

Nochtans en mach ter doodt geen rijcdom baten.

 

Zijn zij dan niet dol, die hem op my verlaten?

Zij gaet inne, twee of drie Duyvelen vervaerlijck tierende comen wt om t Lichaem wech te nemen.

 

Deerste duyvel

 

So vergaense die haer hoop op rijckdom bouwen.

 

Tweede duyvel

 

Sy sullen hun niet nut zijn inden dach der wraecken.

 

Derde duyvel

1415

Totten dach des verdomenis sullen wijse houwen.

 

Deerste duyvel

 

So vergaense die haer hoop op rijckdom bouwen.

 

Tweede duyvel

 

Niet neemen sy met, niet sullen sy aenschouwen.

 

Derde duyvel

 

Die van wijn overvloeyden, sal na water haken.

1399 schouwelijck: zichtbaar.

1404 over wee: nog eens wee.

1405 men: misschien; ken: ik en.

1408 vaten: begrijpen.

[p. 74]

 

Deerste duyvel

 

So vergaense die haer hoop op rijckdom bouwen.

 

Die tweede duyvel

1420

Sy sullen hen niet nut zijn inden dach der wraken.

 

Die derde duyvel

 

Maer inden schrickelijcken nacht behoefte smaken.

Sy gebaren vreeselijck ende begraven hem^*

 

Rijckeman inder Hellen liggende sprect by hem selven sonder noch Abraham te sien.

 

O snoode siele, vervloecte ellendige prij.¹⁴²²

 

t Fy, wats mijns geschiet? Wat sal ick eerst beschreyen?

 

t Verleyen van waen brengt my in dit duyvelsch gecrij.¹⁴²⁴

1425

Ick lij dus wreede pijn, zonder troost te verbeyen.

 

t Scheyen van Godt ist zwaerst in dees helsche valeyen.

 

Als heyen voel ick my in dafgronts stallen planten.¹⁴²⁷

 

Wee, benautheyt om cingelt my van allen canten.

 

Ick lig pijnlic gebonden met deewige knoope.

1430

Geen hope van heyl weet ic tsamen te schrapen.

 

Gapen moet ic na rust en blijf in dees vreselicken put.

 

Ach Christe, u doot en is my geneeselijck noch nut.

 

Wapen, ick ben verdoemt, my helpt geen doope.

 

Ick droope tlijf met mijn vet, wat deedt ic geschapen?¹⁴³⁴

1435

Trapen bracht my onder dees duyvelsche knapen.¹⁴³⁵

 

Ghy leeft nu, ick moet den eeuwigen doot beërven¹⁴³⁶

 

En sterven levendich, maer stervende altijt leeven.

 

Taencleven des brants brandt my sonder bederven.¹⁴³⁸

 

t Verwerven des doots vernieut my tleven met beeven.

1440

Verdreven ben ick doch van Gods genay verheven.¹⁴⁴⁰

 

Sneeven moet ick in mijn onbarmhertige sonden.

 

My en helpt noch God noch Christi smertige wonden.

 

Ic verdroge in dees vlam spouwende helle fier.

* gebaren: tieren.

1422 prij: feeks, verachtelijk wezen.

1424 gecrij: geschreeuw.

1427 alsof ik in de hel geheid word.

1434 droopte: doe druipen.

1435 Trapen: het rapen (bijeenschrapen).

1436 Ghy: hy wendt zich tot het publiek.

1438 bederven: vergaan.

1440 verheven: verstoken.

[p. 75]

 

Het vier verdort mijn tonge, doetse schilfrich schaven.

1445

Slaven ontbreecken my. Hou, ic sie Lazarum van hier.

 

Wou die schier wt Abrahams schoot tot mywaerts draven

 

Met gaven vochtich wt die hemelsche haven.

 

Om te laven mijn gloyende tonge vlammich bedroeft,

 

Hy sou mijns ontfarmen, als die gebrec heeft beproeft.

1450

Dits die selve die voor mijn door te bidden placht.

 

Ick dacht zijn leeven een raserij te weesen.

 

Ghepreesen wert hy nu en als Gods kint geacht.

 

Versacht is zijn leedt, mijn geesselen helsche peesen.¹⁴⁵³

 

Gheleesen ist oordel, ken wacht geen genesen.

1455

Vol vreesen denc ic: wat troost mach daertsche goet tappen?

 

T is als schau vervlogen, ten laet hier geen voetstappen.¹⁴⁵⁶

 

So is oock zijn gebreck in eewige vroecht verkeert.

 

My deert, dat ic den bedelaer om dranc sou vragen.

 

Het plagen en bespotten heb ic hem selfs geleert.

1460

Ick ontbeert, bid ick hem, hy sal my me veriagen.

 

Mijn clagen wil ic totten milden Abraham dragen.

 

Verslagen waer myn heete dorst wou hijse stelpen.

 

Hem bid ick, hy is gewoon den armen te helpen.

 

O vader Abraham, wilt mijnder ontfarmen.

1465

Den armen Lazarum sendt ter genaden beeken

 

Om steecken zijn vinger int nat (och hoort myn karmen)

 

Opt verwarmen mijns tongs een drop te laten leecken.

 

t Sal my queeken ende mijn tong ververschen om spreecken¹⁴⁶⁸

 

Mijn gebreecken, verworven door overvloedicheyt

1470

Inden pijnlijcken vlam en knerssende gloedicheyt.

 

Abraham boven sittende met een sielken inden schoot, seyt aldus:

 

Och zoon, had ghy dit bezorcht in u voorspoedicheyt

 

Mit u naestens hulp, die ghi cruymkens ontseyde,

 

Ghy sout nu (als hy) genieten Gods goedicheyt.

 

Maer ghy verachte den armen door hoochmoedicheyt

1475

En liet hem smachten, als ghy weeldich leeven leyde.

 

Dus quelt u dees verandering in ellendicheyde.

 

Nu vertroost Godt soetelic zijn geduldich lijden

 

En pijnicht u; ghy lachte, als dees schreyde.

 

Ghy moet nu kermen en suchten, dees sal verblijden.

1480

Ghy rooct van Mosculiaet, u cleeren waren zijden,

1453 mijn: mij.

1456 schauw: schaduw.

1468 queecken: opbeuren.

[p. 76]

 

Als ghy dees Lazarum etterich liet verstincken.

 

Die knagende vlam cleedt u met helsch benijden,

 

Dat ghy dees in dit suyver bruylofts cleedt siet blincken.

 

Hadt ghy hem naeckt zijnde ghecleedt, dorstich doen drincken,¹⁴⁸⁴

1485

Waer zijn leedt van u vertroost, zijn honger gespijst,

 

Hy mocht u troostich tvercoelende water schincken.

 

Maer O ghy ellendige, die van u self afgrijst,

 

Waer is nu u leckerheyt en purper datmen prijst?

 

U dansen, u springhen en al u hoovaerdich spel?

1490

Doe swelchde ghy het leckere wijntgen onvercijst,¹⁴⁹⁰

 

Een drop waters dervende vergelt u dorste fel.¹⁴⁹¹

 

Voor u blinckende zael hebdy swarte duystere hel,¹⁴⁹²

 

Voort boertich iocken knerssen int schreyende vuyre,

 

En voor corte lust sidy nu int eewich gequel.

1495

Maer dat noch tquaetste is en vindi tot geender ure:

 

Hoop van troost voor u vertwijfelde creatuyre.

 

t Helpt niet, dat ghy an my, der armen goetionder schreyt¹⁴⁹⁷

 

Want tusschen ons is een onbreeckelijcke muyre¹⁴⁹⁸

 

Die ons deylt met ontoeganckelijcke onderscheyt.

 

Rijckeman

1500

Moet ick troostloos blijven, so zent toch in sonderheyt

 

Lazarum in mijns vaders huys tot mijn vijf broeders,

 

Dat hy dellende mijns staets, als een verconder seyt,

 

So werden sy met haer rijckdom der armen voeders,

 

Op datse geen waen volgen als dwase vermoeders

1505

In ydel lust so ic dee, die nu ben verlooren.

 

Abraham

 

Sy hebben Moysen en die Propheten tot hoeders.

 

Willen sy raet volgen, die mogense hooren.

 

Die preecken noch in haer boecken voor allen ooren

 

Als hemelsche Predicanten en aertsche goden.

 

Rijckeman

1510

Of sy die oock verachten en die werlt vercooren,

1484 vgl. Matth. 25:35-46.

1490 onvercijst: zonder cijns te hebben betaald, dus zonder een deel afgestaan te hebben (aan de armen).

1491 u dorste: nomin.

1492 duystere hel. D: duysterheyt. Zie rijmschema.

1497 goet ionder: goedgunner, vriend.

1498 Luk. 16:28 vlgg.

[p. 77]

 

Men mocht gelooven dees verresen vanden dooden.

 

t Sou hem doen deylen menicht van cleeren en broden

 

Met beteringe haers levens, dat selden die rijcken doen.

 

Abraham

 

Laten zy hun van Moyse noch Propheten nooden,

1515

Een Bedelaer salse van geen boosheydt wijcken doen.

 

Wie sou geloven tseggen van verstorven booden?

 

Soutmens geen spoock achten, dat veel met practijcken doen?¹⁵¹⁷

 

Dus macht niet zijn, al souden sy van gelijcken doen.

 

Schriftuers bewijs can Goods sin ghenoechsaem blijcken doen.

Eynde

Besluyt

 

Deerste

1520

Hier is u verthoont hoe broederlijcke minne

 

Quam om ghenesen en vander handt wert geweesen.

 

Tweede

 

Door overvloedt, waen en Landtzee die int beginne

 

Haer doecht mispreesen en hem daer voor deden vreesen.

 

Deerste

 

Hoe sy oock tegen zijn conscienci opreesen,

1525

Die sy meynden tontlijven of heel te verdrijven.

 

Tweede

 

Oock hoe syse listelijck gingen beleesen

 

Om hem te gerijven en in rust te doen blijven.

 

Deerste

 

t Wou al niet helpen, zijn conscienci most kijven

 

Die hem vroecht dee ontbeeren oock mits int hooveeren.¹⁵²⁹

 

Tweede

1530

t Corte verdriet van Lazaro saechdy beclijven

 

Tot eewiger eeren in vroechts vermeeren.

 

Deerste

 

Des rijcken wellust ging snel als een bloem verkeeren

1517 practijcken: kunstgrepen.

1529 mits int hooveeren: midden in het feestvieren.

[p. 78]

 

In eeuwiger pijnen in de afgronts woestijnen.

 

Tweede

 

Elck dencke nu (indien hy hier wt wil leeren)

1535

Of hy niet en is van dees rijckaers couzijnen.

 

Wat cleeren, spijs en pracht hy bruyckt om groot te schijnen

 

Boven noodtruft, twelc zijn der sielen venijnen,

 

Daer doormen soo dieflijck zijn selfs goet gaet mijnen¹⁵³⁸

 

En doet verdwijnen in groote staets veel behoeven.¹⁵³⁹

 

Deerste

1540

Ghy hoovaerdighe wellustighe droncken boeven,

 

Verlaet u pronck leckerheydt en onmatich proeven.

 

Spaert voor u broeders gebreck, deylt sonder toeven.

 

Dit sal u vast inder liefden Christi schroeven,

 

So mach u niet bedroeven, gheen leedt sal u plaghen

 

Tweede

1545

Mindt u naesten, ghy sult Goods liefde beiaghen.

 

In haer ist al daer Godt int oordel na sal vraghen.

 

Dat zijn barmherticheyts wercken, door welcx veriaghen

 

Dees rijckeman verdoemt wert ten eewighen daghen,

 

Want sonder liefde machmen Goode niet behagen.

 

Deerste

1550

Die hier verlaet in clagen den broeder die hy siet

 

Hoe can hy Godt beminnen diet gesichte ontvliedt?¹⁵⁵¹

 

Tweede

 

So wie dan begeert dat hem Godt zijn genade biet

 

Die vertroost nu oock lieflijck der armen verdriet.

 

Deerste

 

Recht als vuyr geblust wert daermen water in ghiet

1555

Soo bluscht aelmis en doet te niet des menschen sonden.

 

Tweede

 

Niemand soecke tzijn, maer zijns naestens tallen stonden.

 

So werdt die salige lieft in Christo gevonden.

1538 mijnen: als eigendom beschouwen.

1539 Hooghe Staat en Veel Behoeven komen voor in het Troerspel vande Kettersche Werelt (p. 80).

1551 gesichte: schone schijn.

[p. 79]

 

Deerste

 

Daerme(e) sy naerstich en betrou op Gods verbonden.¹⁵⁵⁸

 

Ghy rijckaerts ontwent u gulsige lecker monden.

1560

Woeckert met u ponden, zait daer thien voor één wast.¹⁵⁶⁰

 

Tweede

 

Mindert u maeltijden, tis veel te lang gebrast,

 

So werdi in boosheit met Sodoma niet verrast.¹⁵⁶²

 

Voor den behoeftighen naesten van overvloet vast.

 

Noodt niet die u weer nooden, bidt armen te gast.¹⁵⁶⁴

1565

Sydy machtich, draecht behulpich der swacken last

 

So werdy niet ontpast, als gaet op een sterven.¹⁵⁶⁶

 

Deerste

 

Dan suldy vrolic het eeuwige leeven erven.

 

Tweede

 

Als die Godt onder woeckert met zijn eygen goeden.¹⁵⁶⁸

 

Deerste

 

Wildy hier u lust om ws broeders nootruft derven,

 

Tweede

1570

Dan suldy vrolick het eewich leeven erven.

 

Deerste

 

Dan suldy hemelsch lust in Gods warschap verwerven.¹⁵⁷¹

 

Tweede

 

Salich sydy, wildy er u vlijtich na spoeden.

 

Deerste

 

Dan suldy vrolick het eewich leven erven,

 

Als die God onder woeckert met zijn eyghen goeden.

1575

Neemt dit wel ter herten, Godt sal u behoeden.

Eynde.

1558 sy: geb. wijs.

1560 Luk. 19:13 vlgg.

1562 Gen. 19.

1564 Luk. 14:12, 13.

1566 ontpast: verontrust.

1568 onder woeckert: door te woekeren met Gods gaven, wint men Hem de zaligheid af.

1571 warschap: feest.