Op zoek naar het hoogste goed

[p. 130]

Korte beredeneerde bibliografie

De literatuur over de renaissance is zo uitgebreid, dat geen mens die kan beheersen. Niet verouderd is het in 1925 verschenen boek van E. Troeltsch: Aufsätze zur Geistesgeschichte und Religions-soziologie, iii, Mittelalter, Renaissance und Reformation, Tübingen.

Onmisbaar zijn twee boeken van de Amerikaanse onderzoeker P.O. Kristeller: Humanismus und Renaissance, i en ii, München 1974 en 1976 en Eight Philosophers of the Italian Renaissance, Stanford, Calif. 1966.

Voor de kennis van Coornhert is onmisbaar het boek: Bronnen tot de kennis van het leven en de werken van D.V. Coornhert, uitgegeven door Bruno Becker en in 1928 verschenen in de Rijks geschiedkundige publicatiën, kleine serie, nr. 25.

Vooral op deze Bronnen gebaseerd is de biografie door H. Bonger: Leven en werk van D.V. Coornhert, in 1978 in Amsterdam verschenen, waarin de meeste literatuur over hem werd verwerkt. Voor kritiek op deze biografie zie van W. Nijenhuis: ‘Een monoloog van Dirk Volckertsz. Coornhert’, verschenen in het Kerkhistorisch Archief, nieuwe serie, 60e deel, 1980, p. 91-105.

Voor kennis van Coornherts denkbeelden over de volmaakbaarheid is onmisbaar het artikel van Becker: ‘Coornhert, de 16de-eeuwsche apostel der volmaakbaarheid’, verschenen in het Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, deel xix, 1926, p. 59-84; zie de bijlage, p. 133.

Voor Coornherts denkbeelden zie van Becker: ‘Coornherts verhouding tot de geestesstromingen van zijn tijd’ in het, helaas moeilijk te achterhalen, Weekblad voor Christendom en Humanisme, Opbouw, september 1934.

Coornherts ideeën over de tolerantie werden onderzocht door H. Bonger in: De motivering van de godsdienstvrijheid bij Dirck Volckertszoon Coornhert, Arnhem 1954.

Zie voor Coornherts invloed op de godsdienstige geschillen in de Republiek het uitstekende boek van Gerhard Güldner: Das Toleranz-Problem in den Niederlanden im Ausgang des 16. Jahrhun-

[p. 131]

derts, Lübeck Hamburg 1968. Vooral de capita iv, v en vi handelen over Coornhert.

Voor het inzicht in het probleem van de tolerantie is onmisbaar het objectieve en bijna volledige boek van Joseph Lecler: Histoire de la tolérance au siècle de la réforme, twee delen, Parijs 1954-1955. Voor Coornhert zie in deel 2, hoofdstuk v par. 5: ‘Un grand apologiste laïque de la tolérance: Dirck Coornhert (1522-1590)’.

De mijns inziens beste inhoudelijke verhandeling over de tolerantie en de intolerantie is het in 1923 in Leipzig verschenen boek van Johannes Kühn: Toleranz und Offenbarung. Eine Untersuchung der Motive und Motivformen der Toleranz im offenbarungsgläubigen Protestantismus.

Voortreffelijk is ook: The Travail of Religious Liberty: Nine Biographical Studies door Roland H. Bainton, Philadelphia 1950. In 1969 verschenen in Parijs twee boeken over tolerantie en godsdienstvrijheid in de vorm van een bloemlezing uit het werk van de belangrijkste voorvechters onder de titel: Les premiers défenseurs de la liberté religieuse. De fragmenten werden gekozen en ingeleid door Joseph Lecler en Marius Frans Valkhoff. Om kennis te nemen van de spiritualistische denkers, de gelovigen van het ‘Inwendig Woord’, is onmisbaar: The Radical Reformation door George Huntston Williams, in 1962 in Philadelphia verschenen. Het boek is, door de gefragmenteerde indeling, moeilijk als handboek te gebruiken.

Ofschoon in 1892 verschenen is mijns inziens het boek van Alfred Hegler: Geist und Schrift bei Sebastian Franck, in Freiburg im Breisgau verschenen, niet verouderd. Het geeft uitstekende informatie.

Op een zestal geschriften na zijn alle boeken en traktaten van Coornhert verzameld in drie delen Wercken, tussen 1630 en 1633 uitgegeven door Jacob Aertsz. Colom in Amsterdam.

In 1955 werden Coornherts toneelstukken, geannoteerd door P.v.d. Meulen, als deel van de Leidse drukken en herdrukken uitgegeven vanwege de Mij. der Ned. Letterkunde te Leiden, onder de titel Het Roerspel en de comedies van Coornhert uitgegeven. In 1942 verscheen in Leiden, uitgegeven en geannoteerd door B. Becker, een herdruk van de Zedekunst dat is Wellevenskunste. Een facsimile herdruk verscheen in Utrecht in 1966.

Zie voor de kennis van de Zedekunst van G. Kuiper: Orbis artium en renaissance. i. Cornelius Valerius en Sebastianus -

[p. 132]

Foxius Morzillus als bronnen van Coornhert. Harderwijk 1941. In 1939 verscheen als deel van de Bibliotheek der Nederlandse letteren verzorgd door Th. Weevers de vertaling, uit het Latijn, van de eerste 18 boeken van de Odyssee, onder de titel De dolinge van Ulysse.

In de reeks Griffioen, in Amsterdam uitgegeven, verscheen in 1985 een bloemlezing van verhandelingen, traktaten en brieven van Coornhert, in modern Nederlands vertaald door H. Bonger en A.J. Gelderblom.

In 1979 verscheen in Parijs, vertaald en geannoteerd door J. Lecler en M.F. Valkhoff, een bijna volledige uitgave van Coornherts Synodus onder de titel: A l'aurore des libertés modernes. Synode sur la liberté de conscience (1582).