Oorsaken ende middelen vander menschen saligheyt ende verdoemenisse

State der bekeerden Zondaeren.
Veertiende Capittel.

1   DE bekeerde Zondaer wert sodanig inde H. Schrift beschreven, dat hy is wat voorder dan een boetvaerdigh Zondaer: soo dat dese sich eerst begint te bekeeren, daer die nu al eens deels bekeert is, maer nochtans niet uyt Gode gheboren, ende met het pant der liefden bezegelt, maer is een slachvresende knecht, of een loonsuchtigh Huyrlingh, soo dat de bekeerde Zondaer staet tusschen een kint Godes. Hy mach sich noch meer beteren, indien hy d’ontfangen genade stantvastelijck bewaert, ende een kint Godes worden, so dat hy niet weder af en mach vallen, of hy mach d’ontfangen ghenade versuymen, ende een kint des Duyvels worden. Soo straft God rechtvaerdelijck zonde met zonde, om dat sy hem niet hebben willen hooren, geloven, opmercken bekeeren, noch Godt onderdanigh wesen, maer Gode haten ende tegen staen.

a. Hy mach d’ontfangen genade bewaren ende by blyven.

   Dit seydt de Heere, Bewaert Oordeel, ende doet rechtvaerdigheyt, want myn Heyl is na by dat het sal komen, ende myn Rechtvaerdigheyt, dat sy gheopenbaert worde. Saligh is de Man die dat doet, ende des Menschen sone die dat be

[fol. 92v]

grypt, bewarende den Sabbath, dat hyse niet en bevlecke, ende bewarende syn handen, dat hy gheen quaedt altoos en doe, Prov.8.32. Luc.11.28. Psalm.105.3. Ioan.13.13, 8, 31, 6, 56.15.5.7.1. Ioan.3.6, 4.16.

b. Ende wort een kint Godes, overmits hy 4 Verkiest dat God wil. Esai.56.4.5.

Jnden lichte gelooft. Ioan.12.36.

Jnden name des Soons Gods ghelooft.1.Ioan.5.13.

In Christo ghelooft. Gal.3, 26, 5, 26.

De begheerlyckheydt vliedet, die inde werelt is. 2.Pet.1.4.

Godes wille doet. Matth.5.9.

Christum aen neemt. Ioan.1.12.

Een Vredemaker is. Mathh.5.9.

Syn vyanden lief heeft, Matth.5.44.45. Luc.6.35.

c. 1, So dat hy niet weder af en mach vallen.

⁺   Alle die dese myne woorden hoort ende die doet: wert geleken by eenen wysen man, die syn huys bouwet op eenen steen.

⁺   Ende die reghen viel, ende die vloeden quamen, ende die winden bliesen, ende vielen op’t huys, ende het viel niet, want het was gegront op een steen. Psal..3. Prov.5.23. Iere.32.40.1. Cor.13.8.1. Ioan.2.17.

c 2. Niet mach beweeght worden.

⁺   VVant (de bermhertige) en sal inder eewigheyt niet beweeght worden, Psalm.1.3, 24, 14, 54, 23, 124.1. Proverb.10, 25.30, 12.3. Iere.4.1. Matth.7.25.

c 3. Niet mach verleyt worden.

⁺   Sulcx dat oock die verkoorne (waert moghelyck) souden verleytd souden. Ioan.10.4.5. Esai.35, 8.

c 4. want sy kennen die waerheyt die haer recht vry heeft ghemaeckt.

⁺   Ende ghy sult de waerheydt kennen, ende die waerheydt sal u vry maken. Ioan.8.36. Isai.35, 9. Iacob.1.25. Rom.6.18:22. Luc.1.74. Rom.8.2:

c. 5. Ende kennen inder waerheyt gesamentlyc de soetheyt ende goetheyt Godes.

⁺   Soet is die Heere, ende zyn bermhertigheydt duert eeuwelyc. Psal.24.8, 33, 9, 85, 5, 108, 21. 144.9,

   Die Heere is goet, den genen die oprecht vanherten zyn. Psal.134, 3. Matth.19, 17.

c, 6. Sy kennen de soetigheyt zyns Iucx.

⁺   Myn luck is soet en de myn last is licht. Overmidts de soetheydt des woorts, Psalm 118. 103 ende des wysheyts leeringhe, Prov.24.13.14, Sy sigh verblyden int oordeel, Psal.18.9. Pro.21.15. int woort, Psal:118.162. Ierem.15.16. ende int licht. Prov.13, 9.

Sy wanderen inden lichte des woorts, Psalm.118.105.130: des leerings, Proverb.14.6. des wets, Prov.6.23. Christi, 8.12.

Haer sterck maeckt de VVegh, Prov.10.29. de welcke Christus is. Ioan.14.6. Philipp.4.13. Daerom vinden sy geen swaerheyt inde geboden, 1. Ioan.5.3. of leeringhe, Prov.14.6.

VVysheyt toont haer desen wegh, Pro.4.11. der Ryckdommen. Prov.3, 14, 15.

Die is haer ruym ende sonder aenstoot, Prov.4.12, 15:19, mits het licht, Ioan.11.9.

Ende brengt int leven door onderwysinge, Pro.3.16.18. door ‘twoort, Prov:4.22. ende door wysheyt, Prov.13.14.

Daer hebben sy vrede, Prov.3.17. ende blydtschap inden H. Geest. Rom.14.17,

c 7. Sy en moghen met lusten het bekende quaet niet doen, sy hatent.

⁺   VVant so sy hem hadden gekent, nemmerrmeer en souden sy hem ghecruyst hebben, Luc.23.34 Psal.118.104.128.163. Prov.8.13. Mat.12.7. Ioan.10.5.1. Ioan.2.4.

c.8. Die ‘tgoede inder waerheydt kennen, lieven ende dat doen.

   Daer aen weten wy dat wy hem ghekent heb⁺ben, ist dat wy sijn Gheboden onderhouden. Iohan.10.4. Prov.16.6.2, 10.11.12.11.9. Esai.11, 9. Luc.12, 39, 1. Ioan.4.6.

c. VVant sy kryghen macht na wille.

c 10. Daer zy om bidden ende werden verhoort.⁺

   Dyn wille gheschiede op Aerden als in den Hemele. Matth.7.7.8.9.10.11.1. Ioan.5.15 Ierem.29.12, 33.3. Esai.30.19. Zach.10.6, 13.9.

Also zy inden Name Christi bidden. Ioan.14.13.15.16.16.24.

Sy bidden na zynen wille, 1.Ioan.5.14. Mat.6.10.

Gheloovigh, Matt.21, 22, Marc.11:24.

Als die den Heere (kennen) getrou. Osee.2.21

Syn bermhertigheyt tegen anderen. Esai.58.9. Matth.6, 14.

Blyvende in Christo. Ioan.15, 7.

Gode gehoorsaem, 1.Ioan.3, 22.

Bidden ootmoedelyck. Matth.6.6

Eendrachtelcyk, Matth.18.19.

c 11. Immers Christus self bidt voor haer den Vader dat hyse beware voor ‘tquade (dats sonde)

Oock is haer bewaringhe belooft.

   Ick en begheere niet Vader, dat ghyse vande ⁺ werelt neemt, maer dat gyse bewaert voort quade, Esai.31.5. Prov.3.26.6.22.13.6. Ezech

34.16. Zach.2.5.8. Ioan.10.28.29. Rom.8.31. 1.Corinth.1.8. 2. Thess.3.3. I. Pet.5 Apoc.3.12.

c 12. Sy sullen veylig ende seker sy in rusten.⁺ Die my hoort, sal rusten sonder verschrickinge, &c. Prov.3.23.15. Luc.1.74. Psal.90.5.6.7.1. Ioan.5.19. Deut.32.10. Zach.2.8. Esai.2.4. Mich.4.3. Esai.26.1, 11.6.7.8.9, 33, 16, 35.9.54.14.32.17. 1.Ioan.5.18. Ierem.23.4.6.33.16.30.10. Ezech.34.25.28.28’26.38.8. Osee 2.18. Mich.4.3. Esai.2, 4. Mich.4.3. Sopho.3.13.15. Zachar.2.4.5.8. Ioan.10.28.

c 13. Niet en mach zondingen.

   VVant dit doende en suldy nemmermeer zon⁺dighen.Psal.33.23. Esai.60.18. Ierem.32.36. Eccl.7.19. 1.Ioan.3.9.5.18.1 Ioan.11.9, 17.15. Rom.8.31. Prov.3.23. Matth.7.17.18. Ti.11.15. Osee.2.18.19.20. Mich.5.13. Nah.1.15. Zach.13:2. Sopho.3.11. Esai.60.18.

c 14. Niet sterven en mach.

   VVie van desen broode eet, en sal niet sterven,⁺ Genes.2.16.3.22. Ioan.6.51.58.11.25.26. Cant.8.7. Ioan.6.45.50.58, I: Ioan.2.17. Ioan.17.2.

c 15, Niet en mach af ghescheyden worden van Gode.

   Ick ben seker dat noch doodt, noch leven, &c.⁺ en sal ons moghen afscheyden, vande Liefde Godes, die daer is in Christo Iesu onsen Heere, Ro.8.35. Ioan.10.4.27. Luc.10.42. I.Ioan.3, 24, 4.12. Iere.32.40. Apoc.3.12. Ioan.10, 28, 29.

c 16. Maer blyft in ende met Christo.

   VVie myn vleesch eet, ende myn bloet drinckt,⁺ die blyft in my ende ick in hem, Ioann.14, 16., 23, Ioan, 17, 24, 26:1, Ioan, 3, 24, Ephes, 6, 30.

c 17. want hy is met Christo in Gode vereenigt.⁺

   Op dat sy altsamen en zyn, alsoo ghy Vader in my: ende ick in dy, op dat sy in ons een

+ Mat.7.24

+ Mat.7.25

+ Psa.111.9

+ Matth.24.24.

+ Ioa.8.32.

+ Psal.99.5

+ Mat.11.20

+ 1.Cor.2.8

+ 1.Ioa35363

+ Mat.6.10

+ Ioan.17.15.16

+ Pro.1.33

+ 2.Pe.1.10

+ Ioa.6.50.

+ Rom.8.38 39.

+ Joa.6.56.

+ Ioa.17.21

[fol. 93r]

zyn, 1 Corinth.6, 17. Ioan 17.22.23, 14, 23

5 d. 1. Daer voor mach hy een verkeert zondaer worden.

⁺   Ende Samuel seyde tot Saul: Ick en sal niet weder keeren met u, want ghy hebt des Heeren woort verworpen, Ioan 15.6, Osee 7 13, Luc.11.25.26, Ezech.18.24, 1 Tim.1, 19 Rom.11.22, 2 Petri 2.21.22, 1 Ioan 2,19

d. 2. Door dien hy d’ontfangen genade versuymt wel te gebruycken.

   Hoe sullen wy ontvlieden, indien wy so grote ⁺ saligheyt versuymen? Exo.9, 21, Levit.20, 4 Deut.8, 11. Exempel 2 Par.26, 16, 29, 11 Proverb.1, 25. Matth.25, 18, 22, 25, 13, 25 Luc.12.47, Ioa 12, 47, 1, 5, 1Cor.10, 12 2 Cor.6, 1, Galat.5, 7, Tim.1, 6, 1.Tim.4 14, Hebr.3, 14, 4.5.6, 11.35, 10.26, 12, 5, 15 2 Petri 2, 21, Roman.11, 20, 21, 22, Psalm 118, 155.

d. 3. So hy wijs wort in sijn eygen oogen.

⁺   Wee u die wijs sijt in u eygen ooghen, Rom.1, 22, Ioan 9, 42, Prov.26, 12

d. 4. Daer door hy verhovaerdight.

⁺   Daer sullen zy roepen, ende hy en salse niet verhooren, om der quaden hovaerdigheyt wille, Psalm 9, 23, 58.13, 100, 7, Iacobi 4, 16 Num.15. 30

d. 5. Ende mitsdien Gode en de sijn ghenade veracht ende weygert.

⁺   Als de Godloose komt inder zonden diepte so veracht hy, Levit.26, 15, Deut.9, 23, Iudic.2, 20, Isai.1, 2, 33, 1, Ezech.5, 6, 20, 27 Luc.7, 30, 16, 13, Iohan 12, 48, Roma.2, 4 Deut.9, 23, Iob 21, 14, Psalm 35, 4, 108, 17 Esa.9, 13, 44, 18, 65, 2, 5, Ier.5, 3, 6, 16, Osee 4, 6, Luc.19, 14, Act.13, 46, 7, 39, Luc.73.9 Siet meer xvij.f.g.

d. 6. So dat hy der waerheyds Liefde niet aen en neemt.

⁺   Om dat zy de Liefde der waerheydt niet en hebben aengenomen, op dat zy saligh worden. Daeromme zent God henluyden een werckinghe der Dolingen, etc. Esai.59:14:15, Dan.8 12, Osee 4:1, Ioan 8:40, 1 Tim.6:5, 2 Tim.2.18, 4.4, Tit.1.14

d. 7. Maer die verwerpt.

⁺   Maer van doe voort af gingen veele van sijn Iongheren te rugge, ende en wandelden voortaen niet meer met hem, Osee 8.3, Psalm 2.3 49.17, 4 Reg.17, 15, 16: 2 Esdr.9.26, Ier.6.19, 8.9. Ezech.20.13. Rom.11.20, 22. Mat.13.20, 21, 1 Cor.10.12, 2 Petri 22.2

d. 8. Bemint de Loghen

⁺   Die Propheten predickten Logen, ende de Priesteren toonden dat haer dat lief was met den handen, ende mijn volck beminde sulcx. Wat sal daerom int alderlaetste geschieden? Pro.20 17 Isai.28, 15 Iere: 8, 5, 10, 13.25, 16.19 Ioan 3.19, Rom:1.25. 2 Thes.2.11 Apoc: 22.15

d. 9. Sedt het quade goet, ende ‘tgoet quaet te wesen.

⁺   Wee u die daer segghen ‘tquade goedt, ende ‘tgoede quaet te wesen, stellende de duysternisse int licht, ende ’t licht inde duysternisse: stellende het bittere int soete ende ’t soet in’t bittere, Pro:2, 12, 13, 15, 17.15, 24.24, Matt.6:23: Ioan 3.19, 16.11

d. 10. Haet de waerheyt.

⁺   Ick hebbe henluyden dijn woordt gegheven ende die wereldt heeftse ghehaet, Prov:26.28 9.8, 12.1, 15.10. Esa:29.21, Amos 5:10, Esa: 59.14, Ioan 3.20, 15:18:19:20:21, 17:14 Marc:13:13, Gal:4:16. Exempelen: de Broeders van Ioseph, Genes: 37, 8. Balaam, Nu: 24:10:11, Saul, 1 Reg:20:31, Abimelech Iudic:9, Achab, 3 Reg:22:8, Asa, 2 Para: 16:9:10, Ioas, 2 Par:24:22, Ozias, 2 Par:26, Holofernes, Iudith 5:5, Basa, 3 Reg: 16:17, Amasias, 2 Par:25:15:16. De Priesters, Ierem.26.10. De Coninck Ioachim, Iere.26.20.21, 32.3, 36.26. Ioas, 2 Par.24.19.20.21.22. Herodes, Mat.14.4. De Pharizeen, Matth.21.45. Ioan 9.34. Act.7.54.5.33. Luc.4.28.29. Act.9.24. Ioan 7.7. De werelt, Ioan 17.14.

d. 11. Sich door quade gewoonte verstyft in boosheyd.

   Der Godlosen boosheden vangen hem, ende⁺ hy wert verstrickt met sijnder zonden banden. Psalm 72.7. Matth.13.22. Prov.21.29, 22.6. Iere.13.23. Eccl.1.15. Ephes.4.22. Ier.22.21.

d. 12. Ten doode zondight.

   Daer is een zonde totter doodt, daer voor en⁺ segge ick niet dat yemandt sal bidden. Mat.12 31.32.

d. 13. Ende in sijn ghebedt niet en wert verhoort.

   Dan sullen zy my aenroepen, ende ick en salse⁺ niet verhooren, etc. Deut:1.45, 23.5. Iosue 24 10. Iob 27.9, 35.12. I.Reg.8.18. 2 Reg.22 42. Psal.65.18. Pro.21.18. Ier.7.16. Zach. 7.13. Ier.11.11.14, 14.2. Mich.3.4.

d. 14. VVant hy haet d’onderwysinghe.

   Dan sullen zy vroegh op staen ende my niet⁺ vinden: Om dieswille dat zy d’onderwijsinghe hebben gehaet. Psalm 49.17.15.5.32. Ier.2.3 5.3, 7.28, 17.23, 32.33, 35.17. Sopho.3.2.7.8 Prov.8.36:12.1:15.10.

e. Ende dit is een Duyvels Kind geworden, ende van quader aert.

   Ghy sijt wt uwen Vader den Duyvel. 1 Reg.2⁺12. 3 Reg.21.13. Psalm.88.23. Matth.12.34 13.28, 3.7, 23.15. Ioan 8.38:17.12. Act.13 10. 2 Pet.2.14.

f. So straft God rechtvaerdelyck zonde met zonde, namentlyck:

   Den zondaren met hovaerdye. Psalm 72.6.⁺ met blindtheydt ende ‘tswaerdt. Sopho.1.17. met duysterheyt, Ioan 3.20. Psalm 81.5. met ellendigheyt, Pro.14.34. met angst. Pro.10.29 met droefheyt, Psalm 7.15. Iob 4.8. Iere.6.24.13.21.22. Doodt. Prov.1.32. Iacob 1.15 Siet meer c.xiij. 1. Met ongesontheydt ende onvrede. Psalm 37.4.5.6

   Den vervolgers met duysterheyt. Psal.34.6.⁺ met hongher ende dorst. Esai.29.8. met dronckenheyt der sinnen. Esai.29.9. met een swindelgeest. Esai.29.10. ende met onverstandt. Esai.29.11.

   Den Hypocrijten met zotheydt. Esai.13.14⁺ Den bloetdorstigen met ydelheyt, woestheydt⁺ ende vernielinghe. Esai.59.7. met onrust, onwegen, onvrede. Esai.59.8. met ongherechtigheydt ende duysternisse. Esai.59.9. ende met blintheydt. Esai.59.10.

   Den verleyders of valsche Propheten met⁺ glipperighe duysterheyt. Ier.23.12. Mich.3.6 ende met onverstandt. Mich.3.7.

   Den afgodeerders met onreyne begeerlijckheyt ⁺ ende schandelijcheydt. Rom.1.23.25.

   Den verachters van de kennisse Godes ende⁺ der waerheydt met een verkeerden sin ende geest der dolingen, ende ‘tgelove der logenen. Rom.1 28. 2 Thes.2.10.11.

   Den hovaerdighen met versmaedtheyt. Pro.⁺11.2. met twist. Prov. 13.10.

+ 1 Reg. 15.26.

+ Hebr. 2.3

+ Esai.5, 21

+ Iob 35,12

+ Prov.18,3

+ 2 Thes. 2.10.

+ Ioan.6,66

+ Jer.5.31

+ Esa.5, 20

+ Ioa.17, 14

+ Prov.5, 2.2

+ 1 Ioa.5, 16

+ Pro.1, 20

+ Pro.1, 28 29

+ Ioan.8.44

+ 1

+ 2

+ 3

+ 4

+ 5

+ 6

+ 7

+ 8

[fol. 93v]

Den ongeleerden met twist, Prov.10.21. Die berispinge verachten, met dolinghe, Pro.10, 17.

⁺   Den Godlosen met wanhoop, Prov.10, 28.⁺ met vallen in sijn Godlosigheyt, Pro.11.5, met vervullen van ’t quade, Proverb.12, 21.

⁺   De bedriegher met ontberinge van gewinne Pro.12, 27

⁺   g. Om dat zy niet hebben willen horen.

Siet oock xvij. 5.h.

   Haer verwoetheyt is den Serpenten gelijck, gelijck doove Adderen, die haer ooren toe stoppen, Esai.65.12, Ierem. 7.23.24.26, Zach.7⁺ 11, Esai.30.9, 42.24, Deut.9.23, Iudic.2.2.16.17.20, 6.10, 2 Par.36.15.16, 33.10, Psa.49.17, Esai.30.9, 28.12, Iere.6.17, 7.13.24, 22.21, 6.17.11.10, 25.3.4.7, 1 3, 13.10, 32.33, 17.23, Ezech.3.7, Zach.7.11.12, 2 Tim.4.4, Osee 9.16, Malach.2.2, Matth.10.14, Luc.10.16.

h. Niet hebben willen gelooven.

   Wie niet en ghelooft, sal verdoemt worden, Ioan 3.18.36, Col.3.6. Hebr.3.18, 11.6, etc.

i. Niet hebben willen opmercken ende verstaen.

⁺   Ende de Heere sprack tot hem (Manassen) ende tot sijn volck ende zy en wilden daer niet op mercken, Pro.5.11.12, Esai.48.18, 2 Esd.⁺9.34, Zach.1, 4, Mal.2.2.

k. Om dat zy sich niet hebben willen bekeeren.

   Ende ‘tvolck is niet bekeert tot den ghenen die hem slaet, Iob 36.11.12, Ierem.2.30, Prov.⁺23.35, Ierem.5, 3, Osee 11.5, Amos 4.6.8.9 10.11, Osee 7.10, 11.5, Ezech.3. 19, Mat.23 37. Iere.8.5, Iere.9.13, 10.3.7, 15.7, 18.11.12, 32.33, Esa.30.15.16.

l. Om dat zy godt niet en wilden onderdanigh sijn.

   De welcke niet en hoorden, maer haer neck verharden na haerder Vaderen neck, die niet en wilden onderdanig sijn haer Heere, haer God, ⁺Esai.1.2, Levit.26.18, Iere.32.23, 35.14.16, 37.2. 43.7 etc. Siet meer xxxiiij. 35.a.

m. Maer a haten Gode, ende b staen hem tegen.

Dijn handt sal vinden al die dy haten. Deut.7 10, Psalm 82.3, Prov.8.36, Mich.3.2, Ioan 3.20, 1.9, 15.24.

⁺   De Princen der aerden sijn t’samen teghen den Heere gekomen, Psal.73.10, Iob 15.25.

+ 9

+ 10

+ 11

+ 12

+ Psa.57, 50

+ Marc.16.16.

+ 2 Par.33, 10.

+ Esai.9.12

+ 4 Reg.17.14

+ Ps.a.20, 9