Disputatie over den catechismus van Heydelbergh, openbaerlijck voor den volcke gehouden op't Hof van 'sGraven-Haghe in Hollandt, anno 1583

Remonstrantie

Dirck Volckertsz. Coornhert aen de Synodale vergaderinghe binnen der Goude, Anno 1589.

By Everhardo Predicant van der Goude, geschreven dese woorden:

Hebbe dit ghelevert den Sinodo, ende is my wederom ghegheven om Dirc Volckertsz. Coornhert wederom te gheven, den vrienden Septembris, Anno

Huyden bracht my Everhardus desen mynen Missive wederomme, die dit hier boven schreef ten myn versoecke, seggende dat hem dit schrift vanden Predicanten weder was gelevert, seggende tot hem, wy kennen den man wel, hebben met hem niet te doen. Soo hy wat wil, hy loopt aen de H. Staten. Anno 1589. den 4. Septemb.

Lieve mannen ende vrunden. Ick onderghenoemde soeckende 't selve, dat ick vermoede oock by allen Godtvruchtighen onder u lieden, niet min ghesocht te werden, dan by andere goetmeynende Dienaren van elck der drie andere sienlijcke kercken, te weten Godes eere ende der menschen heyl: en hebbe niet konnen, sonderlinghen na dien u L. bykomst alhier ter stede oock oorsake daer toe scheen te gheven, de selve voor te stellen 'tgene volght:

Ende eerst, dat de kercke Godes by wijlen onsienlijck is, tuyghen: behalven vele andere hooghachtbare mannen oock Ioannes Calvinus, ende de Heere van Plessy. In dien dat oyt is gheweest, soo ist nu in dese tijden.

VVaerom en laten wy't niet liever den Heere toe, ghemerckt hy alleen den synen kendt, dat hy by wylen die uytwendige kennisse synre kercken, uyter menschen oogen wech neme, &c. In praefatione ad Regem Francorum Institu, Geneve, apud Ioannem Gerardum 1550. Ende Messire Philippe Sr. de Plessy in zyn Duytsche Boecxken vande Kercke, Fol. 4.

Want de Kercken, die nu opentlijck Sacramenten ghebruycken, zijn viere: namentlijck Roomsche, Luytersche, Gereformeerde, ende Doops-ghesinde: onder welck de laetste ende eerste in seer veele, ende d'ander twee al in sommighe deelen verdeyldt zijn.

Welcke drie laetste eendrachtelijc de roomsche houden voor een valsche: ende elck vande selve drie d'ander twee, of voor dolende, of voor geen Kercken.

Dit betuyghen ontwijfelijck der selves onderlinghe twist-schriften: daer inne sich elck aelleemt de ware sienlijcke Kercke Christi te zijn.

Maer dat sulcx gheschiet door't vonnisse van een vry alghemeyn Concilium, daer ghy altsamen zijt volhoort by eenigh onpartydig Godgheleert Rechter, by u alle viere tot sulc oordeel verkooren zijnde: en magh uwer geen niet waerheydt segghen, maer is elck uwer in zijn eyghen saecke zijn eyghen Rechter.

Hoe wel nu sulck vonnisse gheen gheloof altoos en verdient, soo zijn elck uwer vande drie laetste mogelijck daer inne wel met recht te ontschuldighen: dat het in u macht niet en is gheweest sodanighen vryen ende wettigen Concilium te versamen. Maer vele achten dat ghy alle viere swaerlijck te recht mooght ontschuldight werden daer inne, dat elck uwer uyt onwijse yvers dronckenheydt meer poogt zijne medeknechten te slaen, met d'Overheyts macht, of met u eygen banne, oock mede door misbruyckte Schriftueren, het onwijse volck aen u te houden of tot u te trecken: ja oock alle menschen ende ghemeynten, die met u in allen articulen niet eens ghesint en zijn, (waer over ghy mannen hier nu versaemt, of de uwe, self ooc den Luyterschen beschuldight) dan met ontwijffelijck bewijs uwer sendinghen ofte kercken den menschen te versekeren wiens y horen, waer sy blijven, of waer sy gaen sullen.

[fol. cccclxiv]

Hier segghen de Gereformeerden den Lutherschen aen vernomen te hebben: dat zy alle ander Gemeynten, die met heur in allen poincten niet eens ghesint en sijn, verdoemen: dat zy onder den Name des Vredes, het Zaedt der Oorloghe uyt spreyden, dat zy sich op menschelyck ghewelt verlaten: twist in de Kercke stroyen, d'Overheydts macht misbruycken, ende dat zy teghen 't Exempel Christi ende sijnre Apostelen, anderen verdoemen, eer zy overtuyght ende verwonnen sijn, pag. 15. 16. Sendt-brief der Dienaeren die Godes woort inde Ghereformeerde Kercken, in Nederland, verkondighen aen de ghene die een seker boeck ghemaeckt hebben, datmen noemt het Berghsche of Concordie Boeck. t'Antwerpen by Gilles vanden Rade 1580.

Dit verdoemen verfoeyde Luther inde Ro. Paus. Ibidem pag. 17. Ende noch: So siet wel toe met wat ghewissen dat ghy ons luyden sodanighen VVettighen t'samensprekinge kond ontsegghen: ofte met wat conscientie dat ghylieden so vele kercken onverhoort in haren defensien ende niet verwonnen, sult macht hebben te verdoemen: Recht als of ghy de Overste Heeren ende volmachtihj waert om over alle kercken, al om te ghebieden, ende de selve te straffen. Ibidem pag. 91.

Heeft oock yemant uwer drien sijn beroep ende Kercke tot noch toe een hayrken seeckerder bewesen, dan de Roomsche Kercke haer sucressie? Immers ghy niet, mannen, noch gheen uwer mede-Dienaren.

Noch waer dit eenighsins lijdelijck, so elc uwer drie kercken onderlinghen malcanderen, ende andere bysondere menschen neven sich moghten lijden, met heure exercitien: so u noch niet vergeten mach sijn hoe ghy selfs noch binnen weynigh Iaeren herwaerts, placht te bidden, om met uwe Kercken oeffeninghen gheleden te worden tot rust uwer Conscientien.

Inden Sendt-brief aen de Con. Majesteyt van Spangien, van weghen den Prince van Orangien, der Staten van Holland, &c. ghedruct tot Dordrecht Anno 1573. wy en versoecken van uwe ghehoorsaemheyd niet ontslaghen te wesen, maer alleen dat onse Conscientien voor God den Heere moghen bevryt blijven: Dat wy sijn heyligh woort moghen hooren, ende dat selve navolghen, om rekeninghe van onse zielen den alder oppersten Rechter ten Ioncxsten daghe te moghen gheven.

Item, noch in den Requeste aen sijn Altese ende den Raed van Staten der Nederlanden, vande Protestanten, willende leven na de Reformatie vanden Evangelie, den 22. Anno 1578. Sy begheeren ende versoecken ootmoedelyck, door't middel der Staten Generael te mogen voorsien voor heur int stuck der vrye openbare Exercitie van haer voorsz. Religie, &c. Ende noch: Dat het u believe wechnemende alle oorsaken van mistrouwen ende quaet vermoeden tusschen d'arme ondersaten der Nederlanden, die d'oogen altsamen hebben op u, eenigh middel te vinden omme toe te laten ten behaghen ende genoegen van yegelyck, een gelycke oeffeninghe van beyde religions, tot dat het God belieft sal hebben, &c. Door't middel van een goet heyligh ende vry Generael (of ten minsten Nationael) Concilium, te vereenighen, de twisten, die wy sien te wesen in dese Landen, nopende 't stuck van de Religie.

Maer dits verde te soecken by de ghene onder u, die des Overheyts macht voor sich hebben. Komt dit over een met het vorige roepen, dat het Geloof met Religions exercitie vry behoort te sijn? Also en wil nu niemant anderen neven sich lijden.

Wat anders heeft elck uwer, alsmen u niet wilde lijden, meest veroorsaect (ende noch sal in veel onwijse yveraers) een kerck op te richten? Seghdy: Wy bouwen gheen nieuwe Kercken, maer Reformeren als Elias dede.

Wel aen, hebdy, als hy hadde, bevel van Gode daer toe: Waerom en doedy dat, so hy⁺ dede, den Volcke tot heur versekertheydt niet blijcken? Hebdy oock sulck bevel niet: sal niet opentlijck blijcken, dat ghy het onwetende Volck misleydet?

Het is immers zonde, mannen, al wat niet gheschiet uyt den gheloove. Hebdy dan des⁺ geen bevel gehadt van Gode, so en hebdy sijn woordt niet tot sulck werck van reformeren. Mach't oock recht gheloof sijn daer gheen Woort Godes af en is?

Doedy dan self dit groote werck niet wt Godes bevel, maer wt u selfs goetduncken: niet wt den gheloove, maer zondelijck: sal het onwijse volck mede wt ongheloove, sonder alle sekerheydt sich in uwe Kercken moghen begheven, sonder sich met u te bezondighen?

Hier toe arbeyt ghy nochtans so langer so meerder om te profelijteren, ende bezondight⁺ u hier inne met den volcke hoe langher hoe swaerlijcker. 't Welck by u met rechten ernst bedacht sijnde, de liefde uyt medooghen des armen volcx soude verbieden. Immers u Lieden, Mannen, ter tijt toe ghy so waerlijc als openbaerlijck uwe Leere ende zendinghe de ware sult hebben bewesen.

Die wort voor onwaer te sijn beschuldigt by my, ende dat niet heymelijck, maer openbaerlijck, niet sonder oorlof, maer met believen, ja ter ordonnantie vande Overheydt self in Hollandt. Hebben de uwe die moghen verantwoorden? Alle man weet wel Neen.

Want als ick heur eenighe maenden lange inden Haghe (alwaer ick om dien handels wille was gaen woonen) verwachtede, om aen weerzijden, weder te komen, ende 'tbegonnen web af te weven, volghens het afscheydt ons ten beyden zijden by den Heeren Commissarisen ghegheven: so zijn zy achter ghebleven, blijven noch achter, ende laten uwe Catechismale Leere in schanden steken, sonder die te konnen waer te sijn bewijsen.

Mooghdy die onwijse voorvechters uwer Leere noch voor ghetrouwe Dienaren prijsen? Souden dat ware Iongheren Christi⁺ wesen? Of seylen nu des Meesters beloften? Die seydt: Ick sal u eenen mondt ende wijsheyt gheven: den welcken niet en sullen konnen teghen spreken, noch teghen staen, alle die sich teghen u stellen.

V betaemt dan Mannen, hebdy Liefde ende wijsheyt, dese arghernisse uwer Leere wech te nemen, die de voorsz. uwe onrijpe Deltsche met-dienaren onwijselijck veroor-

+ 3.Reg.12.30.

+ Ro.14.33.

+ Mat.23.17.

+ Luc.21.15.

[fol. cccclxiir]

saeckt hebben. V.L. moghent oock bestaen buyten ghevaerlijckheyt, kosten ende schade.

Want het heeft den Heeren Staten Anno 1583. noch anderwerven belieft te bevelen by heur E.E. Missiven, datmen desen handel soude beginnen, om te voleynden, tot heyl, rust ende eendracht deser Lantsaten.

Dat voornemen moetmen noch betrouwen by de selve heur E.E. onverandert te wesen, so men niet calumnierende en wil segghen, dat heur E.E. Liefde totter Lantsaten heyl nu verkout is.

Immers veeles ouden meynen, of schoon de selve sulcx te bestaen u gheboden (dat niet te vermoeden is) dat u Luyden dan soude betamen t'antwoorden metten Apostelen: oordeelt of 't recht is voor Gode u meer dan ⁺Gode te ghehoorsamen?

Of merckt ghy nu niet, so wel als uwe mede-dienaren noch Anno 80. wel hebben konnen mercken, wat swarigheyt te beduchten staet voor 't Landt, daer d'een Kercke sich meer op d'Overheydts macht dan op waerheyt verlatende, anderen niet en willen ghedooghen: sonder te willen haer Leere Christelijcker wijse verantwoorden, ende heurs gheloofs rekenschap te gheven, tot voorhoedinghe van Inlandtsche twist.

Die schryven in't voorsz. Bergsche Boeck tot den Lutherschen also: VVant so ghy niet gheheel ende al van uwen verstande en sijt berooft, so siet ghy wel dat dit is het voornemen onser alghemeyner vyanden (onder dewelcke de sommighe seer machtigh sijn, ende die tot op dese tydt de Ghemeynte vervolght hebben) alsse de saecke nu sullen so verde ghebrocht hebben door u Lieder toedoen, dat niemandt int Keyserrycke sal moghen plaetse hebben dan Papisten, ende de ghene die dat Berghsche Boeck sullen hebben onderschreven, datse alsdan hem betrouwende ende verlatende op het aensien ende de ghewapende macht des Rycx, alle de andere sullen poghen uyt het Ryck te bannen, die met u Lieden niet van eenrehande ghesintheyd en sijn. Maer hoe vele datter van dien sijn, die uwe Leeringe niet en konnen aenhanghen, niet alleen onder den ghenen die Swingh Leeringhe niet versmaden maer oock onder de ghene die de Confessie van Ausburgh onderschreven hebben: VVat noodt is het sulcx te verhalen? Soo't dan so verde quame, dat de Vorsten, de welcke uwen raet volghende, tot so onsalighe raedtslaghen gheneyght sijn, alle de voorsz. met ghewapender handt souden soecken te verdryven, wie en siet niet met wat een schandelycke ende grousame Inlandtsche Oorloghe dat gheheel Duytsland, u Luyder Vaderlandt, soude afgebrant werden, &c.

Over mijn sijde ben ickc noch, als voor, bereyt, om my van u metter waerheyt (hebdyse erghens inne) te laten onderwijsen. Dat zydy dan oock schuldigh te doen, immers oock te ondersoecken of de uwe dat vermogen, want men noch met gheen waerheyt en mach segghen, dat ick erghens inne vanden uwen met waerheyt overtuyght ben, swijge hartneckelijck in dolinghe ghebleven.

Daer teghenbetamet oock my: oock volghens der Delsche Dienaren eyghen verclaren in druck ende in schriften aen my (die niet een cleyne of eensame, maer veel dolinghen in uwen Catechismo wete) die aen te wijsen, te bestraffen, ende den ghenen die de Ghemeynte bevolen sijn, daer van te waerschouwen: want sulcx een yeghelijck Christen gheoorloft, ja oock schuldigh is, ende sulckx onverbeurt mach ende behoort aen te wijsen, so der Delfsche Predicanten Schrift aen my, ende heur valsch wroeghschrift aen den Heeren Staten van my in openbaren Druck betuyghen.

In een Brief aen my uyt Delft vanden 15. November 1577. VVant dewyle wy hebben de Apostelsche ghesonde Leere, de rechte instellinghe der Sacramenten, den waren Godsdienst, ja oock de forme van een Christelycke Gemeynte inden woorde Godes vervatet ende voorghebeeldet, so is het yeghelycken Christen gheoorloft de Vergaderinghe ende Ghemeynte sijns tyds daer na te examineren, ende te sien of zy daer mede over een komt.

So hy bevindt dat de Ghemeynte sijns tydts vande ghesonde Leere afgheweken is, dan waren Godsdienst vervalscht, de Sacramenten in afgoderye verandert heeft: Soo en ist hem niet alleen gheoorloft, maer hy is oock schuldigh sulcke misbruycken te bestraffen, ende den ghenen die de voorsz. Ghemeynten bevolen sijn, daer van te waerschouwen: Op dat het door haer middel moghte ghebetert worden. Dit heeft Lutherus ende Swinglius ten eersten ghedaen. Ergo so en hebben zy niet meer ghedaen dan een ghemeyn Christen gheoorloft is, &c. En int voorsz. vals wroegschrift van den Staten, ghenaemt Remonstrantie, onderteyckent Arnoldus ende Reginaldus Donteklock, ende ghedruckt Anno 1583. tot Delft by Albert Henricksz. segghen zy also: Even gaerne belyden wy oock dat inde Ghereformeerde Kerck so wel valsche Leere kan inkruypen als zy inde oude Kercke ghekropen is: Ende staet over sulcx, nu so wel als eertydts, op de Leere te letten: Inde welcke so yemant onsuyverheyt bevindt, hy onverbeurt, de selve mach ende behoort aen te wysen.

Ick dan grove ende onlydelijcke dolingen in uwen Catechismo vindende, hebbe de selve de Predicanten van Delft voorsz. eerst aenghewesen by besloten Missiven, oock by monde, ende daer na, de selve foey ende onhantsaem bevonden hebbende, aen den Heeren Staten selve, ende hebbe daer aen gedaen dat elck ghemeyn Christen te doen schuldigh ende gheoorloft is.

Maer want zy (so voor staet) anders hebben gedaen dan getrouwe Leeraren te doen schuldig sijn, uyter aengestelder Disputatie inden Haghe wech sijn ghebleven, teghen der Heeren Staten bevelen, van te voleynden, ende dit al tot grooten schandale van uwe Leere.

So erbiede ick my noch, volghens der Heeren Staten Ordonnantie, tot volvoeringhe van 't voorsz. bespreck, bereyt teghen u allen, of teghen den ghenen dient u L. my teghen te stellen sal gheheven: Omme hier terstont, of waer ende wanneer het u sal believen, den begonnen handel voorsz. te volvoeren, ende dat mondelijck inde penne voor alle man, of by wissel-schriften, om in druck ghegheven te worden, (soo 't alleman aengaet) welcke laetste wijse rustelijck ende in stilheyt kan gheschieden.

+ Act.4.19.

[fol. cccclxiiv]

Midts u L. in rechter trouwen verseeckerende, de waerheyt ter Eeren, ende fluckx te sullen wijcken, waer inne, ende soo haest ick sal connen mercken haer over uwe sijde te wesen sonder eenigh wederspreken: Maer soo't oock anders ghevalt, en hope ick met Godes hulpe haer nimmermeer te beswijcken.

Uwer Lieden sullen heur believen doen. Neemdy dese mijne aenbiedinghe aen, ghy sult Christelijcken doen. Of neen, soo dencke ick mijne Cnscientie so luttel te ontrusten door langher in't ongheoorloft swijghen in so hooghwichtighen saecke, tot uwe doolinghe te rusten: als andere niet en mogen rusten om elckerlijckx Conscientie door nieuwe dwang te onrusten, tot heur eyghen rust bate ende ghemack.

Al niet jeghenstaende my wel condt is, oock uyt ervaringhe, wat gonste, danck ende loon des Waerheydts Dienaeren behalen by de Wereldt: die welcke pluymstrijckers ende loghensprekers lieft ende Eert.

Sonderlingen oock nadien (behalven 'tgene boven gheschreven is) de kercken-dienaeren tot Delft uyten Name vande Gemeente ende bewilliginghe des Kercken-raedts tot Delft, aenghenomen ende belooft hebben, in een Schrift daer van in mynen handen, ende by Donderklock gheschreven, oock by hem by Arent Cornelisz. ende Pieter Jansz. gheonderteyckent wesende, te handelen de schriften (sonder aen te zien van wien die quamen) van't stuck vander Erf-zonden, van de Vrye Wille, van de Predestinatie, Iustificatie, Sichtbare Kercke, Zendinghe der Dienaren, Onderhoudinghe des Wet Godes in desen leven, ende van de macht des overheyts teghen de verstoorders der Kercken, beneven toesegginghe oock dat zy derhalven niemant aen d'Overheydt en souden beswaren, nochgte beklaghen, &c.

Oock mede int wroeghschrift aen den Staten, genaemt Remonstrantie, daer oock staet in Druck heur belydinghe van desen in deser wylen: want alsoo eenighe die in sommighe pointen verstrickt waren, ende gheacht wilden sijn na de waerheyt te staen, aen ons versochten, dat wy tot haer onderwysinghe met Coornhert wilden handelen, ende wy selve afsloeghen: wel verstaende nochtans dat ons wel te wille was, met yemandt anders die zy moghten voortbrenghen ('tghebrande Kindt vreest voor't vuyr) in heur presentie te spreken: Ia bereyt sijnde opte argumenten, die zy tot bewys van haer opinien willen (schriftelyc seyt de Acte, sonder aen te sien van wien die quamen) voor te stellen schriftelyck tot ghemeyne nuttigheyt te antwoorden, ten eynde dat onse voorsz. weygeringhe niet gheduydet en soude werden, als of wy gheen raedt wisten tot verantwoordinge onser Leere: So hebben wy tot haerluyder begheerte een seker debat ende handel tegen onse leere vande Erf-zonde, welck zy ons leveren souden, aengenomen te wederleggen, ende voorts met onsen handteken belooft, dat stuck der Leere af-ghehandelt sijnde, te komen tot d'andere daer in zy ongherust waren, &c.

De Delfsche Predicanten voornoemt, ten halven ghekomen wesende in den handel vande Erf-zonde, lieten die steken: daer inne zy al te weynigh achteden op heur noodlijcke ende solemnele beloften, geschiet (so zy schrijven) onder heure handen, uyten name vande Gemeynte tot Delft, en desselven Kerckenraets bewilliginghe, sonder eenighsins daer toe veroorsaeckt te wesen, dan door haer eyghen luyheyt, soo de voorsz. Remonstrantie of Wroeghschrift opentlijck mede brenght.

Ende so hebben zy oock niet voorder willen handelen van d'ander voorghenoemde stucken, niet seer trouwelijck op heur voorsz. beloften (om heur twijfelijcke medebroeders te onderwijsen) so solemnelijck ghedaen, lettende, nochte op heur schuldighe amptsplicht tot heurder Schapen versekeringhe: maer scheyden uyt al de voorghenomen handel van al d'ander stucken voorsz., tot dat zy ter oorsaken van mijn aenbieden aen den Heeren Staten opte Proeve des Catechismi, gedronghen waeren de selve te beantwoorden, waer uyt zy mede sijn ghescheyden, latende de selve ten halven mede steken, tegen het voornemen der Heeren Staten in heur E.E. Missiven aen my, noch in mijnen handen wesende.

Daeromme so V.L. verstandt ende wijsheyt hebbende, belieft voort te varen in't verantwoorden uwer leer einder manieren voorschreven, of beter die ghy sult moghen beddencken, ick ben, so gheseyt is, daer toe in den Heere bereydt.

Indien oock de selve dat weygeren, dencke ick dan uyt noodtdrang mijns ghewetens tot u aller, ende aller menschen besten, noch onlancx te laten zien dat ick tot de Catechismale grove dolinghen langhe, ja al te langhe gherust hebbe, niet jeghenstaende ick met Schriftuerlijcke Waerheyt daer teghen vermach te spreken.

Lieve Mannen ende Vrunden, de menschlievende God jonne u door sijnen lieven zone in desen, ende allen anderen deselvens gheest der wijsheyt, Amen.

Gheschreven binnen der Goude den 27. Augusti Anno 1589.

By my V.L. alderdienst-schuldighe

D.V. Coornhert.