Disputatie over den catechismus van Heydelbergh, openbaerlijck voor den volcke gehouden op't Hof van 'sGraven-Haghe in Hollandt, anno 1583

Den ij. Novembris 1583. voor middaghe, Presenten als boven, praeter Kenenburgh, Menijn ende Enchuysen.

DE Commissarisen bemerckt hebbende, dat midts de multiplicatien van ver-scheyden incidenten, ende 'tgene partyen ten wederzijden daer op hadden te segghen, 'tColloquium ofte Disputatie langhe soude moghen gheraken te dueren, ende met groot tijdt verlies niet haest werden geeynt, omme 'tselve te verhoeden naer voorgaende collunicatien, de Coloquenten daer op gehoort zijnde, hebben den tweeden Novembris besloten ende geresolveert, dat den voorschreven Coornherdt op't gene gisteren by Saravia was gheseydt, sal hebben te segghen soo cort alst moghelijck wesen sal, 'tgene hem goedt duncken sal, ghebruyckende tot bewijs van zijn ghesustineerde assertien tot noch toe al-sulcke allegatien uyt Godes woort, als hy meent hem daer toe nodigh te wesen. Ten welcken Saravia sal moghen segghen ende allegeren 'tgene hem believen sal, indien de selve Commissariesen dat goet bevinden: ende 'tselve ghedaen sal den voorsz. Coornherdt, beneffens 'tgene hy in sijnen boeck ghenaemt de Proeve gheschreven heeft, metten cortsten moghen segghen ende allegeren alle 'tghene, daer mede hy den Catechismum wil weder-legghen, ende elck argument van zijn voorsz. boeck wil staende houden, ende dat by forme van propostitien, voegende achter elcke propositie ofte artic. vanden selven zijnen boecke mede uyt der Heyligher Schrifture, daer mede hy de selve meent te bevestighen ende staende te houden, ende sal op elck propostitie Saravia hebben zijn antwoort met gelijcken allegatien uyt den Woorde Godes, Coornhert zijne Replijcke ende Saravia zijne Duplijcke sonder meer, ende sullen partyen hen onthouden van redijten ende oock nieuwe allegatien ofte gelijckenissen, ter materie niet dienende te ghebruycken, so vele des doenlijck wert. Ende was onderteyckent A. Geniets.

Coornh.

Domine Saravia, de wijse van uytlegginge⁺ der Heyliger schriftuere, by my hier door-gaens in u L. vernomen, achte ic omme mijn meninghe daer af te segghen, niet te wesen een verklaringhe, maer een verduysteringhe ende verwerringhe der selver, wech nemende allen onderscheyt inde Heylige Schrift selve gestelt, so ic bereet soude connen bewijsen, te ware dan dat omme vercortinghe van dese handel by mijnen E. Eersame ende voorsienighen Heeren de Commissarisen anders geordonneert waer gheweest. Sal daeromme met toelatinghe van haer E. met dit eenigh bewijs alleen genoegen, soo veel als dat aen-gaet dat u L. heeft ghesproken int uytleggen vanden woorden Christ Marci 9.vers.23. dat den gheloovigen allen dingen moghelijck zijn, 'twelck u L. daer treckt op allen geloovighen sonder alle onderscheyt van swacke ofte strecke menschen in den geloove. Laet nu

+ xlvij.

[fol. ccccxlivv]

die sproocke na u l. verklaringhe daer niet anders meynen dan wonderdaden, soo en mercke ick noch geensins dat oock die swacken inden gheloove (soo u L. dat wil segghen) daer onder zijn begrepen, ghemerckt die jongheren Christi, nu al wonderdaden ghedaen hebbende ende oock gheloovigh wesende, niet en vermochten den maensuchtighen mensche te ghenesen, soo men siet Matthei 17.15.16. 'twelc sy immers souden hebben connen doen indien allen geloovigen daer onder waren be-grepen, so u L. dat wilde segghen. Ende moet daeromme by u L. gheseyt worden dat de Ionghers Christi doen ter tijdt geen geloovighen en waren: Of soo dat qualijck soude luyden (alst qualijck luyt) sal u L. moeten seggen dat dese woorden ons Heeren, den gelovigen zijn alle dingen (dat is so u L. dat hier beduyt miraculen) moghelijck, onwaer-achtigh souden zijn. Twelck lasteringe soude zijn tegen Christum, die self de waerheyt is of ten minsten, soo dit beyde qualijck luydt, moet men bekennen dit ghesproken te zijn niet eyghentlijck van alle gheloovighen, ende midtsdien niet vanden swacken inden ghelove, maer alleen vanden stercken, 'twelck ooc waerachtigh is ghebleken in Iosue int tiende Cap. int elfde vers. als hy met een ontwijfelijck geloof seyde tot de Sonne: En beweegt u niet: deur't middel van welck geloof de solle stille stont, ende en haeste hem niet in eenen dagh onder te gaen, vers.13. Soo mede was Helias sterck inden gheloove, die 'tvolc berispt hebbende van met halver ende hinckender herten den heer te willen dienen, 'twelc haer schijnt vanden Baals Papen geleert te zijn gheweest, legghen de kussentkens onder alle ellebogen ende vrede prekende daer geen vrede en was (so ick versta dese uwe leere te doen) door de grootheyt van zijn ghelove, het vier vanden hemel dede vallen op syne offerhande: daer uyt ick besluyte by u L. onbescheydelijck ghehandeldt te zijn in desen sproocke, alsoo de selve sonder sulcken onder-scheyde verstaen wesende, de voorsz. groove absurden ofte ongeschicktheden nootsakelijck mede soude moeten brengen.

Saravia.

⁺Sulcke woorden, Lieve Coornherdt, en dienen tot geen bewijsinghe, of het gene dat ick voortgebracht hebbe uyt Luca ende Io-hanne selve, tot wederlegginge van u distinctie, tusschen de Ionge Kinderen in Christo, Ionghelinghen ende Oude Mannen en is gheensins duyster ofte verwerret, want ick hebbe u daer bewesen, dat de jonghe Kinderkens, so wel als de Iongelingen ende oude Mannen indifferentelijck uyt God geboren zijnde, hebben moeten dit merckteecken der Kinderen Gods, dat sy gheen sonden doen, in sulcken verstande als daer genomen wert, ende dat daer inne de Ionghe in ghelijcken graet staen met den ouden in Christo. Bewijsende voort dat de plaetse, geallegeert uyt het ix.Cap. Marci tot uwen propooste geen-sins en was dienende, ghelijck het blijckt uyt de woorden Christi, dewelcke generael zijn ende tot alle ghesproken die het gheloove connen vatten, ghelijck de woorden luyden, vanden Uader die voor sijnen Kinde badt, tot den welcken Christus antwoordende seyde: Soo ghy kont ghelooven, alle [verticale streep] dinck is den gheloovigen moghelijck. Ende dat sulckx niet ghesproken en zy van een volmaeckt ende volkomen gheloove, hebbe ick bewesen uyt het xvij. Cap. Luce, alwaer de Heere aldus spreeckt: Hadt ghyluyden gheloove so groot als een Mostaert zaet, &c. waer mede Christus bewijst, dat hy niet en was vereyschende een volmaeckt ofte volwassen geloove, maer dat het minste geloove ghenoeghsaem is, op-recht zijnde, omme te verkrijghen het ghene wy vanden Heere in onsen noodt begheeren. Want het is een yeder kennelijck dat de Apostelen, noch inde swackheyt hares gheloofs zijnde, vele miraculen hebben ghedaen. Ten ware dat u L. seggen wilde dat de Apostelen volmaekct inden gheloove zijn geweest, voor het ontfangen des Heyligen Geestes op den Pincxterdag. Ende so veel als aengaet 'tgene wy Matthei in 't xvij. lesen, dat de disci-pulen den maensiecken niet en hebben connen ghenesen, is niet ghebeurt omme de kranck-heydt haers gheloofs: maer omme haer on-ghelovigheydt, ghelijck Christus inde selfde plaetse betuyght, als hy antwoort tot zijnen Discipulen, die hem vraeghden waerom dat sy den Duyvel niet en hadden connen uyt-drijven, omme uwes ongeloofs wille. Al-waer hy wederomme verhaelt de gelijckenisse van een Mostaert zaet, etc. Hier uyt mach een yeder kennen, of dese uytlegginghe duyster of verwerret is. Insgelijcx watmen van den Apostelen houden moet, of sy doen ter tijdt ghelovighe waren ofte ongheloovigen. Daeromme hebben wy een distinctie ghemaeckt van gheloove, als wy hebben geseydt dat hier gheloove ghenomen is, niet voor rechtvaerdighmakende gheloove, maer voor het gheloove omme miraculen te doen, ofte miraculen te geschieden, waer inne de vroomste selve, hen dickwils misgrijpen, als het gebleken is in Moyse, die ghetwijfelt heeft aen het twist water, welcke nochtans daeromme (ghelyck oock de Apostelen) niet en magh ongheloovigh gheseyt zyn so vele het saligh-makende gheloove aengaet, maer wel nopende dat stuck, waer inne sy haer hebben mis-grepen. Teghen de vromigheydt des gheloofs die in Iosua ende Helia bevonden is, en hebben wy niet anders dan soo vele sulcke gheloove aengaet omme miraculen te doen, dat selve altijts niet en is vergeselschapt met het rechtvaerdighmakende gheloove, alst blijckt uyt het vij.Cap. Matthei, vers.xxij. veele sullen ten dien dage tot my seggen, Heere Heere en hebben wy niet door uwen Naem geprepheteert, ende deur uwen Naem Duyvelen uytgheworpen, etc. Maer so vele aen-gaet dat u heeft belieft onse leere te vergelijckenen met de leere van Baals Papen, laten wy onbeantwoort, hoewel dat wy met veel meerder redenen dese uwe leere by der selver verghelijckenen mochten, 'twelck wy hebben liever tot zijnder tijdt te bewijsen dan met ghelijcke injurieuse woorden te verghelschien, biddende derhalven dat wy in dese onse t'samensprekinghe willen vermijden alsulcke woorden, die tot gheen bewijsinghe en dienen.

+ xlviij.

[fol. ccccxlvr]

Adrianus Saravia. Dirck. V. Coornherts. A. Geniets. I. Wolff subsignavit Notaris. G.I. Rijswijck Notaris subsignavit.

Ten selven daghe na den middagh, Presenten als boven.

Coornhert.

⁺Omme te ghehoorsamen de Resolutie desen morgen voor den handel ghenomen, opten voortganck van deser Dispatatie, by mijnen E. Heeren Commissarisen hier teghenwoordigh, late ick achter te segghen, 'tgene ick op dat by uL. Domine Saravia laetst gheseyt is, soude moghen seggen. Late my oock vernoeghen, omme der corthey[d]ts wille, met dit mijn een argument in plaets van twee ofte drie sal voortbrengen. Omme dan stracx te komen op mijn boecxken, ghenaemt de Proeve des Catechismi. Ende segghe daeromme also: De selve Catechismus leert opte lxij.vraghe, dat onse, (te weten der gheloovigen ofte herborene, 'twelck by u L. een is) beste wercken in desen leven alle onvolkomen ende met sonden bevleckt zyn. Wat nu onvolkomen is, dat wordt onvolkomen gherekent, overmidts daer ghebreck is aen 'tgene datter gheboden is. Wat ooc met sonden besmet is, dat moetmen verstaen te wesen sondigh: Daer uyt volgt nu, na dien het alle ghebreck ofte sonde is, so wel daer men niet en doet datter werdt bevolen, als daer men doet datter is verboden, dat alsulcke onvolkomen wercken rechtelijck ghenoemt mogen werden sonde. Nu en gebiet God sulck onvolkomen werc hier noch nerghens, maer ghebiet in dese plaetse selve een volkomen werck, daer uyt ick nu besluyt, dat oock de alderbeste wercken der gheloovigen ofte herbooren in desen leven sonde zijn. Ende want niemandt sonde doende en magh doen 'tgene hem God beveelt, also de goede God nerghens sonde beveelt, also nu al ghehoort is, welck dingen so notoir zijn over de gantsche Schriftuere, dat het bestaen van sulckx te bewijsen sotheyt ware, so achte ick datmen warachtelijck mach besluyten uyt het ghene dat gheseydt is, dat gheen gheloovighe ofte herborene dit voorsz. werck der Liefde sondelijc doende, daer aen magh doen dat Christus hier ghebiedt. Ende comende nu totte woorden in mijne Proeve op den Catechismum, beginnende vierde vrage: Wat eyscht de Wet, etc. ende gheduerende tot het ij.art. excluys, segghe ick also: Al wat God ende Christus den herboren gebiedt te doene, dat is Gods wille, dat sulcx als hy ghebenedijdt dat ghebiedt gheschiede: Dese Liefde tot Gode ghebiedt God ende Christus op die wijse ende gheen ander, als die is begrepen in de iiij. vraghe des Catechismi, int hooft van desen ghestelt, inhoudende Liefde, niet van halver ofte ghedeelder, maer van gantscher ende gheheelder herten, etc. het sy dan of ment so verstaet dan of ment oock verstaet van oprechter ende ongeveynsder herten: soo is dan oock den wille Godes dat dese Liefde tot Gode inden herborene gheschiede, soo die in desen ghebode Christi staet gheschreven, of ten minsten uyt oprechter ende ongeveynsder herten, soo u L. dat poocht te beduyden: T'welck (seght ghy waer) alhier dan is de wille Gods. Tot bewijs nu dat God Almachtigh is, brenghe ick by dese Godlijcke ghetuyghenisse, eerst Psalm 134.6. Want wat de heere ghewilt heeft dat heeft hy ghedaen inden Hemel, inder Aerden, inder Zee, ende in allen afgronden. Psalm 113.3. maer onsen Godt is inden Hemel, die heeft al ghedaen dat hy wilde, Iob.23.13, Hy is alleen, [n]iemant magh zijn ghedachten afwenden, ende soo wat zijn ziele wilde, heeft hy gedaen. Esaias 46.10. Mijn raet sal bestaen ende alle mijne wille sal gheschieden. Ende Ecclesiastes 5.3. Want alle dat hy sal willen, sal hy doen. Dit nu ghevoeght op't ghene voor-seyt is, alwaer de wille Godes blijckt, dat de herborenen sullen tot hem draghen sodanighe Liefde als daer is beschreven, salmen moeten seggen, dat de herborene sodanige liefde tot Gode mogen dragen, of men sal moeten segghen teghen de voorgheroerde openbare ende klare spreucken (niet twijfelijcke collectien) dat God niet Almachtigh en is, 't welck gheen Christenen betaemt, die niet en behoren te twijfelen, datter magh gheschieden 'tghene opentlijcken blijckt den wille Godes te wesen. Men leest Deuteronomij in't 30. Capittel dese woorden: Het ghebodt dat ick u huyden bevele en is niet boven u, noch verde gheleghen, noch inden Hemel ghestelt, soo dat ghy sout moghen segghen, wie onser vermach te klimmen inden Hemele, op dat hy't tot ons brenghe, ende dat hooren ende metter daedt volbrenghen: Ten is oock niet ghestelt over Zee, dat ghy sout moghen causeren ende seggen, wie van ons magh over de Zee varen, ende dat tot ons brenghen, op dat wy souden moghen hooren, ende doen dat bevolen is: maer dit woort is seer na by u, ende in uwen monde, ende in uwen herte, op dat ghyt sout moghen doen: Al waer men siet dat God opentlijc niet veele ommestanden heeft willen voor komen de onschult, van dat de Wet te swaer (swijghe onmoghelijck) soude zijn, omme by den herboorenen ghedaen te werden.

So leestmen mede Deuteronomij 13. int 3. vers. daer God voorseyt hebbende van de aencomste eens valschen Prophete met des selvens voortstel, tot synen volcke spreect also: Ghy en sult des Propheten ofte Dromers woorden niet hooren, want u Heere God versoeckt u, op dattet openbaer werde of ghy hem lief hebt dan niet in alle u herte, ende in alle u ziele. Soo nu niemandt God alsoo en mochte lief hebben uyt al zijn herte ende uyt al zijn ziele, moetmen bekennen dat sulc proeve ende werck Godes vergheefs soude gheschieden: Twelck men vande alwijse God niet magh ghelooven, sonder te ghelooven, dat die wijsheydt Godes yet soude doen

+ xlix.

[fol. ccccxlvv]

te vergheefs, 't welck opentlijcken strijdt teghen de natuyre van de menschelijcke, swijge de Godlijcke wijsheyt.

Int 11. Capittel, 19. ende 20. Uers. van den Propheet Ezechiel leest men al ditte: Ende ick sal henluyden een hert gheven, ende eenen nieuwen gheest sal ick in heur ingeweyt gheven, ende wech nemen het steenen herte van haren vleysche, ende sal henluyden geven een vleyschen herte. 'tWelck by Godt deur den Propheet gheseyt sijnde, voeght stracks daer op noch daer by de eyndelijcke oorsake, waer toe hy henluyden sulcx belooft te doen, te weten dese, op dat zy (seydt de Heere) in myne gheboden wandelen, ende myne rech-ten bewaren, en die doen souden. Daer men nu de Wetten Gods bewaert ende doet, daer is sulcke ghehoorsaemheyt als Godt begeert vande herborene. So moetmen nu segghen dat Godt Almachtigh uyt onvermoghen niet en vermach te gheven 't ghene hy so ghenadelijck sijnen volcke belooft, of dat de een-vuldighe Godt met eenen dubbelden mondt beloven soude te gheven, 'twelck hy niet en wil gheven. Of wilmen God sulckx niet zondelijck opdichten, men sal moeten seggen nootsakelijck, dat de Almachtighe God ver-mach, ende de eenvuldighe Godt wille heeft te gheven ofte doen worden, 't ghene hy in sijn heyligh Woordt belooft. Nadien nu gheen werck en geschiet daer wille ontbreeckt ofte macht, ende daer teghen gheschiedt alle werck daer wille ende macht is omme dat toe doen. Oock mede ghemerckt hier de wille Gods, vergeselschapt sijnde met macht, olle sulcke sijne beloften te gheven oft doen worden naecktelijcken blijckt, so achte ick datmen sonder vercleyninghe vande eere Godes niet en mach ontkennen, dat sulcke be-loften Godes, volmaeckt ofte ten minsten onbeveynsde ende oprechte ghehoorsaemheyt behelsende, inden gheloovighen ofte herboo-ren mach gheschieden.

By den Apostel Paulum in den 2. Brief totten Thessalonicensen 3.Cap.3. versken, leestmen dese woorden: De Heer is ghetrou die sal u bevestighen ende voor 'tquaedt be-hoeden. Alle wat zonde is of ghebreck, dat is quaet: so belooft Godt dan daer den sijnen van al dat quaedt ofte zonde is te behoeden. Die belover is ghetrou (soo d'Apostel hier seyt) ende daer by Almachtigh, so ick hier voor betoont hebbe: So besluyte ick hier uyt moghelijck te sijn, dat de herborene mensche hier mach leven sonder zonde: Te meer noch, nadien wy groote menighte sproken in den Schrifturen bevinden, inhoudende clare beloften, dat Godt den herboren ofte gheloovighen sal gheven 'tgheen zy hem, ghebenedyt, omme bidden.

Alsoo vindtmen by den Psalmisten 144. vers.18. ende 19. gheschreven aldus: De Heere is na by allen den ghenen die hem aenroepen, die hem aenroepen inder waerheyt, hy sal den wille doen der gheenre die hem vreesen, &c.

Psal.49.vers.15. wert de Heere ingevoert te spreken aldus: Ende roept my aen inden dag der trubulatien, ende ick sal u verlossen, ende ghy sult my teren.

Esaias int 30.Cap. het 19. vers. schrijft alsoo: Ghy volck van Syon sult in Hierusa-lem woonen, schreyende en sult ghy niet meer schreyen, ontfermende sal hy uwer ontfermen ende sal u antwoorden terstondt als hy die stemme uwes geroeps ghehoort sal hebben. De selve Esaias, sprekende tot den barmher-tighen, seyt dese woorden: Dan sult ghy aen-roepen, ende de Heere sal't verhooren, ghy sult roepen, ende hy sal segghen: ziet hier ben ick. Immers de Propheet daer na noch verder gaende, ende vertoonende dat Godt ghereeder is, omme te verhooren, dan de ge-loovighe wel sijn omme te roepen ofte be-gheeren, seyt inden Name des Heeren: Het sal wesen al eer dat zy roepen, dat ickse sal verhooren, ende dewijl zyluyden noch spre-ken, sal ick hooren.

Inde Proverbien, 'tvijfthiende Capittel 't neghenentwintighste vers. vindtmen oock dese woorden: Uerde is de Heere vanden god-loosen, maer 'tghebedt der Rechtvaerdighen sal hy verhooren.

De Propheet Zacharias int thiende Capittel 'tseste Uersken, met alle sulcx over een stemmende, spreeckt daer uyt den Name des Heeren aldus: Ende ic sal consorteren 'thuys van Iuda, ende sal saligh maken 'thuys van Ioseph, ende ick salse bekeeren, want ick sal heurder ontfarmen, ende zy sullen wesen als zy waren soe ickse niet en hadde verworpen, want ick ben heur Heer ende Godt, ende ick salse verhooren. De selve Propheet in't 13. Capittel int 9. Uersken, seyt noch aldus: Ende ick sal't derden deel leyden door't vyer, ende ick salse branden ghelijck het silver ghebrant wort, ende salse proeven ghelijck het goudt beproeft wort: hy sal mijnen naem aenroepen, ende ick sal hem verhooren, ende ick sal segghen, ghy zijt mijn volck, ende hy sal segghen, mijn Heer mijn Godt.

Comende nu vande Propheten opten Evangelisten, vinde ick by Mattheum int 18. Capittel int 20. Uers. by onsen Heer Christum ghesproken dese woorden: Anderwerf segghe ick u luyden ist dat twee uyt u luyden over een comen opter Aerden, van alle dinck dat zy sullen bidden, sal henluyden gheschieden van mijnen Uader die inden Hemel is. De selve Heere Iesus Christus seydt by den Evangelist Sanct Ian int 14. Capittel 13. Uersken aldus: Ende so wat ghy sult bidden in mijnen Name, dat sal ick doen, op dat de Uader gheglorificeert werde inden Zoone. Nu en meyne ick niet datter eenigh herboren mensche ghevonden mach werden, die niet uyt waren gheloove met ootmoedigher her-ten en bidt verlost te worden van alle 'tquaet ende zonde dat noch in hem is, ende teghen 'twelcke hy metten Uictorieusen Emanuel Christo selve is strijdende, ende moet daer-omme ghelooven dat sulck herbooren men-sche uyt noot door conde van sijn swackheyt, met vast betrouwen door conde van Christi ghetrouheyt ende waerheyt, biddende omme verlossinghe, deselve gheweyghert soude worden.

Ist, seyt de Heer Christus int 15. Capittel 7. Uersken, dat ghy in my blijft, ende mijne woorden in u blyven, so sult ghy bidden al wat ghy wilt, ende het sal u gheworden. Ende daer na int 16. Cap. Vers. 23. Uoor-waer, voorwaer segghe ick u, so wat ghy den Uader sult bidden in mijne Name, dat sal hy u gheven.

[fol. ccccxlvir]

Veele meer andere dergelijcke Spoken, inhoudende clare beloften Godes, dat den gheloovighen ghegheven sal worden 'tghene zy omme bidden, laet ick om cortheyts wille achterweghen, ende segghe uyt dese voorghemelde: Nadien de beloover ghetrou is ende Almachtigh, sulcx dat hy inder waerheydt wil ende oock mach gheven 't ghene dat hy belooft, datmen sonder verminderinghe van de waerdighe Eere Godes, niet mach ontkennen moghelijck te sijn omme te gheschieden 'tghene sijn Godlijcke miltheyt so ghenadelijcken belooft, sonderlinghe als 'tselve gheschiedt tot vermeerderinghe vanden Rycken sijns beminden zoons Christi. 'tWelck ontwijselijcken sulcx gheschiet in allen recht-gheloovighen ofte herboren Menschen, geen dinck op Aerden meer begheerende, dan dat Satans rijck in hem vernielt werde grondelijck, ende dat de Heere Christus sijn rijck volcomentlijck ende sonder alle wederstandt in henluyden bekome, den stercken sijn wapen beneme, hem gantschelijc uytdrijve, ende alleen als Coninck ende Heere in heurluyden Zielen heerschappe ende ghebiede.

D.V. Coornherts. Adrianus Saravia. A. Geniets. I. Wolff subsignavit Notaris. G.I. Rijswijck Notaris subsignavit.