Geschiedenis van België

[p. 471]

Hoofdstuk VII.
België, als onafhangelyk Ryk, onder Aelbrecht en Isabella. - Veldslag van Nieupoort. - Merkweerdig beleg van Oostende. - Wapenstilsland van twaelf jaren. - Aelbrecht en Isabella verdienen de liefde der Belgen door hunne bezorgdheid voor 's Lands welzyn. - Bloei der schilderkunst. - Rubens. - De aertshertog Aelbrecht sterft. - De belgische gewesten keeren weder onder Spanje. - De oorlog wordt hernomen. - Dood van Isabella. - Ferdinand, kardinael aertsbisschop van Toledo, Landvoogd. - Het verbond tusschen Holland en Frankryk om ons Land in te nemen en te verdeelen wordt verydeld - Dood van Ferdinand. - De aertshertog Leopold van Oostenryk, Landvoogd. - Vrede van Munster.
Van 1599 tot 1048.

Philips III, de nieuwe koning van Spanje, bekrachtigde den afstand der Nederlanden door zynen vader gedaen. Het huwelyk tusschen den aertshertog Aelbrecht en de infante Isabella werd te Valencia gevierd, waerna de aertshertogen scheep gingen om van de Nederlanden bezit te gaen nemen. Zy kwamen in België in de maend september 1599 en werden te Brussel ontvangen met eene vreugde en eene pracht, die alles overtroffen wat men voorgaendelyk by zulke plegtigheden had gevoeld of gezien.

[p. 472]

Naeuwelyks waren de inhuldigingsfeesten geëindigd of de aertshertog wydde zich geheel aen het ernstig bestuer van 's Landszaken toe. Gedurende zyne reis naer Spanje hadden de Hollanders, onder prins Maurits, gewigtige voordeelen behaeld; de spaensche soldaten waren aen het muiten en dreven alle de andere benden door hun voorbeeld tot wederspannigheid; de overloopery tot den vyand bragt insgelyks veel toe om het aertshertogelyk leger te verzwakken.

De Hollanders besloten den toestand van zaken in België te baet te nemen om eenen aenslag op Vlaenderen te wagen; zy ontscheepten op de vlaemsche kusten een leger van 15,000 man en gingen onmiddelyk de stad Nieupoort belegeren. De onvoorziene komst des vyands bragt de aertshertog in groote verlegenheid; door het inspannen van alle beschikbare middelen gelukte het hem eventwel eene gelyke magt byeen te brengen en hy trok welhaest naer Gent, waer Isabella het leger in oogenschouw nam en door eene schoone en ontheffende aenspraek de harten harer krygslieden met strydlust en onversaegdheid vervulde. Hierop trok het belgisch leger met den aertshertog voort naer de kust en nam den vyand alle de door hem overweldigde verschansingen af. Een legergedeelte, onder bevel van Ernst van Nassau, werd in een bloedig gevecht door de aertshertogelyke benden verslagen.

Deze eerste voordeelen voerden den moed der veldheeren en der soldaten ten top; allen riepen dat men de Hollanders tot eenen veldslag moest dwingen zonder de 3,000 voetknechten af te wachten welke in aentogt waren om het leger te komen vervoegen. Men hadde dan nog wel naer den tegenovergestelden raed der oudste veldoversten geluisterd; doch de spaensche soldaten, die hunne muitery uit te wisschen hadden, waren nu niet meer in te houden en wilden oogenblikkelyk naer den vyand gevoerd worden. Welhaest kregen de aertshertogelyke benden het hollandsch leger in het gezigt. Prins Maurits, zich dus overwachts besprongen ziende, verloor zyne tegenwoordigheid van geest niet; hy beoordeelde koelbloediglyk de grootheid van het gevaer, deelde zyne bevelen uit, sprak zyne mannen aen, en deed zyne vloot verre in zee steken om aen zyn leger de overtuiging

[p. 473]

in te drukken dat hier niets overbleef dan de keus tusschen overwinning of dood. Dan nam hy stand voor Nieupoort, rakende met den linkervleugel aen de zee en met de regtervleugel aen de duinen. Door deze wyze schikking waren zonnelicht en wind in zyn voordeel.

Op den 2^en july 1600, in den namiddag, rukken de Spanjaerden vooruit en beginnen den aenval tegen de vyandlyke voorwacht; zy wonden haren overste en dreigen hare gelederen overhoop te werpen; maer nu zakt de geheele legerdrom der Hollanders naer de strydplaets af; zoo doet ook de aertshertogelyke magt. Het gevecht wordt algemeen: men worstelt met razerny; de kreten van haet en van woede beheerschen het akelig slagveld; stroomen bloeds bevochtigen het schrale zand der duinen; eene stofwolk omsluit de stryders; men ziet niet wie voornitgaet, wie valt noch wie overwint. Lang duert de slagtery, lang kampt men hardnekkiglyk om den zege; - tot dat eindelyk de belgische ruitery voor het hollandsch peerdevolk bezwyken moet en, achteruit vliedende, de onversaegde voetknechten in wanorde overhoop werpt. Dry uren reeds hebben de duinen onder het getrappel der peerden en onder den val der lyken gezucht; nu is het beslist: het aertshertogelyk leger is verslagen en verpletterd; honderd vaendelen, alle het krygstuig en het geschut des aertshertogs zyn prins Maurits ten buit gevallen.

Hoe zeer men ook in België deze schrikkelyke nederlaeg betreurde verminderde echter de achting noch de liefde tot Aelbrecht; hy had in den stryd zoo veel dapperheid getoond en zoo onverschrokken immer te midden van het vuer gestaen, dat men veeleer van dan af hem als een held beschouwde en de hoop koesterde dat hy welhaest dit verlies zou herstellen. Wat prins Maurits betreft, deze trok geen het minste voordeel uit zyne overwinning. Hy belegerde Nieupoort voor de tweede mael, doch keerde weinig tyds daerna onverrigter zake naer Holland terug.

Aelbrecht bekwam intusschen eenige geldelyke toelagen van de belgische gewesten en begon het volgende jaer met het beleg van Oostende. Deze stad was sedert den eersten opstand der Geuzen in

[p. 474]

de magt der Hollanders gebleven en diende hun als wapenplaets om daeruit Vlaenderen en geheel het Land te bedreigen en te verontrusten. Moeijelyk was het beleg van Oostende onder alle opzigten, en men mogt het voornemen van Aelbrecht als een vermetel gedacht aenzien. Inderdaed, de Hollanders over eene ontzaggelyke zeemagt beschikkende, konden met hunne schepen dagelyks in de belegerde vesting komen, haer van alles voorzien, hare bezetting vergrooten en haer alle krygstuig toevoeren. Voor de stad, naer de landzyde, strekte zich eene moerassige vlakte uit, welke men onder water zetten kon. De belegeraers waren dus verpligt dyken op te werpen en andere reuzenwerken uit te voeren, vooraleer zy de stad mogten naderen om het geschut onder hare wallen te voeren. Het beleg van Oostende is een der merkweerdigste welke de geschiedenis ons aenbiedt: het duerde niet min dan vier jaren en verslond van wederzyde een schrikkelyk getal menschen. Het aertshertogelyk leger liet voor Oostende niet min dan 72,000 man. Eindelyk na een aental moorddadige stormloopen, na dat de stad als onder het geschut verpletterd was en de Hollanders, voet voor voet achteruit gedreven, geene plaets meer hadden om te stryden, gaf Oostende zich over op eervolle voorwaerden, den 2^en september 1604. Aelbrecht en Isabella kwamen korts daerna binnen de gewonnen stad; zy vonden de huizen in gruis liggen, de inwooners verdwenen, den grond als door eene schrikkelyke aerdbeving tot bergen en kuilen omgeroerd; in een woord zy traden, met benepen hart en met vochtig oog, over eenen onkennelyken puinhoop, wiens overweldiging het leven aen zoo vele duizende menschen had gekost.

Ambrosius Spinola, opperveldheer van het aertshertogelyke leger, vermeerderde zyne krygsmagt na de overgaef van Oostende en trok naer het Overrysselsche, waer hy in meer dan eene gelegenheid de hollandsche benden versloeg.

Ondertusschen was België, zoo wel als zyne vyanden, uitgeput door de langdurige oorlogen; van wederzyde snakte men naer den vrede, en, wanneer Aelbrecht ditmael onderhandelingen aen Holland voorstelde vond hy dit Land tot het staken der vyandlykheden genegen.

[p. 475]

Men trof voorafgaendelyk eenen wapenstilstand om onverstoord aen het sluiten van eenen vasten vrede te kunnen arbeiden; dan, wat moeite er ook werd aengewend en hoezeer ook de koningen van Engeland en van Frankryk hunne tusschenkomst leenden, men kon het over de voorwaerden niet eens worden. Eindelyk teekende men eenen wapenstilstand voor den tyd van twaelf jaren, met de voorwaerden dat ieder de gewesten en steden zou behouden die hy in bezit had; dat de koophandel en alle betrekkingen tusschen de twee landen onbelemmerd zouden zyn en dat men wederzyds de krygsgevangen in vryheid zou stellen. Dit bestand, waerby de aertshertogen hadden verklaerd met de Vereenigde Provinciën als met eenen onafhangelyken Staet te handelen, werd te Antwerpen op den 14^en april 1609 afgekondigd, en in alle steden der beide landen met eene ongemeene blydschap gevierd.

Naeuwelyks waren de vreugdebedryven over het sluiten van het twaelfjarig bestand ten einde geloopen, of eene wonderbare strekking tot het herstellen der geledene schade kwam alle geesten aendryven; de kwynende Belgen regtten zich op, blikten met hoop in de toekomst en vroegen aen den volksarbeid de verlorene welvaert terug. Gewis, het gelukte hun niet alle de bronnen van hunnen vorigen rykdom weder te openen; wel bloeiden onmiddelyk de landbouw, de kleine nyverheid en de ambachten; wel verspreidde zich een zeker overvloed van alles onder het volk; doch de handel en de groote werkhuizen konden niet even spoedig herleven. Dan, men had daeromtrent de hoop niet opgegeven: Antwerpen begon reeds op nieuw door de schepen bezocht te worden en van tyd tot tyd opende zich insgelyks een nyverheidsgesticht.

Aelbrecht en Isabella waren in den vollen zin des woords de weldoeners van België; aen hunne bezorgdheid, aen hunne innige liefde tot hunne onderdanen was ons vaderland de gunstige terugwerking verschuldigd, welke het uit den slaep opwekte en het ten minste leven genoeg indrukte om, zonder geheel te bezwyken, latere eeuwen af te wachten. Het eerste dat de aertshertog deed was het leger af te danken en het meestendeel der benden over zee naer Spanje te doen voeren; hy vernietigde dus de grootste oorzaek van onrust en wantrouwen in

[p. 476]

België, waer men inderdaed veel min van den vyand dan van het leger zelve te vreezen had. Daerenboven deed hy alle verzuimde wetten eerbiedigen, gaf nieuwe bevelen over zaken van algemeen belang, deed de plaetselyke regtsplegingen en vryheden onderzoeken en bragt alles uit de lange verwarring in eene volledige eenstemmigheid.

Onder zulke goede en wyze vorsten beleefden de Belgen nog een gelukkig tydstip, alhoewel zy zich van hunnen vorigen rykdom beroofd zagen; de hoop op eene betere toekomst ondersteunde elks gemoed en men wydde aen Aelbrecht en Isabella de diepste dankbaerheid en de innigste liefde toe.

De schoone kunsten verspreidden nu over ons vaderland de rykste stralen des roems: de naem van Rubens klonk dan reeds door

rubens en van dyck.

Europa; Van Dyck beproefde reeds zyn verleidend penseel; en nevens hen arbeidden aen de verheerlyking der vlaemsche Schilderschool, de

[p. 477]

tallyke meesters, wier gewrochten nu nog het schoonste erfdeel zyn, dat het voorgeslacht ons hebbe nagelaten. De Wetenschappen bloeiden insgelyks met eenigen luister, en vonden bovenal in den Belg Justus Lipsius een beroemd beoefenaer.

Het betrouwen des volks in de toekomst was door eene enkele doch diepe vrees verstoord. Volgens de voorwaerden van den afstand der Nederlanden door Philips II gedaen, moesten de afgestane Gewesten onder Spanje terugkeeren indien het geviel dat uit het huwelyk van Isabella en Aelbrecht geene kinderen sproten. Alles voorspelde dat de noodlottige voorwaerde onvervuld zou blyven, dewyl de aertshertoginne zonder afstammelingen bleef. België, dat nog beefde by het aendenken van Spanje's overheersching, zag zich nu byna onfeilbaer verwezen om onder dezelfde meesters weder te keeren. Dit angstig vooruitzigt verklaert, waerom de Belgen en hunne vorsten, terwyl zy hunne krachten aenwendden tot het verbeteren van den stoffelyken toestand der burgers, niets deden om het vaderland op staetkundige gronden als een onafhangelyk Ryk te vestigen.

Zoohaest men zich verzekerd achtte dat Isabella geene kinderen hebben zou, gewende men zich allengskens weder aen de gedachte van eene terugkeering onder Spanje. Ook, toen het twaelfjarig bestand met Holland was ten einde geloopen, en dat men zich tot den oorlog bereiden moest, hielden de Belgen zich alsof deze zaek hen niet aenging; weder waren het spaensche huerlingen, die in name van Spanje de wapens tegen Holland voerden; België vergenoegde zich met eenige hulpbenden in het leger des konings te onderhouden en te betalen.

De goede aertshertog Aelbrecht stierf den 13^en july 1621, voor het begin van den oorlog; en, daer hy geene kinderen naliet, keerden de belgische Gewesten weder onder de spaensche kroon. Eventwel de aertshertogin Isabella bleef ons vaderland veeleer als onafhangelyke vorstin dan als Landvoogdes bestieren en men voelde de overheersching van Spanje niet.

Het leger werd intusschen te velde gebragt onder bevel van Spinola, die in den Paltz, tegen prins Maurits en zyne bondgenoten,

[p. 478]

merkweerdige voordeelen behaelde. In België terugkeerende, ging hy Breda belegeren en bragt deze stad tot haer uiterste, ondanks de menigvuldige poogingen welke de Hollanders inspanden om haer te ontzetten.

De dood van prins Maurits, de grootste en beroemdste veldheer van dien tyd, kwam de Hollanders nog verzwakken. Ofschoon zyn broeder Frederik Hendrik, die hem opvolgde, alle zyne krachten inspande om Breda te verlossen, gaf de uitgeputte stad zich over aen Spinola in het jaer 1625. Deze overwinning was veeleer schadelyk dan voordeelig voor de spaensche zaek: inderdaed, het beleg had zooveel gelds verslonden, dat Spinola onmiddelyk in de grootste onmagt verviel, ten gevolge van Spanje's weigering om hem nieuwe toelagen te zenden. Frederik-Hendrik kwam met meer stoutheid te velde en veroverde 's Hertogenbosch na een beleg van vyf maenden; weinig later vermeesterde hy insgelyks Venloo, Roermonde en Maestricht. Spinola, de eenige man die bekwaem ware om aen de uitmuntende veldoversten der Hollanders het hoofd te bieden, was onderwyl uit België vertrokken en in Italië gestorven. De graef van Berghe voerde in zyn afwezen het opperbevel des legers, doch werd na weinig tyds vervangen door een spaensch edelman, de markgraef van Santa-Crux. Hierover vergramde de graef van Berghe zoo zeer, dat hy met den vyand in geheime verstandhouding begon te treden en verraderlyker wyze zyne ontwerpen begunstigde. Een goed gedeelte van den belgischen adel, even verstoord als hy over den keus van den spaenschen veldheer, spanden te samen met het voornemen om zich eensklaps tegen Spanje op te werpen en België tot een onafhangelyk gemeenebest te verklaren. De samenzwering werd ontdekt en verydeld; maer reeds was het Bestuer zoo zeer verzwakt, dat het de talryke en magtige edellieden dezer gezindheid niet durfde straffen. Nooit had het gebrek aen geld de spaensche kroon magteloozer gemaekt dan in dezen tyd; zelfs kon de aertshertogin niet meer in de noodigste uitgaven van haer Hof voorzien, en toen de goede vorstinne in het jaer 1633 overleed, werd zy byna als eene burgervrouw ter aerde besteld, niettegenstaende

[p. 479]

dat zy, voor hare dood, de begeerte had uitgedrukt om met alle de plegtigheid, hare vorstelyke afkomst betamende, begraven te worden.

De koning van Spanje, Philips IV, zond zynen jongeren broeder Ferdinand, als Landvoogd naer de Nederlanden. Deze Ferdinand was kardinael-aertsbisschop van Toledo, een wys en sterkmoedig man, wien geene der hoedanigheden van vorst en krygsman ontbraken; men noemde hem gewoonlyk de prins-kardinael. By zyne komst in België waren de zaken van Spanje hier te lande in den beklagelyksten toestand, en ware de prins-kardinael dan niet op de hoogte geweest van de dreigende gevaren, zoo zouden de katholyke Nederlanden gewis de prooi hunner vyanden geworden zyn. Inderdaed, de Vereenigde Provinciën van Holland hadden met het winzuchtig Frankryk een bondgenootschap aengegaen om gezamentlyk de belgische gewesten te veroveren en ze na de overwinning te verdeelen. Frankryk zou Luxemburg, Namen, Henegauwen en Vlaenderen hebben; terwyl Antwerpen, Braband, Limburg en Zeeuwsch-Vlaenderen aen Holland zouden worden gevoegd.

De oorlog begon met ongunstige voorteekenen, want de spaensche benden werden in eene eerste ontmoeting door de Franschen uiteen geslagen in het Luxemburgsche. Zynen zegepralenden togt voortzettende en nog eenige vestingen onderwegen innemende, vervoegde het fransch leger zich met de hollandsche magt en beiden trokken voort op Thienen. De stad werd veroverd, geplunderd en op eene allerwreedste wyze verwoest.

De onmenschelykheid der fransche soldaten deed de Belgen uit hunne werkeloosheid ontwaken en men bereidde zich overal om hun duchtig wederstand te bieden. Zoo belegerden de bondgenoten vruchteloos de stad Leuven, wier inwooners alle de poogingen des vyands verydelden. Dan vertoonde zich ook de prins-kardinael met een tamelyk magtig leger en dwong de bondgenoten het beleg van Leuven met schaemte op te breken; zy vertrokken in alleryl naer het geldersche, maer werden door den prins-kardinael zoo kort op de hielen gevolgd, dat zy niet zonder groot verlies van volk op vryen grond geraekten. Het ontwerp door Frankryk en Holland gesmeed om de belgische

[p. 480]

gewesten voor altyd in te zwelgen, had geene andere gevolgen: de fransche benden, geheel in wanorde, half versmolten door ziekte en door armoede, werden te Rotterdam ingescheept en keerden over zee naer hun vaderland.

De prins-kardinael, de kans waernemende, trok naer de fransche grenzen en veroverde er eenige vestingen; langs eenen anderen kant echter verloor hy een aental schepen, welke door de Zeelanders op de fransche kust werden buit gemaekt of vernietigd; later nam hy Roermonde en Venloo in, doch verloor Breda. De oorlog ging dus voort met afwisselend voordeel of verlies van wederzyde, tot dat de manhaftige en onvermoeijelyke prins-kardinael in het jaer 1641 overleed.

Don Francisco de Mello nam als Landvoogd het opperbevel des legers en veroverde op de Franschen de steden Lens en La Bassee; daer na, in het jaer 1643, ging hy Rocroy belegeren; maer werd hier door den hertog van Enghien tot eenen veldslag gedwongen, waerin de Franschen eene volledige overwinning behaelden en de spaensche benden geheel verpletterden. Een Italiaen, Piccolomini genaemd, werd als opperveldheer aengesteld, terwyl de koning het bestuer der burgerlyke zaken aen den markgraef van Castel-Rodrigo toevertrouwde. Het was uiterst moeijelyk voor Piccolomini met zwakke middelen het hoofd te bieden aen de vereenigde magten van Frankryk en van Holland; ook verloor hy opvolgend een aental sterkten en steden, waeronder het Sas-van-Gent en Hulst, door de Hollanders, en Kortryk en Duinkerke, door de Franschen, ingenomen werden.

De koning van Spanje ontnam aen Castel-Rodrigo het bestuer der belgische gewesten en aen Piccolomini het bevel des legers; in hunne plaets, en als Landvoogd der spaensche Nederlanden, verkoos hy den aertshertog Leopold van Oostenryk, broeder van den duitschen keizer Ferdinand II, die in 1647 te Brussel aenkwam.

Terwyl de vyandlykheden onophoudend werden voortgezet, waren te Munster en te Osnabruck, in Duitschland, afgeveerdigden van de europische vorsten vergaderd om den oorlog in de Nederlanden te doen ophouden en eenen regtzinnigen en vasten vrede tusschen Spanje en

[p. 481]

de Vereenigde Provinciën te bewerken. In den eerste toonden de Hollanders zich in het geheel tot den vrede niet genegen; maer zoohaest zy ontdekten dat Frankryk bedektelyk onderhandelingen had aengeknoopt om den vrede zonder hunne wete te maken en hen waerschynelyk zou bedriegen, stemden zy eindelyk toe om het sluiten van den vrede te verhaesten. Hunne eischen eventwel waren vernederend voor Spanje en wreed voor de belgische Gewesten, wier welvaert geheel moest worden opgeofferd. Hier waren de Vereenigde Provinciën de sterksten; harer magt niet onbewust, drongen zy aen Spanje alle de voorwaerden op welke zy voor hunne belangen voordeelig achtten. Het vrede-verdrag, te Munster onderteekend op den 30^en january 1648, behelsde onder andere schikkingen: dat de Vereenigde Provinciën als eenen onafhangelyken Staet zouden worden erkend, en 's Hertogenbosch, Berg-op-Zoom, Breda, Sluis, Hulst, benevens de vestingen op den linken oever der Schelde hun zouden toebehooren; maer wat België het meest te betreuren had, wat zynen koophandel den doodsteek gaf, was dat de Schelde, door het verdrag van Munster, langs de zee gesloten werd verklaerd, en onze zeevaert door deze onregtveerdige schikking geheel en al ten voordeele der hollandsche zeesteden werd vernietigd.