Geschiedenis van België

[p. 450]

Hoofdstuk V.
Alexander Farnesius, hertog van Parma, Landvoogd der Nederlanden. - Voordeelen door hem tegen de Staten behaeld. - De waelsche gewesten vereenigen zich met Parma. - Verovering en verwoesting van Maestricht. - De hertog van Alençon als heerschend vorst naer de Nederlanden geroepen. - Zyn aenslag op Antwerpen mislukt. - Willem van Oranje te Delft vermoord. - Maurits van Nassau volgt hem op. - Beleg en verovering van Antwerpen door Parma. - Dood van den hertog van Parma en 's konings ondankbaerheid jegens hem.
Van 1579 tot 1592.

Alexander Farnesius, hertog van Parma, was een zoon der oude Landvoogdes Margareta, en dus kleinzoon van Keizer-Karel. Reeds had hy, onder don Juan, een buitengewoon krygsvernuft aen den dag gelegd en was door de soldaten en oversten zeer geacht. Hy bezat eene groote voorzigtigheid, was ervaren in staetszaken, minzaem van ommegang en uitnemend kloekmoedig.

In den eerste bleef Farnesius werkeloos en wachtend, tot dat onderlinge geschillen zyne vyanden zouden hebben verzwakt. Dit

[p. 451]

gebeurde eerder nog dan hy mogt verhopen: de hertog van Alençon, die op Casimirus sterk verbitterd was, dankte zyn leger af en keerde terug naer Frankryk; Casimirus van zynen kant liet zyn volk in België en vaerde naer Engeland.

Willem van Oranje begon voor het verlies zyner zaek te vreezen en erkende dat de verdeeldheden, die er heerschten, eindelyk de overwinning aen Spanje zouden geven; hy trok naer Gent en gebruikte er al zynen invloed om de vervolging tegen de Katholyken te doen ophouden en de Gentenaers met de waelsche gewesten eenen geloofsvrede te doen aengaen. Na lang dralen en twisten namen de Gentenaers den geloofsvrede aen en gaven eenige kerken aen de katholyken terug; maer, gehoord hebbende dat de waelsche gewesten, onder elkander een verbond tegen de Staten geteekend hadden, verjoegen zy op nieuw de Geestelyken en beletteden het uitoefenen van den katholyken Godsdienst. Willem, ziende zyne poogingen in België mislukken, bewerkte eene vastere verbindtenis tusschen de noordelyke Gewesten van Holland, Zeeland, Utrecht en Gelderland. Op den 29^en january 1579 teekende men te Utrecht eene soort van grondwet, die de Unie van Utrecht genoemd werd, en het beginsel was van de Vereenigde Provinciën van Holland. Alhoewel men in dit verbond niet van de onderdanigheid aen de spaensche Kroon scheen af te zien, vormden niettemin de deelhebbende Gewesten eenen afzonderlyken staet, die zich werkelyk van het overige der Nederlanden afscheidde.

Terwyl de zaken dus gelegen waren, en de paltsgraef Casimirus nog in Engeland was, bewoog zich eensklaps het leger van Farnesius en zakte naer Vlaenderen af. De duitsche hulpbenden der Staten, vreezende omsingeld te worden en zonder bevelhebber zynde, traden in onderhandeling met den Landvoogd en trokken onder zyne vrygeleide naer Duitschland. Farnesius veinsde het op Antwerpen gemunt te hebben; maer toog integendeel regtstreeks op Maestricht aen, welke stad hy met hardnekkigheid aentastte. Men liet intusschen niet na, in vele steden de Katholyken van hunne kerken te berooven, en den Godsdienst allen smaed aen te doen. Deze verbreking der Pacificatie van

[p. 452]

Gent, welke de Hervormden nochtans beweerden te willen onderhouden, was oorzaek dat de waelsche Gewesten zich geheel aen Farnesius onderwierpen en hun leger ten zynen dienste stelden, op voorwaerde dat hy zyne vreemde soldaten zou wegzenden. Na een moeijelyk beleg en bloedige stormloopen overweldigde de hertog van Parma de stad Maestricht, op den 29^en juny 1579; zyne soldaten plunderden en moordden gedurende dry dagen; meer dan 8,000 inwooners verloor Maestricht, gedurende dit wreed beleg en de verwoesting die er op volgde.

Door tusschenkomst van den duitschen keizer en van den paus, begon men weder op eene bevrediging der Nederlanden te denken. Te Keulen werd er eene samenkomst der afgeveerdigden van verscheidene vorsten en van de opgestane Gewesten beroepen. De weldenkende burgers hoopten nu welhaest het einde der beroerten te zien. Eventwel alles mislukte; na eenen langen tyd over de geloofsgeschillen getwist te hebben, keerden de afgeveerdigden onverrigter zaken ieder weder naer zyn Land.

Omtrent dien tyd verklaerde de stad Mechelen zich voor den Landvoogd en tegen de Staten, alsook 's Hertogenbosch, waer de Hervormden en Katholyken elkander in de straten met wapenen hadden bevochten. Brugge had zich insgelyks tegen de Staten geuit en de hervormde leeraers verjaegd, doch eenige hulpbenden der Staten hadden de inwooners belet eene bezetting van Farnesius in te nemen.

Willem van Oranje zag deze terugwerking niet zonder vrees ontstaen en hy begreep dat het tyd was om met meer sterkmoedigheid de verdeeldheden en den twyfel te bekampen. Hy ging naer Gent, deed Hembyze van daer naer Duitschland vertrekken, benoemde nieuwe wethouders en bragt de gemoederen tot bedaren. Te Brugge veranderde hy insgelyks de wethouders. Eindelyk besloot hy tot het wagen van eene stoutmoedige en gevaerlyke daed, wier gevolgen haest over het lot der Nederlanden moesten beslissen.

De Staten, die byna blindelings aen zynen invloed gehoorzaemden, vergaderden te Antwerpen in de maend january 1580, en begonnen

[p. 453]

te beraedslagen over het voorstel door den prins van Oranje gedaen, namentlyk om den koning vervallen te verklaren van alle heerschappy op de Nederlanden, en den hertog van Alençon, broeder des konings van Frankryk, als vorst aen te nemen. Dit voorstel verwierpen de katholyke Staten met kracht; doch in minderheid zynde, werden zy door de hervormde Staten overstemd. Men durfde echter in den eerste het genomen besluit niet werkstellig maken; de Staten keerden elk naer zyn Gewest om nieuwe volmagt te verkrygen, en het was slechts den 12^en augustus van dit jaer, dat men gezanten naer Frankryk zond om den hertog van Alençon de Nederlanden als zyn erfelyk geslachtseigendom aen te bieden. Deze vorst was jong en heerschzuchtig; ook teekende hy, zonder ryp overleg, de voorwaerden welke men hem aenbood, en die aen zyne overheid zulke naeuwe palen stelden, dat hy van des vorsten eigenschappen niets dan den blooten naem ontving. De aertshertog Mathias vertrok uit de Nederlanden, met de belofte dat men hem eene geldelyke vergoeding zou toestaen en hy de inkomsten van het bisdom van Utrecht zou genieten.

Philips II, in Spanje berigt krygende van hetgene er in de Nederlanden was geschied, kon den hoon hem door de Staten aengedaen niet verkroppen; hy ontstak in eenen hevigen toorn tegen Willem van Oranje, dien hy aenzag als den opstoker en aenleider der nederlandsche beroerten. Een koninglyke bevelbrief sloeg Willem van Oranje in den ban des Ryks, stelde hem buiten de wet, als pligtig aen geschonden Majesteit, tegen den koning en tegen God gepleegd, en beloofde eene belooning van 5,000 gouden guldens aen al wie hem levend of dood aen 's konings dienaren zou leveren.

Farnesius die, volgens de belofte door hem aen de waelsche Gewesten gedaen, zyne spaensche soldaten had doen vertrekken, zag zich, uit hoofde zyner zwakke legermagt, verpligt van alle gewigtige onderneming af te zien, tot dat, de hertog van Alençon met fransche krygsknechten in België gekomen zynde, de waelsche gewesten zelven de terugkomst der spaensche benden verzochten. De Landvoogd hier door eensklaps met een goed deel oude ervaren krygslieden versterkt,

[p. 454]

veranderde van houding en begon, zelfs vóór de aenkomst der hulp uit Spanje, eenen ernstigen oorlog, met het beleg van Doornik. In deze stad bevond zich Maria van Lalaing, echtgenote van den stedevoogd, die in het Statenleger diende; de heldhaftige vrouw nam als een ridder den degen in de hand, voerde de bezetting en de burgers naer de wallen, vocht met onverschrokkenheid tegen de aenvallende benden



van Farnesius, kreeg zelf eene wonde aen den arm, en veroorzaekte het vyandlyk leger geen gering verlies van volk. Eindelyk moest zy zich overgeven en trad in onderhandeling met den hertog van Parma. Op den 29 november 1581 verliet zy de stad met vliegende vaendels, onder het handgeklap en de gelukwenschingen harer vyanden, wier bewondering en eerbied zy zich had verworven.

[p. 455]

Terwyl de Landvoogd gedurig voordeelen behaelde en zyne middelen vermeerderde, was de hertog van Alençon in Engeland, waer hy de koningin Elisabeth hoopte over te halen om hem tot echtgenoot te kiezen; hierin niet kunnende gelukken kwam hy den 19 february 1582 te Antwerpen, en werd er als hertog van Braband en markgraef des H. Ryks met groote plegtigheid ingehuldigd.

Weinig tyds daerna, en terwyl men des hertogs komst nog vierde, naderde een jongeling uit Biscaeije, Jauregui genaemd, den prins van Oranje en schoot hem met een pistool door de beide wangen. De moordenaer werd op staenden voet door de byzynde edelen en dienaren met degens doorstoken. Een zekere Antoni Venero en een antwerpsch monnik met name Timmerman, beschuldigd van door raed of daed medepligtigen in de moord te zyn geweest, stierven op het schavot. De prins van Oranje genas in weinige maenden en vergezelde den hertog van Alençon naer Gent, waer deze laetste als graef van Vlaenderen werd ingehuldigd. Korts daerna vervoegden zy zich beide met het fransche hulpleger. Onderwyl nam Alexander Farnesius de stad Audenaerde in en kwam, op den 27^en augustus, onder de muren van Gent het leger van Alençon overvallen en tot den aftogt naer de stad dwingen: van wederzyde verloor men in dit gevecht een goed deel volks; doch zonder eenigen uitslag, dewyl de Landvoogd onverrigter zake van Gent zich verwyderde.

Men versleet nog eenigen tyd in de belegering van kleine steden, zonder dat er een veelbeduidend nut voor eene der twee gezindheden uit voortsproot; maer wat de Staten nu begon te doen vreezen, was dat Parma's leger gedurig nieuwe hulpbenden kreeg en zich versterkte met Spanjaerden, Duitschers en Bohemers, terwyl het leger van den hertog van Alençon slechts 4,000 fransche krygslieden telde en dagelyks door overloopery verzwakte. Willem van Oranje en de Staten hadden verhoopt dat Alençon, met een overmagtig fransch en engelsch leger, den hertog van Parma uit de Nederlanden zou hebben geslagen; doch na verloop van zooveel tyds was er nog geenen schyn dat de beloofde hulp op komst ware. Alençon van zynen kant had verwacht,

[p. 456]

niet enkel by name maer met de daed vorst over de Nederlanden te zyn, en nu zag hy dat ieder Gewest zich naer zyn welgevallen bestierde, zonder hem de minste magt in handen te laten; ja, dat de prins van Oranje veel meer invloed had dan hy zelf. Frankryk en Engeland lieten hem zonder bystand in zynen neteligen toestand steken, en zyne hovelingen herhaelden hem dagelyks dat het eenen doorluchtigen ridder, als hy was, niet betaemde den speelbal van een hoogmoedig en veranderlyk volk te zyn. Door alle deze redenen aengestookt besloot de hertog van Alençon zich van de Nederlanden met geweld meester te maken en de lastige overheid der Staten te vernietigen. Alles werd geheimlyk tot den aenslag gereed gemaekt; men gaf aen de fransche bezettingen van Brugge, Duinkerke en Dendermonde het bevel om op eenen gestelden dag deze steden te overweldigen. Antwerpen zou de hertog van Alençon zelf in bezit nemen, en hy deed te dien einde zyn leger te Borgerhout by de stad nederslagen. - Op den gestelden dag, zynde den 17^en january 1583, veinst de hertog van Alençon met een groot gevolg van hovelingen en ridders naer zyn leger te willen ryden en trekt de Borgerhoutsche poort uit; maer niet zoo haest is hy er buiten op de brug, of het teeken tot den aenval wordt gegeven; de mannen van zyn gevolg keeren zich om, roepen met zegepralend geschreeuw: ‘Gewonnen stad! Gewonnen stad! Sla dood! Sla dood!’ en vermoorden ten eerste alle de burgers die de wacht by de poort houden en met ontdekten hoofde den hertog hadden laten voorbyryden. Onmiddelyk valt het geheel fransch leger in de stad, klimt op de vesten, begint met het grof geschut naer binnen te schieten en verspreidt zich in alle de aenpalende straten. In den eerste verstommen de burgers by het vernemen van den verraderlyken aenslag; doch welhaest hervatten zy den verloren moed, zy vergeten hunne geloofsgeschillen om de Franschen te bestryden; katholyk en hervormd, het neemt al de wapens op; de trommen loopen rond, de burgers verzamelen zich, loopen tegen de Franschen op, beginnen uit alle huizen te schieten, en dwingen eindelyk de aenvallers tot den aftogt naer de

[p. t.o. 456]

Aenslag op Antwerpen door den hertog van Alençon.

[p. 457]

poort en de vesten. Op de hielen vervolgd, weten de Franschen niet meer hoe de razende burgers te ontvlieden; in hunnen angst springen zy van boven neêr in de stadsgrachten en verdrinken met aeklig hulpgeschrei; by de poort van Borgerhout liggen hunne lyken wel anderhalve manslengte hoog. De slagtery der Franschen blyft duren tot dat er geen enkele meer binnen Antwerpen te vinden is. - Vyftien honderd liggen er dood voor de poort, in de straten en in de grachten. De burgers van hunnen kant tellen dry-en-tachtig gesneuvelden.

Te Duinkerke en te Dendermonde hadden de fransche bezettingen de overhand behouden, maer in andere steden gelukten hunne aenslagen zoo min als te Antwerpen.

De hertog van Alençon poogde zich by de Staten te verontschuldigen over zyne zonderlinge handelwys; door den nood gedwongen, en door Willem van Oranje geraden, traden zy in onderhandeling met Alençon en zouden hem waerschynlyk op nieuw als hertog hebben aenveerd; doch hy stierf in Frankryk op den 10^en juny 1584, vóór dat men de zaken zoo ver hadde kunnen brengen.

De hertog van Parma, door de verwarring in het Bestier der Staten versterkt, trok een oneindig nut uit den onbezonnen aenslag der Franschen; in korten tyd nam hy een aental steden in en kreeg het geheele land van Waes onder zyne magt, van waer hy de vaert der Schelde begon te verhinderen en Antwerpen met een beleg bedreigde.

Eene andere terugwerking deed alsdan eene merkbare inbreuk op den invloed van Willem van Oranje in de belgische gewesten. Hy had de Franschen in het Land gebragt, zegde men, het was op zyn voorstel dat men Alençon geroepen had, en nu legde een gedeelte van het volk hem de schuld van het gebeurde op den hals. In Vlaenderen begon men hem opentlyk te beschuldigen; de Gentenaers hadden zynen weêrstrever Hembyze uit Duitschland teruggeroepen, en binnen Antwerpen zelve geschiedde er een oploop der burgers, onder voorwendsel dat Willem van Oranje de Franschen op het kasteel wilde brengen. Wat hier ook van zy, Willem zag genoegzaem dat zyne magt in België te niet ging en vertrok misnoegd naer Zeeland. Eenigen tyd daerna, zich

[p. 458]

te Delft bevindende, werd hy door eenen zekeren Balthazar Gérard, uit Bourgundië, met een zinkroer doodgeschoten, op den 10^en July 1584. De moordenaer ontsnapte, doch werd by de stadswallen gevangen en onder yslyke pynigingen door den beul ter dood gebragt. Maurits van Nassau, de zoon van den vermoorden Willem, nam de plaets zyns vaders in en werd door de Staten erkend als voorzitter van eenen Ryksraed, welke men onmiddelyk vormde. Deze Maurits was nog niet boven de achttien jaer oud, doch zeer kloekmoedig en in alle krygszaken als een oud bevelhebber ervaren.

Terwyl de Ryksraed de middelen poogde te vinden om den oorlog voort te zetten en de verdeeldheden te doen ophouden, toonde Hembyze zich te Gent genegen om met den hertog van Parma in onderhandeling te treden; maer dit voornemen ter ooren van het volk gekomen zynde, werd Hembyze gevangen en als verrader onthoofd. Ryhove een dergelyk lot vreezende, week naer Holland. Zoohaest de stad Gent van deze twee magtige volksleiders beroofd was, lieten de hervormden den moed vallen; en de katholyke burgers de overhand nemende, onderwierpen de stad aen den hertog van Parma. De voorwaerden der overgaef bepaelden het herstellen van den katholyken Godsdienst, het teruggeven van alle oude vryheden en eene algemeene kwytschelding, uitgenomen twaelf persoonen, die eventwel door den hertog van Parma ook werden vrygelaten. De hervormden moesten de stad ruimen binnen de twee jaren.

Geheel Vlaenderen, behalve Oostende, was nu wel onder de gehoorzaemheid des konings teruggekeerd, doch dit kon niet opwegen tegen Antwerpen, dat het wapenhuis der Staten was en door zynen rykdom en scheepvaert als onverwinbaer mogt worden beschouwd. Ook had Parma reeds sedert lang begonnen met het uitvoeren van een allerstoutst ontwerp, hetwelk zyne veldheeren en hovelingen hem vruchteloos hadden afgeraden. Hy wilde namelyk de Schelde afsluiten en Antwerpen door hongersnood tot overgaef dwingen. Tusschen Calloo en Oordam begon hy twee sterke verschansingen op te werpen; dan deed hy van wederzyde der Schelde eene menigte palen inheijen, zoo

[p. 459]

verre in den stroom als het mogelyk was; deze palen deed hy verder als twee vooruitspringende hoofden met planken beleggen en plaetste daerop een groot getal stukken geschut. De breedte der Schelde dus merkelyk verminderd hebbende, hechtte hy een aental schepen voor de blyvende opening aen elkander en sloot dus de Schelde geheel toe. De Antwerpenaren wilden in den eerste niet gelooven, dat zulke buitengewoone onderneming kon gelukken en schenen zich weinig in het begonnen beleg te bekreunen; echter, toen zy gezien hadden, dat de ysgang zelfs de brug niet had vernietigd, begonnen zy naer middelen uit te zien om Parma in zyn werk te verstooren en de Schelde te openen.

In tusschentyd werd Brussel ook zeer in het naeuw gezet: Parma had Willebroek ingenomen en der hoofdstad allen toevoer van levensmiddelen afgesneden. Na eenigen tyd veel gebrek en honger te hebben doorstaen, gaf Brussel zich over op den 10^en meêrt 1585, op dezelfde gunstige voorwaerden als aen de stad Gent waren toegestaen.

De Antwerpenaren waren sedert eenigen tyd bezig met het gereedmaken van brandschepen om de brug van Parma te vernielen. Een Italiaen, Giambelli genaemd, had twee dezer schepen, volgens zyne ontwerpen, met buskruid gevuld en met zware steenen doen bemetselen; men twyfelde niet of derzelver ontploffing ware in staet om alle de werken des vyands in een oogenblik in de lucht te doen springen en te vermorselen. De schepen uit Zeeland zouden heneden de Schelde gereed liggen om onmiddelyk na de ontploffing de benden van Parma aen te vallen, en dit moesten de schepen van Antwerpen ook doen. Op den gestelden nacht, tusschen den 4^en en 5^en april, zond men de brandschepen op de brug af; een derzelve sprong half wege, het andere dreef tot tegen de brug en ontplofte met zulk een schrikkelyk geweld dat de aerde er van beefde, de Schelde met hare golven hoog over de dyken sloeg en een goed gedeelte der brug, met 500 Spanjaerden, in de lucht vloog.

Gewis, hadden op dit oogenblik de antwerpsche en de zeeuwsche schepen Parma's leger aengerand, zouden zy welligt eene gemakkelyke

[p. 460]

overwinning behaeld hebben, en men had binnen Antwerpen eenen grooten voorraed van levensmiddelen kunnen voeren; maer er verschenen geene schepen en men gaf aen Parma den tyd om de schade te herstellen. Deze pooging bleef dus zonder ander uitwerksel dan het sneuvelen der 500 krygsknechten, die met de brug in de lucht gevlogen waren. Een ander grooter brandschip, daerna weder afgestuerd, strandde tegen den dyk, zonder den vyand eenige schade te veroorzaken. Na nog eenige andere middelen beproefd te hebben, en ziende geene hulp meer te gemoet, gaven de Antwerpenaren hunne stad insgelyks aen Parma over, op den 16^en augustus 1585.

Alhoewel de noordelyke Gewesten in Maurits van Nassau een bekwaem veldheer hadden, baerde de voortgang van Parma hun echter zulke vrees, dat zy besloten de Nederlanden aen den koning van Frankryk over te leveren, en zonden hem gezanten om hem dit besluit te doen kennen. De fransche vorst, die alsdan genoeg werks had om tegen zyne eigene onderdanen te stryden, verschoonde zich en nam het voorstel der Staten niet aen. Dezelfde aenbieding werd dan aen de koningin van Engeland gedaen; deze verontschuldigde zich insgelyks, maer verleende aen de Staten een hulpleger van vyf duizend voetknechten en duizend ruiters, over welke magt de graef van Leycester het bevel zou voeren.

De koning van Spanje, vertoornd over de hulp door Elisabeth aen de Nederlanden verleend, en nog meer om de katholyken in dit Land bystand te doen, besloot Engeland ter zee aen te tasten en te veroveren. Hy vergaderde met onberekenbare kosten, te Lisbona, de grootste vloot die men nog gezien had: de schepen voerden te samen over de 2,600 stukken geschut. Parma had bevel ontvangen om in de Nederlanden insgelyks alle de verkrygbare schepen te wapenen en zich te Duinkerke gereed te houden, om by de onverwinnelyke Armada, zoo noemde men de vloot, zich te vervoegen met geheel zyn leger. De zeelandsche schepen kwamen voor Duinkerke liggen en beletteden den uittogt van Parma; wat de Armada zelve betreft, deze werd door aenhoudende stormen en door de engelsche schepen zoo zeer beschadigd dat zy, tot de helft verminderd, onverrigter zake naer Spanje wederkeerde.

[p. 461]

De Spanjaerden betigtten Farnesius met de schuld van het verlies der vloot. Dit veroorzaekte den Landvoogd een diep hartzeer dat hem geheimlyk begon te knagen en zyne gezondheid zeer verzwakte. Hy bereidde zich toch even moedig om op nieuw tegen Maurits van Nassau in de noordelyke gewesten te gaen oorlogen, toen hem de koning van Spanje bevel gaf om naer Frankryk te

philips ii.

trekken en Parys, dat door Hendrik IV belegerd was, ontzet te doen. Parma bragt dien last ten uitvoer en keerde terug naer de Nederlanden, waer intusschen een langzame en weinig beduidende oorlog werd gevoerd. Nog tweemael trok Parma in Frankryk ter hulp der Ligue tegen Hendrik IV. De moedige Farnesius, verteerd door het pynend gedacht dat alle zyne bewezene diensten weinig erkend werden

[p. 462]

en de koning zelf hem het verlies der vloot ten onregte toeschreef, geraekte allengs in eenen staet van ligchaemszwakheid, die hem reeds sedert jaren de hoop op een lang leven had ontzegd. In zynen laetsten togt had hy in Frankryk eene wonde ontvangen, en deze, zyne ziekte verhaestende, rukte hem in het graf op den 3^en december des jaers 1592.

Deze Alexander Farnesius, alhoewel een vreemdeling, was door de Belgen zeer bemind en door zyne vyanden zelven om zyne edelmoedige inborst en uitstekende manhaftigheid geacht en geroemd. Waerschynelyk zou hy de rust in de Nederlanden geheel hersteld hebben, door zyne overwinningen of door zyne staetkundige bekwaemheid, had niet des konings bevel hem drymael naer Frankryk gezonden en hadden geheime vyanden, in Spanje, hem niet alle bartzeer berokkend en hem van wege den koning het voorwerp der verfoeijelykste ondankbaerheid gemaekt.